گزاره سیاست همسایگی ایران

محمد باقر خرمشاد، دبیر شورای راهبردی روابط خارجی*

دیپلماسی ایرانی: اگر بخواهیم سیاست همسایگی را تعریف کنیم، یکی از بهترین راه های تعریف آن، این است که با همسایگان چه باید کرد؟ چگونه باید با همسایگان تعامل کرد؟ و بایدها و نبایدهای تعامل با همسایگان چگونه است؟ سیاست همسایگی مبتنی بر دو الگوی اصلی رویکرد روشی  و موضوعی است، رویکرد روشی خود به سه رویکرد کلان، میانی و خرد تقسیم می شود.  

رویکرد کلان راهبرد کلان یک کشور با همسایگان خود را بیان می کند، به عوان مثال سیاست منازعه صفر ترکیه در قبال همسایگانش. اما رویکرد میانی به تقسیم بندی منطقه ای می پردازد مثل حوزه قفقاز، اروپا و... که اهداف براساس مناطق تقسیم بندی می شود و رویکرد خرد هم  سیاست های مختص به هر یک از همسایگان را بیان می کند. اگرچه این دسته بندی ها آکادمیک و ایده آل است، اما در عالم واقع نیز با تلفیق همین الگوهاست که راهبرد کلان تعیین شده و به تبع آن، راهبردهای منطقه ای و جزء به جزء تقسیم و تعریف می شود. در رویکرد موضوعی، انتخاب سیاست ها براساس موضوع است مثلا سیاست همسایگی اقتصاد بنیان، مثل اتحادیه اروپا یا چین که سیاست همسایگی اش اقتصاد بنیان است. همچنانکه چین درصدد است تا از طریق ایجاد یک منطقه قوی از طریق سیاست دوستانه، جایگاه خود را بهبود بخشد. یا روسیه که سیاست همسایگی ژئوپلتیک بنیان دارد تا نفوذ روسیه را در کشورهای شوروی سابق به ویژه همسایگانش تحکیم کند. برخی از کشورهای دیگر نیز ایدئولوژیک بنیان هستند.

سیاست همسایگی ایران باید براساس چه گزاره ای باشد؟ اعم از سطوح کلان – خرد، میانی و یا ایدئولوژیک، ژئوپلیتیک و اقتصاد بنیان؟ تعیین چنین گزاره ای از آن جهت دارای اهمیت است که ایران بعد از چین بیشترین همسایگان خاکی و آبی را دارد، اگرچه در پیچیدگی محیط در مقایسه با چین رتبه اول را دارد، ایران دارای  همسایگانی بسیار ناهمگن در اطراف خود است. به نحوی که از طریق ترکیه همسایه ناتو محسوب می شود، از طریق روسیه همسایه شانگهای است، از طریق برخی از متحدان آمریکا در خلیج فارس با آمریکا همسایه است، بواسطه افغانستان مجددا با ناتو همسایه است و...  بنابراین محیط پیرامونی ایران کاملا نامتجانس است. در عین حال به لحاظ زیست بومی نیز ایران در منطقه ای بسیار متنوع قرار دارد. چنانکه زیست بوم های متنوع آسیای میانه، قفقاز، خلیج فارس، خلیج فارس بزرگ شده (خاورمیانه)، شبه قاره، خزر همگی در محیط حاشیه ای و پیرامونی ایران قرار دارند.

*متن سخنرانی «نشست سیاست همسایگی، راهبرد پیشنهادی برای سیاست خارجی» شورای راهبردی روابط خارجی

انتشار اولیه: سه شنبه 7 شهریور 1396 / انتشار مجدد: دوشنبه 13 شهریور 1396