محمد بن سلمان: اقتدارگرا یا اصلاح‌طلب؟

اختصاصی اینترنشنال-سرویس آسیا/ محمدبن سلمان با رسیدن به مقام ولیعهدی مرحله جدیدی را برای راه یافتن به راس هرم قدرت در عربستان آغاز کرده است. هر چند تحلیلهای مختلف وجود برخی چالشها را برای بن سلمان برای رسیدن به مقام پادشاهی نشان می دهد، با این حال به نظر می رسد که وی به احتمال زیاد قادر است تا موانع و چالشهای پیش رو را مدیریت و کنترل نموده و به عنوان جوان ترین پادشاه دهه های گذشته عربستان به اریکه قدرت برسد. لذا می توان انتظار داشت که قدرت در عربستان برای چندین دهه در دستان محمد جوان باشد. بر این اساس شناخت محمدبن سلمان و رویکردهای وی نه تنها برای عربستان سعودی بلکه برای تمامی منطقه و حتی نظام بین الملل اهمیت بالایی یافته است.

محمدبن سلمان تا قبل از به سلطنت رسیدن پدرش شخصیتی شناخته شده و معروف در سپهر سیاسی عربستان نبود. اما با رسیدن سلمان به پادشاهی محمدبن سلمان به عنوان وزیر دفاع جدید جای پدرش در این وزارتخانه را گرفت و به تدریج به شخصیت اصلی در میان خبرگان سیاسی این کشور تبدیل شد. در اذهان و روایتهای عمومی، به بن سلمان به عنوان فردی قدرت طلب، ماجراجو و حتی ناپخته اشاره می شود و برخی وی را بسیار جسور و بلندپرواز خطاب می کنند. ضمن اینکه در چند سال اخیر برخی از مهمترین رویدادهای داخلی و سیاست خارجی عربستان نیز با نام محمد پیوند خورده است. تغییرات جدی در عرصه قدرت در سطح داخلی از کنار گذاشتن مقرن و محمدبن نایف از مقام ولیعهدی تا بر سرکار آوردن چهره های جوانی مانند عادل بن جبیر در مناصب اصلی حکومتی، تا اقدامات تهاجمی در سیاست خارجی مانند حمله به یمن و تقابل جدی با جمهوری اسلامی ایران و اخیرا قطع رابطه با قطر همگی با شخصیت و رویکرد محمد بن سلمان گره خورده است. مجموعه مولفه هایی که باعث مطرح شدن ویژگیها و صفاتی مانند قدرت طلبی و اقتدارگرایی و تهاجمی بودن در مورد محمد بن سلمان شده است.

هرچند که بسیاری از ویژگیهایی که به محمد نسبت داده می شود عاری از حقیقت نیست و بخشهای مهمی از شخصیت وی را بازنمایی می کند، اما اینها تنها یک روی سکه است. روی دیگر سکه شخصیتی اصلاح طلب از محمدبن سلمان است که در هر دو سطح داخلی و خارجی عربستان طرفداران خود را دارد. ارایه سند چشم انداز 2030 برای ایجاد تغییراتی جدی در عربستان در طول دهه های آینده، تاکید بر ایجاد اصلاحات فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی در داخل و کم توجهی به بسیاری از سنتهای پیشین در این عرصه و سنت شکنیهای جدی همگی باعث شده است تا محمدبن سلمان به عنوان سیاستمداری اصلاح طلب مورد توجه قرار گیرد. بر اساس سند 2030 قرار است عربستان به کشوری با اقتصادی توسعه یافته و البته غیر نفتی تبدیل شود و در عرصه اجتماعی نیز محیطی پویا و پررونق را شاهد باشد. هدفی که مستلزم گذشتن از بسیاری موانع اجتماعی و ساختارها و عادات اقتصادی گذشته و درگیر شدن با چالشهایی است که برای چنین گذاری بسیار دشوار خواهد بود. هر چند تغییر در اقتصاد نفتی عربستان دشوار است و رهبران و سنتهای وهابی نیز موانعی جدی برای ایجاد اصلاحات اجتماعی است، اما بن سلمان نشان داده است که حداقل از جسارت و هوش کافی برای قدم نهادن در چنین مسیری برخوردار است.

در سند 2030 عربستان به رغم تاکید بر توسعه اقتصادی و گشایشهای اجتماعی تاکید شده اما خبری از توسعه و گشایش سیاسی نیست. ضمن اینکه شخصیت و رویکردهای محمدبن سلمان نیز نشانگر کنارگذاشتن بسیاری از سنتهای سیاسی گذشته مانند مشورت و همفکری نسبی درون خاندانی و حفظ تعادل و محافظه کاری است. بر این اساس اقتدارگرایی سیاسی محمد در عرصه داخلی و رفتار تهاجمی و کنشگری بالای بن سلمان در عرصه خارجی در کنار اصلاح گرایی اقتصادی و اجتماعی، وی را به شخصیتی خاص و تحول آفرین در روند تاریخی عربستان تبدیل کرده است. موضوعی که می تواند باعث تردید ما در انگاره های مسلط و عمومی در خصوص محمدبن سلمان و تلقی وی به عنوان رهبری صرفا ماجراجو و بی تجربه شود. واقعیت مجاورت جغرافیایی ایران با عربستان و این احتمال قوی که محمدبن سلمان برای دهه های متوالی بر عربستان مسلط خواهد بود ما را ناچار می کند تا برای درکی بهتر از وضعیتهای پیش روی عربستان و تامین منافع ملی کشور به گونه ای ژرف تر در این خصوص بیاندیشیم.