کودتاهای موازی علیه مصدق

تاریخ ایرانی: در ماه ژوئن، وزارت امور خارجه آمریکا پس از تاخیری طولانی، اسناد مربوط به نقش ایالات متحده در کودتای آگوست ۱۹۵۳ ایران را منتشر کرد. این اسناد جزئیات جالبی را درباره کودتا افشا می کنند؛ کودتایی که در آن گروهی از ماموران سیا با چندین ایرانی همکاری کردند تا مصدق، نخست وزیر محبوب ایران را سرنگون کرده و ژنرال بازنشسته فضل الله زاهدی را جانشین او کنند؛ به این ترتیب یک حکومت دیکتاتوری تشکیل شد که ۲۵ سال به طول انجامید. این اسناد اطلاعات بسیار مهمی را ارائه نمی دهند. کتاب خاطرات کرمیت روزولت، رئیس عملیات سیا در ایران در سال ۱۹۷۹ به چاپ رسید و سپس اولین تاریخچه رسمی سیا از وقایع کودتا توسط دونالد ویلبر، یکی از اصلی ترین طراحان کودتا با ویرایش و حذف بخش هایی از آن در سال ۲۰۰۰ در نیویورک تایمز منتشر شد. با این وجود بسیاری از سوالات مربوط به نحوه انجام کودتا بی پاسخ مانده اند.

در مقدمه این مجلد توضیح داده شده که سیا چندین دهه پیش بسیاری از اسناد مربوط به کودتا را نابود کرده است و به این ترتیب نمی توان تصویری کامل از این ماجرا به دست آورد. اطلاعات زیادی نیز از اسناد حذف شده است. به علاوه، ویراستاران این مجموعه تنها بخش کوتاهی از تاریخچه کودتا به نوشته ویلبر را وارد مجموعه کرده اند و هیچ بخشی از تاریخچه جلد دوم و سوم اسناد سیا در آن لحاظ نشده است؛ تنها بخش هایی از این اسناد در دسترس عموم قرار دارند. در نتیجه نمی توان تصویر کاملی از کودتا را ترسیم کرد و جزئیات کلیدی آن همچنان در آرشیو سیا پنهان است.

این مجموعه جدید جزئیات جالبی را راجع به نحوه تصمیم گیری درباره کودتا در اختیار قرار می دهد. به نظر می رسد که آلن دالس، معاون وقت سیا که بعد ها به ریاست این سازمان رسید، حامی اصلی این ایده بوده باشد. او حتی پیش از نخست وزیری مصدق خواهان مداخله آمریکا در امور ایران بود و تنها دو هفته پس از به قدرت رسیدن مصدق، سرنگونی او را در راس کار خود قرار داد. جالب اینجاست که در این مجموعه اشاره ای به جان فاستر دالس، وزیر امور خارجه وقت، به عنوان یکی از کلیدی ترین حامیان کودتا نشده است و از لابی بریتانیا برای انجام کودتای آمریکایی نیز نام برده نمی شود؛ در خاطرات روزولت و دیگر گزارش های کودتا به هر دوی این موارد پرداخته شده است. مقامات وزارت امور خارجه در اواسط سال ۱۹۵۲ انجام کودتا را بررسی می کردند؛ ولی با مخالفت شدید پرزیدنت ترومن و وزیر امور خارجه اچسون مواجه شدند.

در این مجموعه نیز مشخص نشده که مقامات آمریکایی در چه تاریخی تصمیم به انجام کودتا گرفتند ولی به نظر می رسد، این تصمیم گیری در فاصله ۴ مارس تا ۲ آوریل ۱۹۵۳ انجام شده باشد. اگرچه مقدمات کودتا در دوره ریاست جمهوری آیزنهاور برنامه ریزی شد؛ ولی سیا در زمان ترومن نیز چندین طرح و نقشه مختلف برای کودتا را بررسی کرده بود: نخستین طرح در آگوست ۱۹۵۲ توسط مکس تورنبرگ به سیا ارائه شد. او یکی از مدیران صنعت نفت و مشاور وزارت امور خارجه بود و سابقه ای طولانی در زمینه ایران داشت. نقشه دوم یک ماه پس از آن توسط جان لویت، افسر سیا، طراحی شد. نقشه سوم در پاسخ به طرح لویت برنامه ریزی شد که در آن دونالد ویلبر پیشنهاد می کرد مقامات آمریکایی اللهیار صالح، سفیر ایران در واشنگتن را که از متحدان مصدق بود برای جانشینی او بررسی کنند. پس از آنکه دولت آیزنهاور تصمیم گرفت مقدمات کودتا را فراهم کند، ویلبر یک نقشه اولیه مشابه با طرح لویت آماده کرد که تمرکزش بر جانشین کردن زاهدی بود. ویلبر و دیگران دو نسخه تجدید نظر شده از این طرح را آماده کردند که در ضمیمه A و B از تاریخچه کودتای ویلبر وجود دارد و به آن ها ارجاع داده شده ولی از این مجلد به طور کامل حذف شده اند.

اسناد جدید، اطلاعات بسیار جالبی را در مورد نقشه یک کودتای دیگر توسط ابوالقاسم امینی، وزیر دربار، برای سرنگونی مصدق و محمدرضا شاه پهلوی در بهار ۱۹۵۳ افشا می کند، در حالی که سیا نیز در حال پیشبرد نقشه کودتای خود بود تا زاهدی را بر سر قدرت بنشاند. امینی با کمک برادرش، محمود که رئیس ژاندارمری بود به طراحی این نقشه پرداختند و سران ایل قدرتمند قشقایی نیز آن ها را همراهی کردند. این ایل از حامیان مصدق بود ولی از سوی دیگر با سیا نیز در ارتباط بودند. امینی ها از سلسله قاجار بودند و می خواستند برادر ناتنی شاه، عبدالرضا پهلوی را جانشین او کنند؛ چراکه مادرش از نوادگان قاجار بود.

لوی هندرسون، سفیر آمریکا در ایران و راجر گویرن، رئیس عملیات سیا به طور مرتب با امینی دیدار کردند. در اوایل ماه ژوئن، هندرسون به مقامات سیا در واشنگتن پیشنهاد داد امینی را نیز به فهرست حامیان سرنگونی مصدق اضافه کنند و حتی از عبدالرضا پهلوی حمایت کنند. تاریخچه ویلبر نشان می دهد که گویرن نیز از امینی پشتیبانی می کرد. چندین هفته پیش از اینکه مصدق سرنگون شود، تیم سیا تصمیم می گیرد که گروه همکاری «قشقایی - امینی» را خنثی سازد و یا کنار بگذارد تا اگر برنامه زاهدی شکست خورد آن ها را بازگرداند.

در این اسناد جزئیات جالبی از احتمال افشای نقشه اولیه کودتا که در ۱۶-۱۵ آگوست ۱۹۵۳ آغاز شد، افشا شده است. روزنامه «شجاعت» که به حزب کمونیست توده نزدیک بود، جزئیات کودتای در شرف وقوع را در ۱۳ آگوست چاپ کرد. حزب توده بعد ها ادعا کرد که از نقشه کودتا باخبر شده و به مصدق هشدار داده اند. روزولت در ۱۷ آگوست اعلام کرد که احتمالا ژنرال محمد دفتری، یکی از متحدان کلیدی زاهدی نقشه را افشا کرده است؛ اما بعد ها اعلام کرد که یکی از مقامات پلیس به نام نادری این خبر را فاش کرده است. در خلاصه ای که از نقش سیا در کودتا تهیه شده، آمده است که یک نفوذی در دستگاه ارتش سری که سیا برای کودتا تدارک دیده بود، این موضوع را افشا کرده است.

به جز آنچه گفته شد، جزئیات جدیدی در مورد نحوه وقوع کودتا در این مجموعه وجود ندارد. از همه مهمتر اینکه این اسناد کمکی برای یافتن پاسخ به پرسش های بسیار مهم نمی کند؛ پرسش هایی مانند اینکه تیم سیا چه اقداماتی در هفته های آخر پیش از کودتا انجام داد تا مصدق را تخریب کنند، چرا شاه پیش از شکست نخستین تلاش برای کودتا از ایران فرار کرد؟ چرا گویرن، رئیس عملیات سیا، کمی پیش از کودتا برکنار شد؟ چه کسی مردم را برای انجام تظاهرات ۱۹ آگوست علیه مصدق گردهم آورد و چرا طرفداران مصدق نتوانستند جمعیت زیادی را گردهم آورند تا در آن روز سرنوشت ساز در دفاع از او اقداماتی انجام دهند؟ دو سند از این مجموعه، این حوادث را خلاصه کرده و به وضوح نشان می دهد که سیا در آن نقشی مهم داشته است، اما هیچ گونه جزئیات مهمی از آن در تاریخچه ویلبر و منابع دیگر وجود ندارد.

در نهایت، این مجموعه جزئیات جالبی را از تلاش مقامات آمریکایی پس از به ثبات رسیدن رژیم جدید نشان می دهد و همچنین به ما یادآوری می کند که دیکتاتوری پس از کودتا نه تنها زاده کودتا بلکه وقایع پس از آن است. مقامات آمریکایی پیش از کودتا تصمیم گرفته بودند کمک ۴۵ میلیون دلاری به دولت جدید ایران انجام دهند و چندین هفته پس از کودتا این کمک را کردند. پس از درخواست های مکرر شاه، برنامه عظیم کمک نظامی به ایران صورت گرفت تا توانایی و روحیه نیروهای مسلح را افزایش دهند.

آن ها همچنین تلاش فراوان کردند تا غائله نفت خاتمه یابد و دولت زاهدی را ترغیب کردند با بریتانیا مصالحه کند. مقامات آمریکایی در ایران سران ایل قشقایی را راضی کردند تا با دولت جدید همکاری کند و تمام عواملی را که پتانسیل ایجاد درگیری داشتند پس از کودتا خنثی کردند. سیا به زاهدی کمک کرد در انتخابات ۱۹۵۴ مداخله کند؛ دخالتی که نتیجه آن ایجاد یک پارلمان رام و مطیع بود. مسئله مهمی که در این مجموعه به چشم می آید نبود اسناد مربوط به تلاش سیا برای راه اندازی نیروی پلیس مخفی و قدرتمند در ایران است. این مسئله هم بلافاصله چندین هفته پس از کودتا آغاز شد و به تشکیل نیروی بدنام ساواک انجامید.

منبع: لوب لاگ/ ترجمه: شیدا قماشچی