بازمانده فاجعه هیروشیما، گورباچف و البرادعی از تهدید هسته‌ای می‌گویند
هراس از کابوس اتمی
تاریخ ایرانی: روز ششم آگوست ۱۹۴۵ رأس ساعت ۸:۱۵ صبح بود که سرنشینان بمب افکن بی-۵۲ آمریکایی موسوم به «انولا گی»، محموله مرگبار این پرنده مرگ را در آسمان شهر هیروشیما پرتاب کردند و آن بمب اتمی در فاصله ۶۰۰ متری سطح زمین منفجر شد. نزدیک به ۷۰ هزار انسان بی گناه مستقیماً بر اثر انفجار این بمب به کام مرگ رفتند و ده ها هزار نفر دیگر نیز بر اثر پیامدهای این انفجار و بیماری های ناشی از آن جان خود را از دست دادند. بشر در آن زمان هنوز چنین سلاح ویرانگری را نساخته بود و برای نخستین بار در تاریخ بود که انسان این موقعیت را پیدا می کرد که سراسر یک تمدن را محو و ناپدید کرده و هر موجود زنده ای را نابود کند و به کام نیستی بکشاند.
هزاران دانشمند و از جمله شمار زیادی از برندگان جوایز نوبل از پایان دهه ۱۹۳۰ و آغاز دهه ۱۹۴۰ قرن بیستم دست اندرکار ساخت و تکمیل این مرگبارترین سلاح آن روزگار بودند. همین قدرت هسته ای افسارگسیخته بود که به جنگ سرد انجامید و یکی از رقابت های تسلیحاتی تا آن زمان بی سابقه را رقم زد. تا به امروز همین بمب های اتمی هستند که سیاست بین الملل را تعیین کرده و شاید بزرگترین خطر برای آینده بشری محسوب شوند. با وجود همه این خطرها اما ایالات متحده آمریکا و روسیه در حال حاضر بر روی مدرن سازی سلاح های هسته ای خود کار می کنند و هر دو ابرقدرت تصمیم گرفته اند که طی ده سال آینده صدها میلیارد دلار برای این کار هزینه کنند.
در این میان اما شخصیت های سیاسی و علمی متعددی در سراسر جهان با این اقدام آمریکا و روسیه مخالفت می کنند؛ به عنوان مثال میخائیل گورباچف آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی و محمد البرادعی مدیرکل سابق آژانس بین المللی انرژی اتمی. این دو شخصیت سیاسی که هر دو نیز از برندگان جایزه صلح نوبل به شمار می آیند همواره و تا به امروز نسبت به خطرات فوق العاده سلاح های اتمی هشدار داده و راه حل را در نابودی و امحای همه این گونه سلاح ها عنوان کرده اند. به عنوان مثال گورباچف در مصاحبه ای با «اشپیگل» گفته است: «این وضعیت بسیار هراس آور است. قدرت های اتمی هنوز هم هزاران کلاهک هسته ای در اختیار دارند.» و البرادعی نیز در مصاحبه دیگری با اشپیگل می گوید: «من برای جهانی عاری از سلاح های اتمی مبارزه می کنم.» افزون بر این دو نفر، یوشکا فیشر وزیر خارجه اسبق آلمان و از سیاستمداران عضو حزب سبزهای این کشور نیز به شدت در مورد تداوم ساخت و تکمیل سلاح های اتمی و به ویژه خطری که از جانب متعصبین جامعه را تهدید می کند، نگران است و می گوید: «اینکه زمانی مواد هسته ای به دست تروریست ها بیافتد یک کابوس واقعی است.»
نشریه آلمانی «اشپیگل» برای هر چه بیشتر روشن شدن ابعاد خطرات جهانی سلاح های اتمی، اقدام به انتشار مجموعه مطالب و مصاحبه و گزارش هایی در قالب یک مجله الکترونیکی کرده است. در این مجموعه که «تاریخ ایرانی» بخش های منتخبی از آن را ترجمه کرده، با استفاده از اظهارات شاهدان عینی و نظرات صاحبنظران، نسبت به خطرات و فجایع بالقوه سلاح های هسته ای برای جهان امروز ما هشدار داده شده است.
.jpg){kind=spacer}
یکی از بازماندگان فاجعه هیروشیما:
شهر ناپدید شده بود
«فومیکو به ون هاشیزومه» یکی از جان بدربرگان و آخرین شاهدان عینی فاجعه اتمی هیروشیما، از وحشت و هراس وصف ناشدنی روز ۶ آگوست ۱۹۴۵ و پیامدهای دردناک آن می گوید.
خانم هاشیزومه، رأس ساعت ۸:۱۵ صبح بود که آن بمب اتمی منفجر شد. شما در آن زمان کجا بودید؟
در طبقه دوم اداره پست بودم که تقریباً یک و نیم کیلومتر از مرکز انفجار فاصله داشت. چهارده سالم بود و هنوز به مدرسه می رفتم. اما به دلیل جنگ باید در کارها کمک می کردم و به همین خاطر روی پرسشنامه های مربوط به درآمد و هزینه ها کار می کردم. در کنار یک پنجره بزرگ ایستاده بودم که ناگهان متوجه نوری خیره کننده و عجیب شدم، چیزی شبیه به دسته ای از نوارهای سرخ و زرد و سبز. همه این ها را در یک لحظه کوتاه دیدم. انگار که خورشید از آسمان کنده شده و در حال سقوط روی زمین بود. بعد از آن بی هوش شدم.
چه زمانی دوباره به هوش آمدید؟
درست نمی دانم. روی یک تیرچه در چند متری آن پنجره افتاده بودم. ظاهراً موج انفجار من را به آن نقطه پرت کرده بود. ساختمان پست از فولاد و بتن بود و همچنان سالم بود. اما میز و صندلی ها تکه تکه شده بودند. همه جا مثل قیر تاریک بود. بسیاری از کارمندان همان جا بودند اما همه آن ها کاملاً سکوت کرده و کلامی بر لب نمی آوردند.
شما زخمی شده بودید؟
احساس می کردم که چیزی گرم از سرم به سمت پایین سرازیر شده است. خون بود. خواستم از جایم بلند شوم اما در این لحظه متوجه شدم که از سر تا پایم پوشیده از تکه های شیشه است، چون در هنگام انفجار کنار آن پنجره ایستاده بودم.
توانستید حرکت کنید؟
بله، همه توانم را جمع کردم و به سمت پله ها رفتم. در پلکان بود که با پیکر دختر زنی که مسئول نظافت بود روبرو شدم. دختر کوچکی بود و فقط چهار سال داشت. روی پله ها افتاده بود اما هنوز نفس می کشید. شکمش منفجر شده و امعاء و احشائش بیرون ریخته بود. در همین حال تعداد زیادی از کارمندان از پله ها پایین آمدند. لباس هایشان پاره بود و شبیه اشباح به نظر می رسیدند.
بیرون از آنجا چه وضعی داشت؟
در وهله اول متوجه چیزی نشدم چون به هر حال مجروح بودم. بعضی از مردم که من را با آن صورت خون آلود دیدند شروع به جیغ کشیدن کردند. یکی از کارمندان من را بغل کرد و به بیمارستان صلیب سرخ برد. این بیمارستان درست در کنار اداره پست قرار داشت. بیمارستان هنوز وجود داشت اما تقریباً چیزی از آن باقی نمانده بود. زخمی ها به این بیمارستان هجوم می آوردند. بسیاری از آن ها که در زمان انفجار در محیط بیرون بودند از ناحیه صورت سوختگی شدید داشتند و رنگ چهره هایشان به سرخ تیره می زد. لب هایشان هم به شدت باد کرده بود. پوست بدنشان آویزان بود. من در آن لحظه نمی توانستم بفهمم که آن ها مرد هستند یا زن و یا چند سال دارند، چون این افراد به طور کلی چهره های خود را از دست داده و در واقع چهره انسانی نداشتند.
چگونه توانستید این صحنه های وحشتناک را تحمل کنید؟
به نظرم می آمد که یک کابوس وحشتناک می بینم. دوباره بیهوش شدم. هنگامی که به هوش آمدم در یک بیمارستان و روی زمین خوابیده بودم. یکی از همراهانم من را به آنجا آورده بود. خون زیادی از من رفته بود و به همین خاطر حتی توان باز کردن دهان و چشم هایم را هم نداشتم. شنیدم که یک پزشک یا یک پرستار می گفت: «نباید بگذارید بخوابد در غیر این صورت می میرد.» همراهم برای آنکه من را بیدار نگه دارد به صورت لاینقطع نامم را فریاد می زد. سپس ناگهان صدای آژیر حمله هوایی بلند شد و همراهم من را به زیرزمین منتقل کرد. بسیاری از زخمی ها در همین زیرزمین بودند اما قدرت فریاد زدن نداشتند.
درد داشتید؟
نه اما احساس ضعف شدیدی می کردم. به هر حال بیدار ماندم و به همین خاطر همراهم توانست من را ترک کند و به جستجوی مادرش بپردازد. ناگهان شعله های آتش به زیرزمین رسید و همه فرار کردند و فقط من آنجا ماندم. همه فضا آکنده از دود شد و با خودم گفتم که همان جا خواهم مرد. در همین حال سایه پیکری از میان این دود پیدا شد و فریاد زد: «هنوز که اینجا هستی، زود فرار کن!» شنیدن این صدا به من قدرت داد تا از جایم بلند شوم اما انگار کف زمین را حس نمی کردم و گویی معلق بودم.
به این ترتیب بود که خودتان را نجات دادید و به فضای آزاد رفتید. وضعیت در آنجا چگونه بود؟
شهر ناپدید شده بود. خانه های هیروشیما....
که اکثراً از چوب ساخته شده و به راحتی آتش گرفته بودند....
.... از خانه ها خبری نبود و همه چیز صاف شده بود. اوایل شب دوباره آتش گسترش پیدا کرد. انگار که همه دنیا در رنگ زرد طلایی فرورفته بود. شعله های آتش به سرعت زبانه می کشیدند و جرقه ها در همه جا پراکنده می شد. یک پسر جوان یک ورق پهن فلزی پیدا کرد و همه ما برای در امان ماندن از جرقه ها شب را در زیر آن ورق به روز رساندیم. بالاتنه هایمان برهنه بود. موهایم کثیف شده بود و به گوش خود صدای فر خوردنشان را می شنیدم. زخمی ها در اطراف ما پراکنده بودند و صدای ضجه هایشان در لحظه مرگ را فراموش نمی کنم. همه آب می خواستند. پسر جوانی که آن تکه حلبی را پیدا کرده بود کمی آب پیدا کرد و در یک کتری ریخته و به زحمت جرعه ای از آن را به دهان زخمی ها می ریخت.
بر سر خانواده تان چه آمد؟
روز بعد توانستم دوباره از جایم بلند شوم. به همین خاطر به طرف خانه رفتم. ما در آن زمان در تقریباً سه کیلومتر دورتر و در شمال هیروشیما زندگی می کردیم. وقتی به آنجا رسیدم متوجه شدم که خانه ما هم ناپدید شده است. اما چیزی که در حد یک معجزه بود اینکه مادرم را دیدم. البته او هم به سختی مجروح شده بود زیرا به هنگام انفجار در آشپزخانه بود. از قرار معلوم ظروف و دیگ های موجود در آشپزخانه به هنگام انفجار به این سو و آن سو پرتاب شده بودند. برادر کوچکم که به مدرسه ابتدایی که در کنار خانه ما قرار داشت می رفت، یک روز بعد و بر اثر شدت سوختگی جان خود را از دست داد. اما پدرم جراحت های سطحی برداشته بود. در زمان انفجار در حال رانندگی اتوبوس بود و پنج کیلومتر با ایستگاه راه آهن هیروشیما فاصله داشت. اتوبوس در آن لحظه در کنار ساختمانی بزرگ ایستاده بود و به همین خاطر آسیب چندانی به پدرم نرسید. در واقع خیلی شانس آورده بود.
چگونه توانستید در آن شهر سوخته زنده بمانید و زندگی کنید؟
ما در یک پناهگاه که خودمان با استفاده از ویرانه ها درست کرده بودیم زندگی می کردیم. خانواده من و تعدادی از همسایه ها که زنده مانده بودند و در مجموع ۱۳ نفر می شدیم در همان پناهگاه بودیم. چیزی برای خوردن نداشتیم و کسی به ما کمک غذایی نمی کرد. برای رفع تشنگی هم از آب باران استفاده می کردیم. تازه چندین روز بعد یعنی زمانی که علف ها دوباره سبز شدند ما هم توانستیم کمی علف بخوریم.
و این در حالی بود که همه جا به خاطر آن بمب اتمی رادیواکتیو شده بود.
در آن زمان چیزی در مورد رادیواکتیویته نمی دانستیم. کسی به ما کمک نمی کرد. نزدیک به یک سال بعد آمریکایی ها روی کوهی در پشت ایستگاه راه آهن یک ساختمان بنا کردند. اول خیال کردیم که این ساختمان یک بیمارستان است و می توانیم در آنجا خود را مداوا کنیم. اما آنجا اصلاً بیمارستان نبود و در واقع محلی بود که در آنجا خون جان بدربردگان مورد آزمایش های مختلف قرار می گرفت. آن ها در واقع در مورد پیامدهای رادیواکتیویته تحقیق می کردند اما کسی ما را مداوا نمی کرد.
چگونه متوجه پیامدهای رادیواکتیو و پرتوها شدید؟
یک هفته یا ۱۰ روز پس از انفجار بود که به شدت تب کردم. از دماغ و دهان و از بخش پایین بدنم خون می آمد. سپس همه جای بدنم پر از لکه های بنفش شد. چنان دردی به سراغم آمد که گویی همه اعضای بدنم را از یکدیگر جدا می کنند.
و با وجود همه این درد و رنج ها شما به سنین پیری رسیدید.
بله اما همیشه از بیماری رنج می بردم. به خاطر سرطان روده تحت عمل جراحی قرار گرفتم و در حال حاضر به سرطان سینه مبتلا هستم. یک زخم کوچک کافی است تا دچار یک خونریزی لاینقطع بشوم. هنگامی که اولین فرزند از سه فرزندم را به دنیا می آوردم، دچار چنان خونریزی شدم که تا آستانه مرگ رفتم. از نوعی ذات الریه ادواری نیز رنج می برم. در سال های دور چنان لب هایم چرک می کرد که نمی توانستم دهانم را باز کنم. پزشکان داروهای مختلفی به من دادند که در مورد برخی از آن ها بدنم واکنش سختی نشان می داد و مرگ را به چشم خود می دیدم.
به همه این ها باید خاطرات کابوس وار بمب اتمی را نیز اضافه کرد.
هر زمان آن ساختمانی را که در لحظه انفجار در آن بودم می بینم حالم به هم می خورد. دلم می خواست همه چیز را فراموش می کردم اما نتوانستم.
گفت وگو با میخائیل گورباچف:
باید از باتلاق اتمی بیرون می آمدیم
میخائیل گورباچف، آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی سابق و دبیرکل اسبق حزب کمونیست، در این مصاحبه از اخلاق و سیاست در عصر اتم، از مذاکرات نفسگیر خلع سلاح و بحران در روابط روسیه و آمریکا می گوید. توضیح اینکه این مصاحبه در سال های گذشته و قبل از روی کار آمدن دونالد ترامپ به عنوان رئیس جمهور آمریکا انجام گرفته است.
میخائیل سرگئوویچ، شما در نطق آغاز به کار خود به عنوان دبیرکل حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی در مارس ۱۹۸۵ در مورد یک جنگ هسته ای هشدار دادید و خواهان «امحای کامل سلاح های هسته ای و ممنوعیت دائم ساخت و توسعه این سلاح ها برای همیشه» شدید. آیا این سخنان جدی بود؟
از مدت ها پیش در مورد خلع سلاح صحبت می شد، از مدت ها قبل از آن. من می خواستم این حرف ها را بالاخره با عمل همراه کنم، زیرا نه تنها رقابت تسلیحاتی ادامه پیدا می کرد بلکه همواره خطرناک تر می شد، چه از نظر شمار این تسلیحات و چه از جنبه پتانسیل تخریبی آن. هواپیماها، موشک ها و زیردریایی های زیادی نیز حامل ده ها هزار کلاهک اتمی بودند.
آیا شما در سال های دهه ۱۹۸۰ عقیده داشتید که اتحاد شوروی از سوی سلاح های اتمی ناتو مورد تهدید قرار دارد؟
وضعیت این گونه بود که موشک های اتمی روز به روز به مرزهای دشمن نزدیکتر می شدند. این موشک ها همواره دقیق تر شده و مراکز مهمی را نشانه می گرفتند. برای مورد استفاده قرار دادن این سلاح ها همچنین طرح های کاملاً دقیق و مشخصی وجود داشت. جنگ اتمی به امری محتمل بدل شده بود و این امکان وجود داشت که یک خطای فنی موجب این جنگ شود. همزمان مذاکرات خلع سلاح هم پیشرفتی نداشت. دیپلمات ها در ژنو زیر کوهی از کاغذ دست و پا می زدند و لیتر لیتر شراب می نوشیدند. همه چیز متوقف شده بود.
شما در یکی از نشست های کشورهای عضو پیمان ورشو در سال ۱۹۸۶ اعلام کردید که دکترین نظامی شوروی برای آمادگی در جهت یک جنگ اتمی قریب الوقوع دستورالعملی ندارد بلکه در این دکترین تلاش شده است که از درگیری نظامی با غرب جلوگیری شود. دلیل این تغییر استراتژی چه بود؟
برای من مسلم بود که روابط با آمریکا و غرب بدون خلع سلاح و با وجود سوءتفاهم فزاینده و بالا گرفتن خصومت ها، در درازمدت با بن بست روبرو خواهد شد. به همین خاطر خلع سلاح اتمی برای سیاست خارجی شوروی بالاترین اولویت بود.
آیا دلیل ناکامی شما در پیشبرد مساله خلع سلاح، وضعیت بد مالی و اقتصادی شوروی در دهه ۱۹۸۰ بود؟
طبیعتاً ما احساس می کردیم که این رقابت تسلیحاتی چه فشار بزرگی به اقتصاد کشور ما وارد می آورد. این مساله نقش مهمی داشت و کاملاً روشن بود که یک تقابل و رویارویی اتمی نه تنها ملت ما بلکه همه بشریت را مورد تهدید قرار می دهد و دقیقاً می دانستیم که از کدام سلاح ها و از چه قدرت تخریبی و کدام پیامدها صحبت می کنیم. فاجعه اتمی چرنوبیل تصور تقریباً دقیقی از پیامدهای یک جنگ اتمی برای ما ایجاد کرد. اما مسائل بازدارنده برای ما در رابطه با خلع سلاح بیشتر به اندیشه های سیاسی و قومی مربوط می شد و نه اقتصادی.
رئیس جمهور وقت آمریکا یعنی رونالد ریگان، که بخشی از افکار عمومی وی را یکی از طرفداران جنگ سرد می دانست، از نظر شما چگونه آدمی بود؟
ریگان با نوعی آگاهی و اعتقاد صادقانه مذاکره می کرد و کاملاً مخالف سلاح های اتمی بود. در همان اولین ملاقات با وی در نوامبر ۱۹۸۵ در ژنو مهم ترین نکات مشخص شده بود: «ما اجازه نمی دهیم که یک جنگ اتمی آغاز شود، جنگی که هیچ برنده ای نخواهد داشت.» این جمله اخلاق و سیاست را در کنار هم قرار می دهد یعنی همان دو پدیده ای که از نظر خیلی ها اصولاً نسبتی با یکدیگر ندارند و نمی توان آن دو را در کنار هم قرار داد. متاسفانه امروز آمریکایی ها یکی از دو نکته مهم اعلامیه مشترک ما را فراموش کرده اند: نه آمریکایی ها و نه ما اجازه نداریم که برای هژمونی نظامی تلاش کنیم.
آیا شما از آمریکایی ها ناامید شده اید؟
دهه های زیادی بر آمریکا گذشته اما متاسفانه بعضی چیزها تغییر نکرده است. پرزیدنت دوایت دی. آیزنهاور در سال های دهه ۱۹۵۰ این مشکل را با نام و جزئیات اعلام کرده بود. قدرت مجموعه صنایع نظامی در دوران ریگان و همین طور در دوران جانشینش یعنی بوش پدر به مانند قبل بسیار بالا بود. جورج شولتز وزیر امور خارجه اسبق آمریکا چند سال پیش به من گفت که تنها یک رئیس جمهور محافظه کار مانند ریگان قادر به این بود که قرارداد مربوط به موشک های میان برد را به سنا بیاورد. نباید فراموش کنیم آن راه حل صفر که ریگان پیشنهاد داد حتی در داخل غرب نیز مخالفان زیادی داشت. آن مخالفان همه این سیاست را نوعی تبلیغات و شطرنج سیاسی می دانستند و قصد توقف سیاست ریگان را داشتند. بعد از اجلاس سران در ریکیاویک در سال ۱۹۸۶، مارگارت تاچر نخست وزیر وقت بریتانیا اعلام کرد که اجلاس دوم ریکیاویک را تحمل نخواهند کرد.
آیا در آن زمان واقعاً باور داشتید که چیزی به نام جهان عاری از سلاح های اتمی ممکن است؟
ما نه تنها از جهان عاری از سلاح های اتمی به عنوان هدف بزرگ یاد می کردیم بلکه آن را هدفی مشترک می نامیدیم. محدود کردن سلاح های متعارف نیز از جمله اقدامات ما بود و این همه رابطه ای جدانشدنی با عادی سازی روابط داشت. ما قصد داشتیم که از تقابل به تعاون و همکاری برسیم و به بسیاری از این اهداف نیز رسیدیم. من نگاهی کاملاً واقع بینانه به این مسائل داشتم.
بسیاری عقیده داشتند که خواست های شما در واقع تاکتیکی است که برای ارائه چهره ای صلح طلب از شوروی از آن استفاده می شود.
نه اصلاً تبلیغ و تاکتیکی در میان نبود. بیرون آمدن از باتلاق اتمی مهم بود، همان باتلاقی که کشورهای ما با استقرار صدها موشک اتمی میان برد در اروپا گرفتار آن شده بودند.
چرا مذاکرات بر سر موشک های بین قاره ای به مراتب مشکل تر از مذاکرات در مورد موشک های میان برد بود؟
ریگان و من در اکتبر سال ۱۹۸۶ و در ریکیاویک ایسلند نه تنها چارچوب امحای موشک های میان برد بلکه چارچوب و راهکارهای کاهش دادن موشک های قاره پیما به نصف را نیز تعیین کردیم. ریگان در این رابطه با مقاومت شدید بازهای موجود در تشکیلات دولتی آمریکا باید مقابله می کرد. این وضعیت در دوران بوش هم ادامه داشت. به همین خاطر ما بالاخره در تابستان ۱۹۹۱ آن قرارداد را امضا کردیم. افزون بر آن در رابطه با موشک های دوربرد استراتژیک مشکلات فنی زیادی وجود داشت. در رابطه با سیستم دفاع ضد موشکی نیز مشکلاتی داشتیم.
شما موفق نشدید که ریگان را به کنار گذاشتن پروژه SDI ترغیب کنید، همان پروژه ای که ریگان قصد داشت آن را به عنوان سپر دفاع ضد موشک های قاره پیمای اتمی مورد استفاده قرار بدهد. آیا به این خاطر عصبانی شدید؟
ریگان به هیچ عنوان حاضر به کنار گذاشتن این پروژه نبود. به همین خاطر ما نتوانستیم در ریکیاویک در مورد موشک های قاره پیما و میان برد به توافق برسیم و آن ها را هم در قرارداد بگنجانیم. برای رهایی از این بن بست بر سر یک قرارداد جداگانه در مورد موشک های میان برد به توافق رسیدیم. این توافق در دسامبر ۱۹۸۷ و در واشنگتن به امضای من و ریگان رسید.
استقرار موشک های میان برد آمریکا در آلمان موجب اعتراضات گسترده جنبش صلح شد...
.... و هلموت کهل با توافق بر سر موشک های میان برد این امکان را پیدا کرد که نقشی بسیار مثبت برای امحای موشک های پرشینگ ۱ ایفا کند.
کلاهک های اتمی به آمریکایی ها و موشک ها به آلمانی تعلق داشت. کهل اعلام کرد چنانچه روسیه و آمریکا بر سر امحای موشک های میان برد به توافق برسند، این موشک ها امحا خواهند شد.
بدون موافقت کهل ما هم پای آن قرارداد را امضا نمی کردیم.
آیا در داخل شوروی نیز مقاومت هایی در برابر خط مشی شما برای خلع سلاح وجود داشت؟
همه اعضای رهبری شوروی در آن زمان اهمیت خلع سلاح را درک می کردند. همه سیاستمداران بلندپایه بسیار باتجربه بودند و نگاهی واقع بینانه به مسائل داشتند؛ به عنوان مثال آندره گرومیکو وزیر امور خارجه.
... یعنی همان کسی که غربی ها به وی به دلیل تاکتیک های سرسختانه اش در مذاکرات لقب «آقای نه» داده بودند...
... اما او نیز مثل همه قبول داشت که رقابت تسلیحاتی تا چه اندازه خطرناک است. در هیات حاکمه شوروی همه ما در آن زمان بر این عقیده بودیم که باید به این رقابت پایان داده شود.
شما چطور توانستید قراردادهای خلع سلاح را به انجام برسانید؟
اتحاد جماهیر شوروی سیستم سختگیرانه و روشنی داشت و این مساله در مورد روند تصمیم گیری در دفتر سیاسی حزب نیز صدق می کرد. تصمیم در مورد خلع سلاح توسط کمیته به اصطلاح پنج جانبه ای متشکل از نمایندگان نهادهای ذیربط و کارشناسان مربوطه اتخاذ شد. ما مواضع طرف های مذاکره را با در نظر گرفتن مساله امنیت شوروی تحت بررسی قرار دادیم. دفتر سیاسی بر همین اساس راهکارهایی مشخص برای انجام مذاکرات به هیات های اعزامی ارائه داد و من نیز به عنوان دبیرکل و بعدها رئیس جمهوری که باید در سطح سران به مذاکرات ادامه می دادم راهکارهای ویژه ای دریافت کردم. اجلاس های ریکیاویک در سال ۱۹۸۶ و واشنگتن در سال ۱۹۸۷ و دیگر نشست ها بر همین اساس و دستورالعمل ها انجام شد. دفتر سیاسی البته پیشنهادهای کارشناسان را دریافت کرده و آن را مورد بررسی و تبادل نظر قرار می داد.
آیا امروزه نیز نیل به هدف دنیایی عاری از سلاح های اتمی امکان پذیر است؟
به هر حال این هدفی درست و صحیح به شمار می رود. سلاح های اتمی غیرقابل قبول به شمار می آیند. این سلاح ها به ویژه به این خاطر که می توانند کل تمدن بشری را نابود کنند غیرانسانی محسوب می شوند. چنین سلاح هایی هرگز در طول تاریخ گذشته وجود نداشته و نباید وجود داشته باشد. این کار دیر یا زود صورت خواهد گرفت.
اما در دوران اخیر قدرت های جدید اتمی سر برآورده اند.
به همین خاطر نباید فراموش کنیم که منع ساخت و گسترش این سلاح ها وظیفه همه کشورهایی است که پیمان منع گسترش سلاح های اتمی را امضا کرده اند. در حالی که آمریکا و روسیه با فاصله زیاد صاحب بزرگترین این زرادخانه ها هستند.
نظر شما در مورد این نظریه های طرفدار توازن وحشت اتمی چیست؟ به باور طرفداران این نظریه چنین توازنی می تواند از وقوع جنگ اتمی جلوگیری کند؟
در پشت این نظریه منطقی بس خطرناک پنهان شده است. من متقابلاً این پرسش را مطرح می کنم: اگر ۵ یا ۱۰ کشور می توانند سلاح اتمی داشته باشند چرا ۲۰ یا ۳۰ کشور نتوانند؟ امروزه ما با چند دوجین کشور روبرو هستیم که از شرایط و امکانات ساختن سلاح های اتمی برخوردار هستند و آلترناتیو این مساله کاملاً روشن است: یا باید در مسیر دنیایی عاری از سلاح های اتمی حرکت کنیم و یا باید بپذیریم که سراسر سیاره زمین رفته رفته آکنده از سلاح اتمی می شود؟ آیا می توان در حالی که یک کشور مقادیر عظیمی سلاح متعارف انبار کرده و بودجه نظامی اش برابر با بودجه عادی مجموع کشورهای دنیاست، از دنیای عاری از سلاح های اتمی صحبت کرد؟ این کشور حتی در صورت امحای سلاح های اتمی باز هم هژمونی نظامی خود را خواهد داشت.
منظورتان آمریکاست؟
شما این را می گویید. این بزرگترین و سخت ترین مانع بر سر راه دنیایی عاری از سلاح های اتمی است. به همین خاطر باید غیرنظامی کردن جهان را بار دیگر به عرصه سیاست روزمره بکشانیم. راه حل کاهش بودجه های نظامی، توقف ساخت و گسترش سلاح های جدید و منع نظامی کردن فضاست. در غیر این صورت هرگونه مذاکره در مورد دنیای عاری از سلاح های اتمی ادعایی پوچ است. دنیا روز به روز ناامن تر، بی ثبات تر و غیرقابل پیش بینی تر می شود. در این حالت همه بازنده هستند حتی آن کسانی که امروز سعی دارند بر دنیا حاکم شوند.
آیا جنگ اوکراین می تواند موجب رویارویی اتمی میان روسیه و غرب شود؟
ما شاهد یک گسست در روابط میان روسیه و آمریکا هستیم. بسیاری از یک جنگ سرد جدید می گویند. گفت وگوهای میان دو ابرقدرت در مورد مشکلات مهم جهانی در عمل شکست خورده و متوقف شده است از جمله مساله خلع سلاح اتمی. اعتماد نیز از بین رفته است. اعتماد همان سرمایه ای بود که ما با زحمات و تلاش های فراوان آن را ساخته بودیم.
آیا شما خطر یک جنگ اتمی را محتمل می دانید؟
من خیلی نگرانم. وضعیت هراس آور است. ابرقدرت ها هنوز هم هزاران کلاهک اتمی دارند و هنوز هم بمب های اتمی در خاک اروپا مستقر می شوند. سرعت کاهش این سلاح ها به نحو بارزی کند شده است. ما شاهد آغاز یک رقابت تسلیحاتی جدید هستیم. نظامی کردن فضا هم یک خطر واقعی است. خطر تداوم ساخت و گسترش سلاح های اتمی تا به حال این اندازه بزرگ نبوده است. پیمان توقف آزمایش های هسته ای بیش از هر چیز به این خاطر اجرایی نشد چون آمریکایی ها حاضر به تصویب آن نشدند. در حالی که این کار از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بود.
آیا روسیه بار دیگر از پتانسیل سلاح های هسته ای خود به عنوان اهرم فشار در سیاست بین الملل استفاده خواهد کرد؟
ما باید نگاهی جامع الاطراف داشته باشیم. متاسفانه فرمول دکترین های نظامی قدرت های اتمی پس رفت دارد و بر اساس همان اعلامیه مشترک آمریکا و شوروی در سال ۱۹۸۵ است. ما نیازمند یک اعلامیه جدید هستیم که در صورت امکان از مجرای شورای امنیت سازمان ملل گذشته باشد. باید بار دیگر اعلام شود که جنگ اتمی امری نامشروع است که هیچ برنده ای ندارد.
آیا دنیای عاری از سلاح های اتمی فقط یک رویای زیبا نیست؟
اینکه موقعیت چقدر دشوار است اهمیتی ندارد. ما به هر حال نباید گرفتار رکود و وحشت بشویم. اواسط دهه ۱۹۷۰ هم کمتر کسی فکر می کرد که بتوان این قطار را از حرکت به سوی دوزخ بازداشت. اما ما در کوتاه زمان به خیلی از اهداف رسیدیم از جمله امحای هزاران کلاهک اتمی و سلاح های هسته ای مانند موشک های میان برد. و این درسی برای رهبران امروز دولت هاست، درسی برای اوباما، پوتین و مرکل.
گفت وگو با محمد البرادعی:
معجزه بود که هولوکاست اتمی نشد
محمد البرادعی برنده جایزه صلح نوبل و مدیرکل پیشین آژانس بین المللی انرژی اتمی در این مصاحبه از دوران ریاستش بر آژانس، فرصت های از دست رفته برای خلع سلاح و تهدیدهای احتمالی ناشی از یک بمب کثیف می گوید.
آقای البرادعی، شما به عنوان مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی می باید از اینکه سلاح های کشتار جمعی به دست افراد ناباب بیافتد جلوگیری می کردید. آیا در دوران ریاستتان لحظه ای وجود داشت که از بابت یک منازعه اتمی وحشت کنید؟
یک لحظه دراماتیک و مشخص به این صورت پیش نیامده بود و وجود نداشت. نگرانی دائمی من بیشتر این بوده و هست که موجودیت دنیا به دلیل زرادخانه های عظیم سلاح های اتمی در معرض یک تهدید همیشگی باشد. اگر از مساله خطای انسانی صرف نظر کنیم آنگاه این سؤال مطرح نمی شود که آیا جنگ اتمی اتفاق می افتد یا نه؟ بلکه باید این را بپرسیم که جنگ اتمی چه زمانی اتفاق خواهد افتاد؟ تا به اینجای کار نیز تنها بخت و اقبال مطلق از یک فاجعه اتمی جلوگیری کرده است.
از قرار معلوم شما چندان اعتمادی به قدرت های بزرگ دنیا ندارید.
نگاهی به سیر تحول بشر بیاندازید. این روند در واقع تاریخ جنگ هایی است که تنها در برهه هایی کوتاه در صلح و آرامش بوده است و انسان ها در دهه گذشته تنها به دلیل اختراع سلاح های اتمی صلح طلب تر نشده اند.
مورخان از بحران کوبا در سال ۱۹۶۲ به عنوان بحرانی ترین و نگران کننده ترین لحظات قرن گذشته یاد می کنند. در آن زمان یعنی در زمان جنگ سرد، شوروی موشک های اتمی خود را به کوبا منتقل کرد و آمریکا احساس کرد که موجودیتش مورد تهدید قرار گرفته است. هر دو قدرت اتمی سلاح هایشان را به رخ یکدیگر می کشیدند.
در آن زمان ما واقعاً در آستانه یک جنگ هسته ای قرار داشتیم و چیزی به پایان کار جهان نمانده بود. اما این اوج بحران خوبی هایی نیز داشت. دنیا در آن زمان برای نخستین بار به صورت واضح خطر یک جنگ اتمی را مشاهده کرد. امروزه حداقل این را می دانیم که آمریکایی ها در آگوست ۱۹۶۱ یعنی در خلال بحران ناشی از ساخت دیوار برلین، قصد داشته اند علیه زرادخانه های اتمی و سایت های موشکی شوروی یک حمله هسته ای انجام دهند. واشنگتن در آن زمان از این می ترسید که تنها با سلاح های متعارف نتواند از برلین دفاع کند. یک سال بعد از آن نیز نیکیتا خروشچف رهبر وقت شوروی به این فکر افتاد که بدون کمک سلاح های اتمی نمی تواند کوبا را حفظ کند و چندین سال بعد بود که اسرائیل سلاح های هسته ای اش را به نمایش گذاشت...
... یعنی در خلال جنگ یوم کیپور در اکتبر ۱۹۷۳، همان زمانی که ارتش های سوریه و مصر به اسرائیل حمله کردند...
.... و ایالات متحده آمریکا نیروهای اتمی اش را در حالت آماده باش کامل قرار داد. اما نگاهی به زمان حال بیاندازید. ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در مناقشه اوکراین تهدید می کند که سلاح های اتمی اش را عملیاتی و در حال آماده باش قرار می دهد. اینکه ما تا به امروز شاهد یک هولوکاست اتمی نبوده ایم در حد یک معجزه است.
برای جلوگیری از چنین خطری بود که در سال ۱۹۷۰ پیمان منع گسترش سلاح های اتمی اجرایی شد و تا به امروز ۱۹۱ کشور این پیمان را امضا کرده اند. پنج قدرت اتمی رسمی جهان یعنی آمریکا، روسیه، بریتانیا، فرانسه و چین بر اساس این پیمان متعهد شده اند که سلاح های اتمی خود را از بین ببرند و دیگر کشورها تعهد داده اند که از هرگونه تلاش برای دسترسی به سلاح های اتمی خودداری کنند. آیا قدرت های بزرگ جهان تا به حال به آن تعهد خود عمل کرده اند؟
شمار سلاح های اتمی موجود در جهان در اواسط دهه ۱۹۸۰ بالغ بر ۵۰ هزار بود و امروز هنوز ۱۶ هزار از این سلاح ها موجود است و ۲۰۰۰ عدد از این تعداد می تواند در عرض ۱۵ دقیقه شلیک شود. روند کاهش خوب بوده است اما با همین تعداد سلاح اتمی باقیمانده نیز می توان به دفعات اقدام به نابودی جهان کرد و این در حالی است که یک ربع قرن از پایان جنگ سرد می گذرد.
و باراک اوباما رئیس جمهور [سابق] آمریکا نیز به دلیل آن سخنرانی معروفش در پراگ که طی آن خواهان جهانی عاری از سلاح های اتمی شد، به مانند شما جایزه صلح نوبل گرفت.
بله، بله، زیرا اوباما امیدها را برانگیخت و از «تعهد اخلاقی» آمریکا سخن گفت. اما همزمان دولت آمریکا بودجه ای بالغ بر یک بیلیون دلار برای برنامه مدرن سازی سلاح های اتمی خود اختصاص می دهد.
پس سخن ها و لفاظی های قدرت های بزرگ در مورد خلع سلاح تنها وعده هایی پوچ است؟
مجموعه صنایع نظامی جهانی با لابی های خود همواره خواهان برخورداری از منافع مادی حاصل از صنایع هسته ای است و از سوی دیگر سیاستمداران نیز از اراده لازم برای کنار گذاشتن این سلاح ها برخوردار نیستند. آن ها فقط به انتخابات فکر می کنند و افزون بر آن در سطح جهانی نیز فشار لازم از سوی ملت ها به دولت ها وجود ندارد.
در پیمان منع گسترش سلاح های اتمی یک جامعه با دو طبقه متفاوت تعریف شده است به این صورت که یک طبقه می تواند سلاح های اتمی اش را حفظ کند و طبقه دیگر از این مساله محروم می ماند.
این درست مانند مزرعه حیوانات است، منظورم همان داستانی است که جورج اورول نوشته است. همه حیوانات با هم برابرند، تنها آن خوک یعنی ناپلئون است که از دیگران برابرتر به شمار می آید.
از لحن شما چنین برمی آید که گویی کشورهایی مانند اسرائیل، پاکستان، هند و کره شمالی که پیمان منع گسترش را امضا نکرده اند و به نظارت های آژانس تن نمی دهند را بیشتر درک می کنید.
بمب چیزی بیشتر از یک سلاح است. کشورهایی که به جایگاه قدرت های اتمی ارتقا پیدا می کنند در واقع جدی تر گرفته می شوند و می توانند منافعشان را بیشتر تأمین و دنبال کنند.
به باور شما اسرائیل هم از زمانی که صاحب بمب اتمی شده امنیت بیشتری احساس می کند؟
من غالباً این را از همکاران اسرائیلی ام می پرسم و فکر می کنم آن ها همچنان به همان اندازه قبل احساس می کنند که مورد تهدید قرار دارند. در این میان تنها این مساله کاملاً مسلم است که کشورهای عربی و ایران احساس می کنند که تحقیر شده اند زیرا اسرائیل سلاح اتمی دارد اما آن ها همچنان به دلیل خواست ابرقدرت ها نمی توانند از این امکان برخوردار باشند. امنیت تنها با همکاری برقرار می شود.
و اسرائیل و همسایگان خاورمیانه ای اش این مساله را درک نمی کنند.
من حداقل در مورد بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل تردید دارم. اما ما شاهد جنگی نامتقارن بدون جبهه های مشخص هستیم، جنگی که در خلال آن سازمان های تروریستی مانند داعش علیه همه کشورها اقدام می کنند. بمب های اتمی برای مقابله با چنین دشمنی کارایی ندارد.
در حال حاضر به نظر می رسد که اسرائیل بیش از هر چیز از برنامه اتمی ایران که ابعاد بالقوه نظامی آن هنوز کاملاً روشن نیست هراس دارد.
من باور ندارم که ایران واقعاً در پی ساختن بمب باشد. البته رهبران تهران تمایل دارند که از همه امکانات لازم برای این کار برخوردار باشند. این تصمیم احتمالاً در اواسط دهه ۱۹۸۰ گرفته شده است، یعنی همان زمانی که ایران از سوی عراق مورد حملات شیمیایی قرار می گرفت.
اما تهران می تواند برای بلندپروازی های هسته ای خود از بازار سیاه بین المللی استفاده کند.
متاسفانه، ما ارتباط های بین المللی را کشف کرده ایم. در کانون این قضیه دانشمند هسته ای پاکستان یعنی عبدالقدیرخان قرار دارد و اوست که نقشه ها و مواد لازم برای ساخت سلاح هسته ای را در اختیار مشتریان خود قرار می دهد و صد البته فروشنده هایی از سوئیس و آلمان نیز در این رابطه نقش دارند. البته در مورد ایران باید بگویم که آن ها باهوش تر از این هستند که خود را با چنین مسائل غیرواقعی سرگرم کنند.
و به خاطر همین واقع بینی است که ایرانی ها برای مذاکره آمادگی دارند. با این حال امیدها برای آنکه ابرقدرت ها پس از پایان جنگ سرد زرادخانه های اتمی خود را از بین ببرند، هرگز محقق نشد.
بله، اگر این اتفاق می افتاد بسیار عالی بود. اما همکاری و خلع سلاح نیاز به اعتماد دوطرفه دارد و ابرقدرت ها موفق به ایجاد چنین اعتمادی نشدند. غرب به روس ها قول می دهد که ناتو به سوی شرق گسترش پیدا نخواهد کرد اما در عمل درست خلاف این مشاهده می شود.
شما چهار سال پس از پایان جنگ سرد به معاونت مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی برگزیده شدید. آیا واقعاً امید داشتید که دنیا امن تر می شود؟
من به خوبی می دانستم که سازمانی مانند آژانس تحت چه فشارهای سیاسی قرار داشته و تا چه اندازه از نظر ابزار و امکانات محدودیت دارد. اما افتخار می کنم که این سازمان به ویژه در دوران دبیرکلی من و به خصوص در دوران هیاهوها بر سر جنگ عراق در سال ۲۰۰۳، راه عقلانیت در پیش گرفت و هرگز اجازه نداد که مورد سوءاستفاده سیاسی قرار گیرد.
منظور شما فشارهای تشکیلات دولت آمریکا در دوران بوش پسر است که دنبال بهانه ای برای تهاجم به عراق و سرنگونی دیکتاتور آن کشور یعنی صدام حسین می گشت.
واشنگتن ادعا می کرد که صدام بمب اتمی در اختیار دارد و می خواست ما این نظریه را به عنوان دلیلی برای مشروعیت بخشیدن به جنگ ارائه کنیم. فشارها بر آژانس و روی من بی اندازه بود. اما با وجود همه نظارت ها و بازرسی ها ما هیچ سند و مدرکی دال بر صحت مدعای آمریکا پیدا نکرده و این مساله را به صراحت اعلام کردیم. ما بر سر موضع خود ماندیم و اجازه ندادیم که مورد سوءاستفاده قرار بگیریم. البته آمریکا بدون مجوز سازمان ملل و برخلاف حقوق بین الملل جنگ خود را آغاز کرد.
آیا ناامید شده اید؟
شخصاً ناامید نیستم اما از این در هراسم که چگونه جامعه بین الملل نسبت به موضوعی حیاتی مانند لزوم کنترل سلاح های هسته ای تا این اندازه تسامح به خرج می دهد. ما نیاز فوری به یک بایگانی حاوی اطلاعات کامل در مورد مواد اتمی داریم تا هر لحظه بدانیم که هر کس چه مقدار پلوتونیوم دارد و آن را کجا انبار کرده است. اما ۸۵ درصد از مواد هسته ای جهان در اختیار نظامیان است و به همین خاطر کنترل آن امکان ندارد.
اگر یک کشور و یا بخشی از زرادخانه اتمی آن به دست تندروها بیافتد چه می شود، مساله ای که به عنوان مثال در مورد پاکستان امر غیرممکنی نیست...
... در این صورت دنیا باید فریاد بکشد. البته در حال حاضر می دانیم که برخی از اعضای گروه های تروریستی مانند داعش از جمله کارشناسان برجسته فن آوری های تسلیحاتی هستند و برخی دیگر از ژنرال های ارتش صدام حسین بوده اند. خبرها حکایت از آن دارد که رهبران القاعده در افغانستان نیز به شدت و خیلی جدی به فن آوری های هسته ای علاقه نشان می دهند.
خطر یک بمب کثیف حاوی کلاهک های متعارف اما آلوده به مواد اتمی که بتواند پرتوهای رادیواکتیو پخش کند تا چه اندازه جدی است؟
در واقع من هم از این تعجب می کنم که چطور تروریست ها تا به امروز از چنین سلاح وحشتناکی استفاده نکرده اند. ساخت چنین سلاحی در مقایسه با بمب اتمی خیلی راحت تر است. انفجار چنین بمبی در یک ابرشهر مانند نیویورک البته چند صد کشته می دهد اما وحشتی که در میان مردم ایجاد می کند غیرقابل تصور است.
آیا قبلاً تلاشی برای ساخت چنین بمبی صورت گرفته است؟
آژانس بین المللی انرژی اتمی هر ساله صدها گزارش در مورد مفقود شدن مواد رادیواکتیو دریافت می کند. برخی از این مفقود شدن ها بر اثر شلختگی و سهل انگاری صورت می گیرد اما دیگر موارد امری کاملاً هدفمند است. یک بازار علنی در مورد این مواد وجود دارد و فعال است. اما کسی از هویت فروشنده ها خبر ندارد. خدا را شکر که تا به امروز مقدار اندکی از این مواد ناپدید شده و ظاهراً به دست تروریست ها نیافتاده است.
آن مسابقه تهدیدآمیز هسته ای در خاورمیانه که با برنامه اتمی اسرائیل و ایران آغاز شد، موجب رونق آن بازار سیاه فن آوری و مواد هسته ای گردید. ظاهراً عربستان سعودی، ترکیه و همین طور مصر نیز در تلاش برای تسلط بر فن آوری های غنی سازی اورانیوم هستند.
صرف نظر از اینکه یک رژیم خواهان داشتن این بمب ها باشد یا نباشد باید بگویم تنها تسلط بر فن آوری هسته ای به معنی پرستیژ بیشتر، قدرت بیشتر و در نگاهی گسترده تر به معنی حضور در میان قدرت های بزرگ است. امروزه تهران در عرصه بین المللی چهره ای متفاوت از ۱۳ یا ۱۴ سال پیش دارد. به همین خاطر من درک می کنم که چرا دیگر کشورها نیز می خواهند همین مسیر را بروند. اما آنچه که ما در مورد ایران می بینیم این است که این کشور برای رسیدن به جایگاه یک قدرت اتمی مسیری طولانی و سنگلاخ در پیش دارد. واکنش های عربستان، ترکیه و مصر نشان می دهد که حل مساله اتمی در گرو حل رقابت های منطقه ای است. به همین خاطر ما نیازمند یک دستورالعمل برای تأمین امنیت منطقه ای هستیم که البته چنین نسخه ای وجود ندارد.
هنری کیسینجر وزیر خارجه اسبق آمریکا می گوید که توقف گسترش سلاح های هسته ای امکان ندارد اما به هر حال می توان آن را مدیریت کرد.
از نظر من این خیلی کم است. من برای دنیایی عاری از سلاح های اتمی مبارزه می کنم. به همین خاطر به یک فکر، عمل و جسارت نیاز داریم. اما من در هیچ یک از سیاستمداران دنیای امروز چنین ویژگی هایی سراغ ندارم.
۲۵ دقیقه و یک فاجعه تمام عیار
اشتفان اشتورتز
آیا امکان دارد که یک جنگ اتمی تنها از روی یک خطا و کاملاً سهوی آغاز شود؟ آیا واقعاً چیزی به نام کلید یا «دکمه قرمز» وجود دارد؟ چگونه یک تراشه معیوب کامپیوتر دنیا را در آستانه یک فاجعه هسته ای کشاند؟
مکان: پایگاه هوایی اوفوت واقع در ایالت نبراسکا
زمان: صبح روز سوم ژوئن سال ۱۹۸۰
فرماندهی هوایی استراتژیک آمریکا، اینجا یعنی در قلب ایالات متحده رفته رفته از خواب بیدار می شود. این مکان بخشی از تجهیزات بازدارنده هسته ای ایالات متحده آمریکا را در خود جای داده است. در مرکز زیرزمینی فرماندهی که مساحتی برابر با یک کلیسای بزرگ دارد، سکوت حاکم است. بر روی دیوارهای شش متری اینجا نمایشگرهایی بسیار بزرگ نصب شده است. چنانچه روس ها اقدام به پرتاب موشک های قاره پیمای خود کنند، یک ماهواره جاسوسی بلافاصله آن را گزارش می دهد و در این حالت ۲۵ دقیقه تا رسیدن موشک به هدف زمان باقی است.
هنگامی که در آن سه شنبه شب ناگهان صدای آژیر خطر بلند شد، شب از نیمه گذشته بود. مانیتورها دو خط سبز را نشان می دادند که در مسیر ایالات متحده امتداد داشت و این به معنای آن بود که صدها موشک از شوروی به سوی آمریکا پرتاب شده و حمله ای عظیم در حال انجام است.
مأمور مسئول اعلام خطر دکمه هشدار را فشار داد و سپس آژیرهای خطر از این ساحل تا آن ساحل در پایگاه های بمب های اتمی به صدا درآمدند و خدمه هواپیماها به سوی پرنده های خود دویده و موتورها را روشن کردند. در گستره لخت و بی درخت غرب میانه تنها در زیرزمین یعنی در عمق ۹ متری زیر این زمین ها تجهیزاتی خاص وجود داشت. تیم های دو نفره مرکز شلیک موشک ها می باید در عرض ۵ دقیقه ۱۰ فروند موشک قاره پیمای «مینوت من» را شلیک کنند، پیش از آنکه یک بمب اتمی بالای سرشان منفجر شود.
تیم های موشکی قاعدتاً دستورالعمل های هوشمندانه ای را دنبال می کنند که از هرگونه عملیات یا اقدام ناخواسته و اشتباهی جلوگیری می کند. هر سرباز وظیفه باز کردن یک قفل را دارد و قفل ها نیز در یک جعبه شبیه به گاوصندوق نگهداری می شوند و در این گاوصندوق برای هر قفل یک کلید و یک دفتر رمز قرار دارد که با آن دفتر رمز می توان صحت یا عدم صحت دستورات فرماندهی را مشخص کرد. در فرمان حمله مشخص شده است که کدام عملیات موجود در برنامه موشک ها باید فعال شود. در این برنامه مسیر و هدف موشک نیز کاملاً مشخص شده است.
سپس عملیات رمزنگاری و ورود رمز مخصوص ۸ رقمی به کامپیوتر موشک انجام گرفته و بدین ترتیب موانع الکترومکانیکی موجود در کلاهک ها باز شده و موشک آماده می شود و بالاخره دو سرباز و یا افسر مسئول برای پرتاب هر موشک، همزمان کلیدها را در حفره چاشنی های قرار گرفته بر روی دو کنسول که از یکدیگر چهار متر فاصله دارند فرو برده و آن را چرخانده و پنج ثانیه صبر می کنند و هنگامی که دو مأمور آخر مسئول پرتاب در آخرین اتاقک چاشنی موشک خود را فعال کنند، دیگر نمی توان از پرواز آن موشک ها جلوگیری کرد.
اما در خلال این آمادگی هاست که فرماندهی دفاع هوافضای آمریکای شمالی موسوم به «نوراد»، یعنی همان نهادی که اطلاعات همه ماهواره ها و رادارها را هماهنگ کرده و راستی آزمایی می کند، در عرض سه دقیقه تصمیم خود را دایر بر انجام حمله و یا صرف نظر از حمله گرفته و این تصمیم را به پنتاگون و فرماندهی استراتژیک هوایی (SAC) اعلام می کند. در آن روز سوم جولای اما ۸ دقیقه سپری شد که به زمانی بی پایان شباهت داشت.
در آن لحظات زبیگنیو برژینسکی مشاور امنیت ملی دولت وقت آمریکا در واشنگتن با عجله به سمت گوشی تلفن دوید اما لحظه ای تردید کرد: آیا باید پرزیدنت جیمی کارتر را از خواب بیدار می کرد؟ شاید تا یک ربع دیگر موشک های اتمی شوروی در خاک آمریکا منفجر شوند. اگر کارتر از خواب بیدار می شد فقط ۶۰۰ ثانیه وقت داشت که صحبت های رئیس ستاد کل ارتش را شنیده و در مورد آنکه از کدام طرح جنگ اتمی آمریکا استفاده شود، تصمیم گیری کند. آیا او اصلاً می تواند برای رسیدن اخبار تکمیلی صبر کند؟ افزون بر آن کارتر باید همزمان برای زیردریایی های حامل موشک های اتمی و همین طور پرتاب تمام موشک های «مینوت من» فرمان های لازم را صادر کرده و بدین ترتیب بتواند موشک های دشمن را قبل از رسیدن به خاک ایالات متحده نابود کرده و بدین ترتیب حداقل از شدت خسارت ها بکاهد.
اما در نهایت و پنج دقیقه پس از تردید برژینسکی بود که مرکز نوراد وضعیت سفید اعلام می کند. از قرار معلوم آن زنگ خطر به اشتباه به صدا درآمده بود. برژینسکی هم به این ترتیب رئیس جمهور را از خواب بیدار نمی کند. می توان امید داشت که پایان کار زمین فرا نرسیده است. اما دلیل این اشتباهی که می توانست فاجعه بار باشد چه بود؟ و پاسخ: فقط یک تراشه معیوب کامپیوتر!
موقعیت مرزی آمریکا در سال ۱۹۸۰ نشان داد که نقش رئیس جمهور این کشور در صدور فرمان پرتاب زنجیره ای موشک های اتمی به مراتب مهم تر و کلیدی تر از آن است که در دستورالعمل های رسمی آورده شده است. هر رئیس جمهور آمریکا بلافاصله پس از آغاز رسمی دوره خود در جریان اسرار طرح ها و نقشه های جنگ اتمی قرار می گیرد. رئیس جمهور آمریکا به عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح این کشور، تنها فردی است که می تواند فرمان عملیات را صادر کند. به همین خاطر همواره یک افسر ویژه با کیفی سیاه و سنگین که به کیف «فوتبال» معروف است، رئیس جمهور را همراهی می کند. گفته می شود که آن کیف حاوی همه آن چیزی است که رئیس جمهور برای آغاز جنگ اتمی به آن نیاز دارد.
اما چنانچه رئیس جمهور آمریکا در آن چمدان را باز کند خواهد دید که از «دکمه قرمز» خبری نیست و در عوض سه وسیله دیگر در آن چمدان قرار داده شده است: یک تلفن ماهواره ای که به وسیله آن بتواند از هر نقطه ای در دنیا فرمان حمله را صادر کند. یک کتابچه نازک حاوی اطلاعات مختصر و مفید در مورد طرح ها و نقشه های جنگ اتمی و بالاخره آن چیزی که به «کیک» معروف است یعنی یک کارت فلزی حاوی «کدهای طلایی» که با استفاده از آن می تواند فرمان خود را بدون آنکه گیرنده نیازی به راستی آزمایی آن داشته باشد، صادر و ارسال کند.
با این حال این ارتش آمریکاست که همه کدهای لازم برای عملیاتی کردن سلاح های اتمی را در اختیار دارد و می تواند همه فرمان ها را مورد راستی آزمایی قرار دهد و اگرچه تنها رئیس جمهور می تواند فرمان حمله اتمی صادر کند اما ارتش نیز در حالت اضطراری به عنوان مثال در صورت مرگ رئیس جمهور می تواند حمله را آغاز کند. چنانچه ارتش این اختیار را نداشت آنگاه طرف مقابل می توانست با ترور رئیس جمهور، آمریکا را با خاک یکسان کند بدون آنکه نگران حمله متقابل باشد.
البته ارتش آمریکا از آغاز کار چنین اختیاری نداشت اما به دلیل برخی رویدادهای در نوع خود عجیب توانست لزوم برخورداری از چنین اختیاراتی را به سیاستمداران این کشور ثابت کند. تنها رئیس جمهور آمریکا که از اختیارات کاملاً منحصربفرد و مطلق و نامحدود در امور نظامی برخوردار بود، هری ترومن بود که در پایان دهه ۱۹۴۰ و سال های آغازین دهه ۱۹۵۰ این مقام را بر عهده داشت. در آن زمان تمامی زرادخانه های هسته ای آمریکا در محل های تحت اختیار سازمان غیرنظامی انرژی اتمی بود و این سازمان تنها با دستور مستقیم رئیس جمهور می توانست سلاح ها و ابزار اتمی را در اختیار ارتش بگذارد. اما در اواسط دهه ۱۹۵۰ بود که ارتش اختیار و اداره کامل زرادخانه های اتمی را بر عهده گرفت.
پرزیدنت دوایت دی. آیزنهاور نیز در دوران ریاست جمهوری خود بین سال های ۱۹۵۳ تا ۱۹۶۱، به صورت غیررسمی و محرمانه دستوری صادر کرد که بر مبنای آن سران ارتش این اختیار را پیدا کردند که در صورت قطع ارتباط با رهبری سیاسی کشور، مستقیماً جنگ اتمی را آغاز کنند. بر همین اساس معاون اول رئیس جمهور نیز نمی تواند در صورت عدم دسترسی به رئیس جمهور فرمان حمله را صادر کند. دولت های بعدی آمریکا آن دستور غیررسمی و محرمانه آیزنهاور را به رسمیت شناخته و به آن جنبه کاملاً قانونی دادند.
امروزه حداقل سرفرماندهی کل حوزه اتمی نظامی از پاسیفیک تا اروپا این اختیار را دارد که در صورت تهدید موجودیت آمریکا، راسا فرمان حمله را صادر کند. بدین ترتیب می توان گفت که اختیارات روسای جمهور آمریکا در چنین سیستم متمرکز فرماندهی بیشتر از آنکه به فرمان حمله معطوف باشد، به جلوگیری از حمله در صورت ضرورت معطوف است. آمریکا نیز مانند هر قدرت اتمی دیگری با موضوع غامض و پیچیده احتمال استفاده و به کارگیری انحصاری سلاح های اتمی روبرو است و تلاش دارد که در صورت بروز بحران بتواند از بروز حملات خودسرانه جلوگیری کرده و در عین حال این امکان را داشته باشد که در زمان مناسب واکنش نشان دهد. پرزیدنت جان اف. کندی نیز در اوایل دهه ۱۹۶۰ با مقاومت سران نظامی برای پیچیده تر کردن فرایند آغاز حمله اتمی روبرو بود. جالب آنکه نظامیان آمریکا در حالی حاضر به تقسیم اختیارات خود در این مورد نبودند که به گفته شاهدان عینی در آن زمان به راحتی امکان عملیاتی کردن موشک های اتمی وجود داشت. از قرار معلوم بعدها فاش شد که نظامیان آمریکایی سال ها یک رمز ساده را برای پرتاب نهایی موشک ها حفظ کرده و آن را تغییر نداده بودند، رمزی که شاید به راحتی امکان باز کردن آن وجود داشت. این رمز که می توانست جهان را به آخر برساند…بود!
آرماگدون هسته ای در هالیوود
لارس اولاف بایر
ایندیانا جونز در حالی که در میان بیابان نوادا گم شده، در دوردست ها یک شهرک می بیند. در خیابان های این شهرک هیچ انسانی دیده نمی شود. وارد یکی از خانه ها می شود. همه چیز مرتب به نظر می رسد و میز غذا چیده شده است اما بر روی صندلی ها چند عروسک جا خوش کرده اند. ظاهراً ایندیانا جونز ملقب به «ایندی» از یکی از همان دهکده های موسوم به دهکده پوتمکینی سر درآورده است. اما اصلاً این شهرک یا دهکده به چه منظور ساخته شده است؟ در اینجا که اثری از جنگ دیده نمی شود.
در این لحظه ایندی (با بازی هریسون فورد) با نور رعد و برق روشن می شود. در افق نگاه می کند و متوجه می شود که یک قارچ اتمی به آسمان می رود. سال ۱۹۵۷ است و ایندی بی خبر از همه جا از یک محل آزمایش های هسته ای سر در آورده است. موج انفجار به سوی ایندی می آید و او ناامیدانه به داخل یک یخچال می خزد.
چند ثانیه بعد دیوارهای خانه مانند یک قوطی کبریت درهم می شکند و به این سو و آن سو پرواز می کند. آن صندوق فلزی یعنی همان یخچال نیز به کیلومترها دورتر پرتاب شده و در نهایت قهرمان فیلم در حالی که کاملاً سالم است از داخل آن بیرون می آید.
استیون اسپیلبرگ در این فیلم یعنی «ایندیانا جونز و قلمرو جمجمه بلورین» (۲۰۰۸)، برای بازگو کردن نکته ای طنز و البته تلخ، یک بمب اتمی را منفجر می کند. می توان از این فیلم به عنوان اثری مضحک و کاملاً بی ربط یاد کرد اما به هر حال این اثر نیز یادگار بسیار فیلم هایی به شمار می آید که تنها با این هدف ساخته شدند که ترس تماشاگر را از بمب ها کاهش دهند.
زمان فیلم ساخت اسپیلبرگ به دهه ۱۹۵۰ بازمی گردد، یعنی همان دورانی که این گونه فیلم ها غالباً با سفارش مستقیم دولت ایالات متحده آمریکا ساخته می شدند. آن فیلم ها البته فیلم هایی آموزشی بودند مانند «Duck and Cover» (۱۹۵۱) که به دانش آموزان مدارس ابتدایی آموزش می داد در صورت وقوع یک حمله اتمی باید خود را روی زمین کلاس انداخته و بازو را به دور سر بپیچند.
گوینده متن فیلم به زبان ساده به بچه ها در مورد سوختگی ناشی از نور خورشید می گفت و عکس هایی از کمر آفتاب سوخته پسر بچه ای نشان داده می شد و مادر پسرک کمر او را با پماد و داروهای دیگر مداوا می کرد. در این فیلم گوینده غایب متن توضیح می داد که وضعیت در صورت یک انفجار اتمی به همین صورت خواهد بود و جای ترس و نگرانی زیادی وجود ندارد!!! با نگاهی امروزی می توان این قبیل فیلم ها را در ژانر طنز جای داد.
اما در همان زمان که دولت آمریکا سعی می کرد پیامدها و خطرات یک حمله اتمی را کمرنگ نشان داده و ترس مردم را کاهش دهد، هالیوود پشت سر هم فیلم هایی را می ساخت که در آن صحنه هایی بسیار وحشتناک از جنگ اتمی نشان داده می شد و بر ترس و وحشت مردم می افزود. در این فیلم ها مورچه ها پس از انفجار اتمی به هیولا بدل گشته و همه چیز از جمله انسان ها به خاکستر بدل می شدند.
از نگاهی دیگر اما می توان گفت که بمب های اتمی برای سینما در حکم مائده های آسمانی بودند. حتی در دوران سینمای صامت نیز کارگردانان از سکانس های پر از تخریب و خشونت استقبال می کردند. در همان دوران سینمای صامت بود که «سقوط پمپئی» و یا «چهار سوار رستاخیز» بر روی پرده نقره ای رفت، همان سوارهایی که به غیر از ویرانی و مرگ چیزی از خود بر جای نمی گذاشتند.
تا به امروز صدها فیلم در هالیوود با موضوع خشونت و کشتارهای دو جنگ جهانی ساخته شده است. در این فیلم ها در واقع فجایعی که به دست انسان شکل گرفته اما همین انسان برای کنترل آن محدودیت دارد به تصویر کشیده شده است و صد البته همواره در نهایت این انسان است که حتی بر هیتلر نیز پیروز می شود. اما بمب اتمی روح خبیثی بود که از بطری خارج می شد و این قدرت را داشت که همه چیز را بر روی زمین با خاک یکسان کرده و نابود کند.
هراس از آرماگدون هسته ای در بی شمار فیلم های علمی - تخیلی بازتاب پیدا می کرد و در این فیلم ها از حمله فرازمینی هایی گفته می شد که برای نابودی زمین سوگند خورده اند. در فیلم «روزی که زمین از حرکت ایستاد» (۱۹۵۱، به کارگردانی رابرت وایز)، یک موجود انسان نمای فضایی، اهالی زمین را تهدید می کند که چنانچه نتوانند در میان خود صلح برقرار کنند، همه آنان را از بین خواهد برد.
در سال های دهه ۱۹۵۰ هر زمان که هالیوود فیلمی با موضوع حمله سفینه های مریخی علیه زمین می ساخت، همه می دانستند که مراد از سفینه ها و اهالی مریخ در واقع روس ها هستند. هالیوود با این کار در واقع این امکان را برای تماشاگر فراهم می آورد که از ترس و هراس خود لذت ببرد. بدین ترتیب تهدیدی که از جانب بلوک شرق می آمد، به دوردست ها و فضا راه می یافت.
در ژاپن دهه ۱۹۵۰ نیز ژانری موسوم به فیلم های گودزیلا پا به عرصه وجود گذاشت. این فیلم ها راوی داستان یک دایناسور ماقبل تاریخ بود که پس از انفجار یک بمب اتمی از اعماق دریا بیرون آمده و تلاش دارد توکیو را با خاک یکسان کند. اما قدرت تخریبی گودزیلای نمایش داده شده در این فیلم ها به مراتب بیشتر از بمب اتمی است.
در اولین فیلم گودزیلا که «گوجیرا» (۱۹۵۴) نام داشت، دانشمندان برای مقابله با این هیولا باید سلاحی جدید و بسیار بزرگ و قدرتمند می ساختند. به همین دلیل مجبور به رقابت تسلیحاتی با یکی از دشمنان خود می شوند. این دشمن نیز توسط انسان درست شده اما انسان دیگر نمی تواند بر او غلبه کند. آخرین فیلم گودزیلا در بهار سال ۲۰۱۴ روی پرده رفت و نیم میلیارد دلار فروش کرد.
در فیلم های گودزیلا بشریت به دلایل گاه مبهم به دوران ماقبل تاریخ بازگشت می کند و به عبارت دیگر به عصر معصومیت بازمی گردد. گودزیلا زاده عصر مزوزوئیک است یعنی دورانی که هنوز از انسان و تمدن و البته بمب اثری نبوده است. در این فیلم ها این پرسش مطرح می شود: اگر زمین در اختیار همین موجودات خزنده و وحشی باقی می ماند و در اختیار انسان قرار نمی گرفت، وضعیت بهتری نداشت؟
اما تماشاچیان سینما زمانی عاشق این هیولا شدند که گودزیلا علیه کینگ کونگ یعنی آن میمون غول پیکر وارد جنگ شد. بدین صورت جلوه ای از نبرد شرق علیه غرب در سینما شکل گرفت و جنگی نیابتی آغاز شد. جالب آنکه انسان ها در این فیلم ها غالباً فقط نظاره گر بودند و چیزی بیشتر از سیاهی لشگر به حساب نمی آمدند. بشر بر روی زمین تنها تحمل می شد و در برابر این هیولاها نه قدرت و نه اصولاً حرفی برای گفتن داشت.
بی تردید دور ماندن از فجایع اتمی برای بشریت بهتر و گواراتر بود. اما این ماشین ویرانی و تخریب برای سینما هم همین حکم را داشت؟ در آن دوران ژانری موسوم به ژانر «فردای آن روز» یعنی فردای روزی که از آن با عنوان «هولوکاست اتمی» یاد می شود به وجود آمد. این قبیل فیلم ها داستان جان بدربردگان و بازماندگان سیاره های غیرمسکونی شده و قتل عام شده را تعریف می کرد.
یکی از نخستین آثار این ژانر، فیلم آخرالزمانی «پنج نفر آخر» (۱۹۵۱) بود که داستان پنج بازمانده از یک جنگ اتمی را روایت می کرد. از جدیدترین فیلم های این ژانر می توان از «ترمیناتور جنسیس» (۲۰۱۴) یاد کرد. البته بسیاری از این فیلم ها با انگیزه های مذهبی و باورهای مسیحی ساخته شدند و این فاجعه ها را نوعی امتحان الهی عنوان کرده و به وجود یک منجی و رهایی بخش تاکید دارند.
اما فیلم هایی که با موضوع جنگ جهانی دوم در هالیوود ساخته شدند، آثاری سکولار به شمار می آیند. در این فیلم ها گفته می شود که چگونه انسان ها علیه یکدیگر عمل می کنند. اما با گذشت سال ها ظاهراً هالیوود نیز برای هر چه ملموس تر کردن فاجعه های اتمی و پیامدهای آن، جانب طرفداران باورهای مذهبی را نیز نگه داشته و فیلم های خود را در برابر اعتقادات مردم جامعه قرار نمی دهد.
در برخی از فیلم های دهه ۱۹۵۰، جنگ اتمی چیزی بیشتر از یک سیل و طوفان نیست و رادیواکتیویته اثری مانند یک نیروی پاک کننده و پالایشگر دارد که تنها چند جفت برگزیده از انسان ها را زنده باقی می گذارد و قیامت و رستاخیز نیز در این فیلم ها هیچ شباهتی با سقوط و نیستی ندارد بلکه نوعی نجات و رستگاری به شمار می رود که اثر قطعی آن یافتن دوباره انسانیت و گوهر وجودی انسان است.
مدت ها طول کشید تا سینما این جسارت را به خود داد که از پیامدهای واقعی جنگ اتمی بگوید و اعتراف کند که از زمان ساخت این بمب های هسته ای، انسان سرنوشتی به مراتب مبهم تر پیدا کرده و البته اگر خودش بخواهد می تواند نجات پیدا کند. اما این مساله نیز به نوعی نگران کننده بود زیرا این نکته را نیز یادآور می شد که هر واحد انسان قدرت این را دارد که کلیت بشریت را به نابودی بکشاند.
دلیل چنین دیدگاهی در هالیوود به بحران کوبا در اکتبر سال ۱۹۶۲ بازمی گردد؛ همان روزهایی که جهان در طی دو هفته تا آستانه یک نابودی اتمی پیش رفت. در سال های پس از آن فیلم های زیادی با موضوع جنگ اتمی ساخته شد که برخی از آن ها جدی تر و برخی مضحک تر از قبل بودند.
در اولین فیلم جیمز باند که «دکتر نو» نام داشت و بلافاصله پس از بحران کوبا ساخته شده بود، انرژی اتمی حتی از سوی شخصیت شرور داستان فقط برای تأمین انرژی به کار گرفته می شد. در فیلم «پنجه طلایی» (۱۹۶۴) و «توپ آتشین» (۱۹۶۵) اما نقش مقابل جیمز باند از سلاح اتمی به عنوان ابزاری برای اعمال خشونت استفاده می کرد.
آن میلیاردر شرور فیلم «پنجه طلایی» در واقع نمادی از تداوم سرمایه داری با ابزار اتمی است. او قصد دارد ذخایر طلای آمریکا در فورت ناکس را به وسیله یک انفجار اتمی آلوده ساخته و به این صورت ارزش طلاهای خود را افزایش دهد. «امیلیو لارگو» گانگستر بزرگ فیلم «توپ آتشین» هم می خواهد با تهدید به انفجار دو بمب اتمی، مبلغ ۲۸۰ میلیون دلار از سازمان ملل متحد باج بگیرد.
و از آن به بعد بود که بمب اتمی به عضو جدانشدنی از فیلم های پرطرفدار جیمز باند بدل شد. البته این بمب ها غالباً در آخرین ثانیه ها قبل از انفجار از سوی مأمور ۰۰۷ خنثی می شدند و هرگز به مرحله انفجار نمی رسیدند. هنگامی که جیمز باند در فیلم «جاسوسی که مرا دوست داشت» (۱۹۷۷) سرپوش یک کلاهک اتمی را بازمی کرد در پاسخ به این پرسش که آیا دانشی در مورد این بمب ها دارد، صراحتاً گفت: «نه، اما بالاخره برای هر کسی بار اول وجود دارد.»
در این فیلم شخصیت شرور داستان دو موشک اتمی را از زیردریایی های بریتانیا و شوروی دزدیده و قصد دارد که با شلیک موشک شوروی به سوی بریتانیا و موشک بریتانیا به سوی شوروی، جنگ جهانی سوم را آغاز کند. ظاهراً پایان یافتن توازن وحشت به زعم سازندگان آن فیلم می تواند نابودی کامل جهان را رقم زند.
اما چگونه انسان می تواند به تأسیسات راداری دو طرف دستیابی پیدا کند و از یک فاجعه اتمی جلوگیری به عمل آورد؟ و این موضوعی بود که سینما بارها به آن مشغول شد و فیلم هایی از کنار آن ساخت که همه عناصر یک درام روان شناسانه را به همراه عناصری از فاجعه و تریلر و طنز سیاه و شرورانه را یکجا در خود داشت.
اواسط دهه ۱۹۶۰ بود که رقابتی در میان هالیوودی ها درگرفت و حاصل آن آثاری مانند «هدف مسکو» ساخته سیدنی لومت و «دکتر استرنج لاو» به کارگردانی استانلی کوبریک بود. هر دو فیلم از جنگی اتمی می گویند که بدون دلیل مشخصی آغاز شده و هیچ کس توانایی جلوگیری از آن را ندارد و حتی از دست رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا هم در این مورد کاری برنمی آید.
یکی از این دو فیلم درام و دیگری یک کمدی است و همین کمدی می تواند در گیشه و جذب مخاطب موفق باشد. فیلم «دکتر استرنج لاو» یکی از بهترین آثار طنز در مورد جنگ سرد و عصر اتم محسوب می شود. در پایان این فیلم یک سرگرد دیوانه آمریکایی بر روی بمب اتمی نشسته و در حالی که کلاه کابوی خود را به مانند گاوچران ها تکان می دهد به سوی هدف سقوط می کند و بدین ترتیب پایان جهان رقم می خورد.
آن اتاق جنگی که طراح معروف «کن آدام» به سفارش کوبریک طراحی کرد، به الگویی از اتاقی در ذهن مردم بدل شد که سرنوشت بشریت در آن رقم می خورد. هنگامی که رونالد ریگان در سال ۱۹۸۱ وارد کاخ سفید شد در اولین اقدام در مورد آن اتاق جنگ سؤال کرد و جواب شنید: «اصلاً چنین اتاقی وجود ندارد.»
«دکتر استرنج لاو» از جنبه های هیستریک و احمقانه خود، امروزه نیز برای بیننده لذت بخش است. اما «هدف مسکو» ساخته لومت که نسخه تلویزیونی آن نیز در سال ۲۰۰۰ توسط استیفن فریر ساخته شد، پرسش هایی ناخوشایند را مطرح می کند و ادعاهای ابرقدرت ها مبنی بر امن بودن این بمب ها را به چالش می کشد و صد البته فاش می کند که خطاناپذیری این سلاح ها توهمی بیش نیست.
در پایان فیلم، دوربین خلبانی را نشان می دهد که با بمب افکن بی-۵۲ خود به مقصد مسکو در پرواز است. سیدنی لومت به ما نشان می دهد که در سر این مرد چه می گذرد: تصاویر یک گاوباز در حال گاوبازی در مقابل چشمان او رژه می رود و گویی از یک کابوس رهایی ندارد. خلبان دکمه را فشار می دهد و بمب را پرتاب می کند. گویی نیزه اش را در بدن گاو فروبرده اما میلیون ها انسان را به کام مرگ می کشد.
اگر امروز به دیدن این فیلم بنشینیم ناخودآگاه این پرسش در ذهنمان مطرح می شود: اگر خلبان یک هواپیمای حامل بمب اتمی به مانند خلبان هواپیمای مسافربری جرمن وینگز که در ۲۴ مارس دو سال پیش ناگهان دچار جنون شد و ۱۵۰ انسان بی گناه را با خود به کام مرگ کشاند، ناگهان دچار جنون شود چه اتفاقی برای کل بشریت خواهد افتاد؟
فیلم هایی با موضوع جنگ اتمی، از انسان هایی می گویند که با فشار یک دکمه فاجعه ای بزرگ را در آن سوی مرزهای خود رقم می زنند. شاید هیچ ژانری در سینما تا این اندازه قدرت پرداختن به چیزهای کوچکی که فجایعی بزرگ را رقم می زنند نداشته باشد.
تا زمانی که بمب های اتمی وجود داشته باشند فیلم هایی مانند «پروژه پیس میکر» (۱۹۹۷) و یا «حمله» (۲۰۰۲) وجود خواهند داشت، فیلم هایی که این پرسش مهم را مطرح می کنند: اگر این سلاح ها به دستان نااهلانی مانند تروریست ها بیافتد چه سرنوشتی در انتظار بشر خواهد بود؟
اما در واقع این پرسشی غلط محسوب می شود، زیرا در آخر این سؤال مطرح می شود که بشر چگونه با قدرتی که به دست آورده است کنار خواهد آمد؟ ما می توانیم با بمب اتمی یکدیگر را از بین ببریم و احتمالاً به کمک فن آوری های ژنتیکی بار دیگر در آینده دوباره به وجود خواهیم آمد.
با این حال سینما در این باره که بشر توانایی تصمیم گیری در این موارد حیاتی را داشته باشد، تردید جدی دارد.
منبع: اشپیگل
نظر شما :