داعش چگونه مذهب «ایزدی‌ها» را تغییر داد؟

فرارو- آن هایی که وادار به ترک خانه شدند، آیین های مذهبی خود را به شیوه ای خلاقانه تغییر دادند؛ آن هایی که ماندند نیز به اندازه دسته اول خلاق بوده اند.

بحزانی، عراق- در عصر یک روز جمعه، نوازندگان ایزدی گروه عبادت کنندگان را به سمت معبدی تازه ساخته شده در دامنه کوهی در نزدیکی شمال عراق هدایت کردند. زنان عود می سوزاندند و حضار بر سر نوازندگان فلوت و درام شکلات می پاشیدند. صدها نفر از ایزدی های ساکن شهر بحزانی گرد هم آمدند تا یکی از معابد منفجرشده توسط داعش را بازگشایی کنند.

"آرین حسن" یکی از نوازندگان فلوت گفت: "خیلی خوشحالیم که به اینجا بازگشتیم." سه سال بود که به دلیل حضور داعش آوای موسیقی عرفانی "قوالی" در کوه های بحزانی شنیده نشده بود. در اطراف معبد بازسازی شده کنده های درختان زیتون دیده می شد که داعش آن ها را هم آتش زده بود.

شهر بحزانی در تابستان سال 2014 به دست داعش افتاد. در ماه اوت همان سال داعش هزاران ایزدی را در سنجار( در 90 مایلی غرب بحزانی) قتل عام کرد و ربود. بیش از شش هزار زن اسیر شدند و مردان خارج از شهر تیرباران شدند. بسیاری هم در طول محاصره کوه سنجار براثر کمبود آب و گرسنگی جان باختند. هزار بازمانده همچنان آواره اند و یا در تبعید به سر می برند.

بحزانی در اواخر سال 2016 توسط پیشمرگه های کرد آزاد شد. پاییز امسال مردم شهر بازگشایی معبد مقدس را جشن گرفتند. "دیلبرن ابراهیم" بیست ساله که تابستان امسال به خانه بازگشت گفت: "خوشحالم که دوباره می توانیم پای کوبی کنیم. این پیروزی در برابر داعش است."

اما در قلبِ شادی و سرکشی عبادت کنندگان سؤالی اجتناب ناپذیر وجود دارد؛ عبادت کنندگانی که درگذشته ای نزدیک دقیقاً به خاطر همین اعتقادات و مراسم مذهبی هدف نسل کشی قرار گرفتند. چگونه می توان مذهبی که دستخوش چنین آسیب های شدیدی بوده را مجدداً بازسازی کرد؟

ظلم های داعش سرعت تغییرات این گروه مذهبی ستم دیده را دوچندان کرد. مصیبت های ایزدی ها تنش میان سنت و مدرنیته را تشدید کرد و سبب شد در مذهب ایزدی نوآوری به وجود آید. این قوانین همانند استثناهای ضروری بودند که مثلاً زنانی که موفق به فرار از چنگال داعش می شدند را از ازدواج با مردها غیر ایزدی منع کند. این تغییر سبب شد حس هویت مذهبی در ایزدی ها قوی تر از هویت قومی و کردی شود. هزاران ایزدی مجبور بودند رسوم خود را به تبعید ببرند که ناگزیر دستخوش تغییر و تطبیق با شرایط جدید بود.

این مذهب یکتاپرست از بقایای زرتشتیان ایران است که بعدها با آموزه های عارف صوفی به نام "شیخ عدی" ترکیب شد ه است. پرستش عناصر طبیعی (مانند خورشید) دلیل اصلی قرار گرفتن آن ها در زمره مذاهب مرتد و طرد از جوامع اسلامی است. بااینکه شیخ عدی عقاید اسلامی داشت، ایزدی ها خود را مسلمان نمی دانند. میراث به جای مانده از عدی نقطه اختلاف بر سر سنت و مدرنیته در این مذهب است. برخی ایزدی ها خواهان رد طریقت صوفیان و بازگشت به ایمان قبل از اسلام هستند. اما تا به امروز دره "لالش" در شمال عراق که آرامگاه شیخ عدی در آن قرار دارد، همچنان زیارتگاه اصلی و مقدس ایزدیان محسوب می شود. تمام ایزدیان باید در طول زندگی خود حداقل یک بار به این زیارتگاه سفر کنند. عبادت کنندگان در این معبد جمع شده و با نواختن موسیقی و خواندن شعر جشن برپا می کنند.

جنگجویان داعش تنها یکی از آخرین نیروهای مسلح بودند که به ایزدی ها حمله کرده و آن ها را کافر نامیدند. ایزدی ها "فرشته طاووس" (ملک طاووس) را پرستش می کنند و آن را برگزیده فرشتگان و نماینده خدا بر زمین می دانند. این طاووس اغلب در ادیان دیگر به عنوان نماد بدمنشی و شیطان سوءتعبیر شده و سال هاست که همین موضوع دلیل کشتار و آزار و اذیت ایزدی ها به عنوان قومی شیطان پرست شده است. حتی مبلغین غربی نیز سعی کرده اند ایزدی ها را مسیحی کنند.

این مذهب در سراسر جهان نزدیک به یک میلیون پیرو دارد که اکثریتشان در شمال عراق زندگی می کنند. یکی از دلایل بقای این گروه مذهبی کوچک در طی قرن ها، قوانین سرسختی بوده که ازدواج ایزدی ها با افرادی از ادیان دیگر را ممنوع می کند. حتی ازدواج با طایفه ای دیگر نیز پسندیده نیست. ایزدی ها از سه طایفه تشکیل می شوند.

درگذشته ایزدی هایی که تغییر دین می دانند (حتی اگر تغییر دین با زور و اجبار انجام گرفته بود) دیگر اجازه بازگشت به دین را نداشتند. اما این قانون در اواخر تابستان 2014 و با فرار زنان و دختران ایزدی از دست داعش تغییر کرد. داعشی ها زنان و دختران ایزدی را وادار به تغییر دین کردند. آن ها زنان را به عنوان برده خریدوفروش می کردند و آن ها را مورد تجاوز قرار می دادند.

"بابا شیخ" رهبر معنوی ایزدی ها به همراه شورای معنوی تصمیم گرفتند که اسیران سابق طی مراسم غسل تعمید در لالش دوباره به دین بازگردند. اسرا سابق در نزدیکی آرامگاه شیخ عدی غسل تعمید داده می شوند تا به جامعه بازگردند. این تغییر جدید برای اسیران داعش ازلحاظ روان شناختی بسیار مهم است.

این حکم در کنار آزار و اذیت ها و حملات داعش، بحث ها و نگرانی ها درباره آینده مردم ایزدی را تشدید کرده است. این بحث در اختلافات نسلی ریشه دارد. گروهی می گویند مذهب برای پایدار ماندن باید به روز شود و گروه دیگر مدرنیزاسیون را تهدید اصلی بقای دین می دانند.

"جان کیزیلان" روانشناس ایزدی گفت که وضع قوانین جدید ادامه نیافت و تنها زنانی را شامل می شد که وادار به تغییر دین شدند. کیزیلان معتقد است در صورت عدم کاهش محدودیت ها، جوانان از مذهب روی برمی گردانند. "هاکار" پسر 26 ساله ای که خواست نام خانوادگی اش فاش نشود نمونه روی برگرداندن از دین بود. او در اربیل بهمن گفت: "ازدواج نکردن با غریبه ها ما را زنده نگه داشت و سبب شد در دیگر ادیان ذوب نشویم، اما اکنون قوانین نیاز به تغییر دارند." اما پیرمرد هفتادوپنج ساله ای به نام "گوله حاجی" به من گفت: "حملات داعش عذابی برای دست کشیدن از سنت بود. اگر از دینمان پیروی نکنیم اتفاقات بدتری می افتد."

هاکار از بازگشایی معبد در شهر بحزانی برایم گفت: "برای من جنبه مذهبی این بازگشایی مطرح نیست، این مکان خانه اجدادی ماست که به آن بازگشته ایم و آنجا خواهیم ماند."

حتی زمانی که ایزدی ها در اینجا نیستند، بازهم از سنت هایشان دست نمی کشند. یک خانواده ایزدی به من گفتند خاک زمین مقدس لالش را جمع کردند و هنگام فرار از عراق به آمریکا آن را با خود بردند. زمانی که به خانه جدید خود در تگزاس رسیدند، خاک مقدس را در کیسه ای ریخته و از دیوار آویزان کردند. اکنون رو به آن دعا می کنند.

آلمان که بزرگ ترین جامعه پراکنده ایزدی در اروپا را در خود دارد، فراریان از دست داعش به گروهی می پیوندند که از دوران آزار و اذیت های بسیار قدیمی تر تشکیل شده است (در حال حاضر نزدیک به 120 هزار ایزدی در آلمان زندگی می کنند). "رزین خلیلی" فعالی ایزدی اخیراً اعلام کرد که در شهر بیرمنگامِ انگلیس جشن زمستانی ایزدی ها که معمولاً سه روزه است، برگزار خواهد شد.

خبرهای مربوط به حملات داعش ایزدی های در تبعید را بیش ازپیش تغییر داد. زیرا ایزدی ها خاورمیانه به دلیل مذهبشان موردحمله قرار گرفتند و این مسئله باعث شد حساسیت بیشتری به هویت مذهبی خود پیدا کنند.

ایزدی ها از دیرباز داستان های مذهبی را در قالب آوازهای عرفانی (قوالی) در شهرها و روستاهای ایزدی نشین در عراق، سوریه، آناتولی شرقی و قفقاز می خواندند. ایزدی ها داستان خلقت را این گونه روایت می کنند: "زمانی که مروارید توسط قدرت الهی شکافته شد و جهان به وجود آمد، روح اولین آدم نمی توانست بدون کمک موسیقی قوالی وارد بدنش شود.

بعدازاینکه داعش شهرهای آن ها را اشغال کرد، اجرای آواز قوالی نیز متوقف شد. اکنون که داعش شکست خورده و ایزدی ها به خانه بازگشتند، این آوازهای عرفانی نیز به دوباره زنده شدند.

اما تمام ایزدی معتقد نیستند که پایبندی به آداب ورسوم آینده مذهبشان را تضمین می کند؛ زیرا هرروز ایزدی های بیشتری خانه های سابق خود را ترک می کنند و هنوز ده ها هزار نفر در آواره هستند. اما برای برخی، اهمیت آیات نوشته شده در حال افزایش است.

"فیلیپ کرینبروک" یکی از محققان ایزدی گفت: "جمع آوری نوشته های مقدس ایزدی در یک کتاب جدید در حال بررسی است. این بدان معناست که این نوشته های مقدس در اختیار روشنفکران مدرن ایزدی قرار می گیرد که دارند به سرعت جایگزین "مردان مذهبی و سنتی" می شوند."

بدین صورت ممکن است مذهبِ ایزدی ها نیز مسیری مشابه با یهودیت را طی کند که با روایت های شفاهی آغاز شدند، اما درنتیجه آوارگی و تبعید به شکل نوشته و کتاب در آمدند. ضربه و مصیبتی مانند داعش می تواند سبب از میان رفتن اقلیت کوچک ایزدی شود. اما این احتمال نیز وجود دارد که به شکلی خلاقانه قوانین دین را برای تطبیق با جهان جدید تغییر دهند.

منبع: آتلانتیک