درگذشت هاشمی و سرانجام روابط ایران و عربستان

نویسنده: علی هاشم - روزنامه نگار عرب و رئیس اسبق دفتر شبکه خبری المیادین در تهران

دیپلماسی ایرانی: دو مرد در دو سوی خلیج فارس، یکی با لباس روحانیت شیعه و دیگری با لباس سنتی اعراب، یکی ایرانی و دیگری سعودی، یکی رئیس جمهور و دیگری پادشاه، شاید تنها کسانی بودند که می توانستند پلی را برای گفت وگو میان کشورهایشان ایجاد کنند. با رحلت آیت الله «هاشمی رفسنجانی» دو سال پس از درگذشت «ملک عبدالله»، پادشاه پیشین عربستان سعودی، ارکان اصلی ایجاد ارتباط و گفت وگو میان دو کشوری که در دو سوی خلیج فارس قرار دارند برای همیشه از بین رفت. در حقیقت، آخرین بارقه امید مردم برای بهبود روابط میان ایران و عربستان سعودی به آوریل سال 2014 باز می گردد؛ یعنی همان زمانی که تصویر بوسه سفیر عربستان سعودی بر پیشانی آیت الله هاشمی منتشر شد. بسیاری از مردم در آن زمان گمان می کردند که انتشار این تصویر موجب گشایش فصل نوینی در روابط ایران و عربستان خواهد شد اما هیچ گاه این گونه نشد.

آیت الله هاشمی رفسنجانی در مصاحبه ای با المانیتور در سال 2015 بیان کرد که حوادث و رویدادهای به وجود آمده در سوریه، عراق، یمن و بحرین بخشی از مسائلی هستند که موجب ایجاد فاصله میان دو کشور ایران و عربستان سعودی شده است. ایشان در بخش دیگری از این مصاحبه افزودند: "البته اگر دولت های دو کشور عزم خود را برای همکاری با یکدیگر جزم کنند، حل و فصل مسائل پیش آمده چندان دشوار نخواهند بود و شرایط می تواند دوباره همانند گذشته شود." علی رغم این که آیت الله هاشمی تنها فردی بود که می توانست وضع و شرایط موجود میان دو کشور را تغییر دهد، اما به نظر می رسید که وی در مورد این موضوع کمی بیش از حد خوشبین بود.

«کاملیا انتخابی فرد» در این رابطه به المانیتور گفت: "هاشمی این قابلیت را داشت تا براساس شرایط موجود ماهرانه اقدام کند، به گونه ای که تمامی این اقدامات در راستای منافع جمهوری اسلامی ایران باشند. همین توانمندی آیت الله هاشمی، وی را به چهره ای خاص و منحصر به فرد در نظام سیاسی ایران تبدیل کرد". «عبدالله الشمری»، دیپلمات سابق عربستان سعودی نیز پیش تر در اظهاراتی بر منحصر به فرد بودن این شخصیت برجسته نظام جمهوری اسلامی ایران تأکید کرده بود، وی در این باره گفت: "این درست است که اولویت اصلی آیت الله هاشمی رفسنجانی خدمت به منافع کشورش بود، اما در کل وی یکی از حامیان اصلی بهبود روابط میان ایران و عربستان سعودی نیز به شمار می رفت. هاشمی در طول این سال ها چندین بار در بحران های به وجود آمده میان تهران و ریاض مداخله و آنها را حل و فصل کرده بود."

روابط میان ایران و همسایگانش از همان روزهای نخست انقلاب اسلامی ایران تیره و تار شد. با وقوع انقلاب، سوءظن شدیدی نسبت به انقلابیون ایران به وجود آمد و مفاهیم انقلابی این کشور به عنوان تهدیداتی برون مرزی قلمداد شد که می توانست تمام منطقه را به آشوب و بی نظمی بکشاند. این موضوع قطعاً یکی از دلایل بروز جنگ میان عراق و ایران بود و در چنین فضایی که سال ها ادامه یافت، روابط حسنه همیشه یک استثناء به شمار می آمد که ایجاد آن نیز مستلزم حضور فردی استثنایی همچون هاشمی رفسنجانی بود.

در سال 1988، آیت الله هاشمی رفسنجانی که به طور هم زمان فرماندهی جنگ و ریاست مجلس شورای اسلامی ایران را بر عهده داشت، پیشنهاد خاتمه جنگ را به آیت الله «روح الله خمینی»، رهبر و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ارائه داد؛ پیشنهادی که بسیاری در آن زمان حتی جرات مطرح کردن آن را نیز نداشتند. هاشمی معتقد بود که زمان خاتمه جنگ فرا رسیده و برای این نگرش خود دلایلی را نیز عنوان کرد. وی حتی به رهبر جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که تمام مسئولیت ها و تبعات این پیشنهاد را خود به عهده خواهد گرفت. مدت کوتاهی پس از ارائه این پیشنهاد از سوی هاشمی رفسنجانی، آیت الله خمینی با آتش بس جنگ هشت ساله میان دو کشور که در قالب قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد ارائه شده بود موافقت کردند.

انتخابی فرد در این خصوص افزود: "آیت الله هاشمی از اهمیت روابط خوب و حسنه با کشورهای همسایه آگاهی داشت. وی به خوبی می دانست در جهان اسلامی که اکثریت آن را مسلمانان سنی تشکیل می دهند و تصورشان بر این است که ایران به دنبال صدور انقلاب خود به این کشورهاست، داشتن روابط خوب با این کشورها از اهمیت بالایی برخوردار است". انتخابی فرد در مورد هاشمی رفسنجانی در دوران پس از جنگ نیز گفت: "وی زخم های پس از جنگ تحمیلی را التیام بخشید و با ایجاد روابط نزدیک با ملک عبدالله - که در آن دوران به عنوان ولیعهد عربستان سعودی انتخاب شده بود – توانست تا نفرت میان ایران و همسایگان عرب را از بین ببرد".

ارتباطات نزدیک و دوستانه میان این دو شخصیت موجب شد تا روابط میان ایران و عربستان سعودی یا به طور کلی تر روابط میان ایران با دیگر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس در مدت کوتاهی بهبود یابد. بین سال های 1995 و 1996، هاشمی رفسنجانی زمینه لازم برای عادی سازی روابط با کشورهای عربی منطقه را ایجاد کرد؛ امری که در دوره بعدی یعنی دوران ریاست جمهوری «سید محمد خاتمی»، رئیس دولت اصلاحات رشد چشمگیری را شاهد بود. پس از پایان دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی، وی به عنوان رئیس مجمع تشخیص مصحت نظام به فعالیت های خود ادامه داد و از همان جایگاه به ایفای نقش مثبت و سازنده خود در حفظ روابط ایران با دیگر کشورهای عربی منطقه ادامه داد.

«حسین موسویان»، دیپلمات ارشد سابق ایران که در دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی و اقدامات وی در جهت توسعه روابط منطقه ای نقش فعالی داشت، در این رابطه به المانیتور گفت: "هاشمی معتقد بود که روابط ایران با همسایگان باید در بالاترین سطح و جامع ترین حالت باشد. بر اساس همین ایده و نگرش نیز، وی از آمادگی لازم برای برقراری امنیت در منطقه و مشارکت بیشتر با همسایگانش برخوردار بود".

سفر ده روزه هاشمی رفسنجانی به عربستان سعودی و دیدار با مقامات این کشور در فوریه سال 1998، بدون شک مهم ترین دیدار رسمی میان دو کشور قلمداد می شود. هاشمی در خلال این سفر از بسیاری از مناطق و شهرهای عربستان سعودی دیدن کرد. الشمری در این خصوص عنوان کرد: "درگذشت آیت الله هاشمی رفسنجانی، فصل مهمی از روابط میان ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس را به پایان رساند و اکنون با درگذشت وی دوران دیگری آغاز خواهد شد". الشمری در ادامه افزود که ویژگی های شخصیتی منحصر به فرد هاشمی رفسنجانی موجب تغییر مسیر روابط میان ایران و عربستان سعودی شد. این دیپلمات کهنه کار سعودی در این باره گفت: "هاشمی رفسنجانی در دوران ریاست جمهوری خود، چه به عنوان یک سیاستمدار و چه به عنوان بزرگ یک خاندان، تأثیر بسیار عمیقی بر روابط میان تهران با دیگر پایتخت های جهان عرب داشت. سفر وی در ژوئن سال 2008 به عربستان سعودی نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار بود، چراکه در طول این سفر تلاش های بسیاری در جهت تقویت گفتمان شیعه و سنی و گفت وگوهای میان ایران و عربستان سعودی انجام شد."

در واقع، ایجاد گفت و گو میان شاخه های اصلی اسلام یعنی شیعه و سنی یکی از مسائل مورد علاقه هاشمی رفسنجانی بود. در همین راستا، هاشمی در سال 2007 به همراه «یوسف القرضاوی»، رئیس اتحادیه جهانی علمای مسلمان در برنامه تلویزیونی شبکه خبری الجزیره شرکت کرد و دو طرف برای یافتن زمینه های مشترک برای مبارزه با منازعات فرقه ای و پایان دادن به اختلاف میان شیعیان و اهل سنت که به واسطه درگیری های عراق تشدید شده بود، به بحت و تبادل نظر پرداختند. جلسه گفت وگو و تبادل نظر میان این دو روحانی اگرچه تأثیر چندانی در بهبود اوضاع و حل و فصل تنش ها نداشت اما در نوع خود موضوعی بی سابقه قلمداد می شد.

الشمری در خصوص تبعات درگذشت آیت الله هاشمی می افزاید: " فقدان و درگذشت وی نشان می دهد که اختلاف نظرات میان ایران و عربستان سعودی در آینده ای نزدیک همچنان ادامه خواهد داشت و شانس وساطت و میانجی گری میان این دو کشور نیز در حال کم رنگ شدن است. من اطمینان دارم که آینده روابط ایران و عربستان سعودی چندان امیدوارکننده نخواهد بود چرا که در حال حاضر هیچ عزم راسخی برای توسعه روابط میان دو کشور و تعهد به آن وجود ندارد".

بدیهی است که در شرایط کنونی عزم راسخ یکی از ضرورت های اصلی بهبود روابط میان دو کشور قلمداد می شود و شاید یکی از دلایل تداوم بن بست در روابط میان دو کشور نیز همین موضوع باشد. اما تنش های بوجود آمده میان این دو کشور تنها به این امر محدود نمی شود. یکی از حلقه های مفقوده در این زمینه عدم وجود ثبات منطقه ای است، حلقه مفقوده دیگر حضور برخی تأثیرگذاران سیاسی است که جرأت انجام اقدامی در این زمینه را ندارند. آن چه در این میان مسلم است این است که درگیری های منطقه ای دیگر ریشه در عوامل سیاسی و اقتصادی ندارد بلکه از درگیری های فرقه ای نشأت می گرد.

منبع: المانیتور/ مترجم: زهره شهریاری