نقض برجام، ژست سیاسی است یا واقعی؟

دیپلماسی ایرانی: پیش از ورود ترامپ به کاخ سفید، ایران آمریکا را به نقض توافق هسته ای متهم و تهدید کرده است که در برابر این بدعهدی آمریکا ساخت و تولید پیشرانه های هسته ای را آغاز خواهد کرد. اما سوالی که در این جا مطرح می شود این است که آیا این توافق تاریخی در معرض خطر است؟

در اوایل این ماه، قانونگذاران آمریکایی در کنگره این کشور قانون تحریم های ایران موسوم به "ایسا" را به تصویب رساندند و این تحریم ها را برای مدت یک دهه دیگر تمدید کردند. قانون تحریم های ایران برای نخستین بار در سال 1996 و با هدف قطع سرمایه گذاری های خارجی در بخش نفت و گاز ایران به تصویب رسید تا از این طریق از تأمین بودجه لازم برای برنامه هسته ای این کشور یا ارسال کمک های مالی به آن چه گروه های تروریستی ادعا می شد، جلوگیری شود.

با اجرایی شدن توافق هسته ای میان ایران و قدرت های جهانی در ژانویه گذشته، مفاد اصلی و اساسی ایسا به حالت تعلیق درآمد اما با این حال واشنگتن دیگر تحریم های مربوط به نقض حقوق بشر و حمایت از تروریسم را همچنان علیه ایران حفظ کرد. مقامات کاخ سفید نیز در واکنش به طرح تمدید 10 ساله تحریم های ایران اعلام کردند تا زمانی که ایران به تعهدات خود در توافق هسته ای پایبند باشد، تحریم های اعمال شده علیه این کشور همچنان در حالت تعلیق قرار خواهند داشت و بنابراین طرح تمدید تحریم های ایران اقدامی بی معنی و بی فایده خواهد بود. سخنگوی کاخ سفید نیز اخیراً در اظهاراتی مشابه تمدید قانون تحریم های ایران را اقدامی «غیرضروری» خواند. باراک اوباما، رئیس جمهوری ایالات متحده آمریکا نیز در یک اقدام نمادین از امضای این قانون خودداری کرد اما از آن جایی که می دانست این قانون به هر حال تصویب خواهد شد اجازه اجرایی شدن آن را صادر کرد.

حتی اگر بنا به گفته باراک اوباما تصویب این قانون، اقدامی بیهوده باشد، اما پس از تصویب آن شاهد اعتراضاتی از سوی مقامات ایران بودیم. آیت الله خامنه ای، رهبری معظم جمهوری اسلامی ایران و حسن روحانی، رئیس جمهوری این کشور تمدید تحریم های ایران از سوی کنگره آمریکا را نقض آشکار توافق هسته ای دانسته و اعلام کردند که شکایت رسمی خود در این خصوص را به سازمان ملل ارائه خواهند داد.

سوالی که در این جا مطرح می شود این است که در مورد نقض توافق هسته ای آیا حق با ایران است؟ ایران در استدلالات خود به ماده 26 توافق هسته ای اشاره می کند که در آن صراحتاً اعلام شده "دولت ایالات متحده آمریکا، در چارچوب اختیارات قانونی رئیس جمهوری و کنگره، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم های مشخص شده در پیوست 2 متن برجام از جمله تحریم های ده ساله ایران (ایسا) خودداری می کند." بر همین اساس ایران اعلام کرده حتی اگر تحریم ها همچنان در حالت تعلیق باقی بمانند، در هر صورت این طرح از سوی کنگره آمریکا مجدداً مورد بررسی قرار گرفته و تصویب شده است.

دکتر فؤاد ایزدی، استاد روابط بین الملل دانشگاه تهران در این باره می گوید: "کنگره آمریکا هیچ گاه موافق این توافق نبود و حالا که دوران ریاست جمهوری اوباما به روزهای پایانی خود نزدیک می شود، آنها به دنبال این هستند تا به شیوه ای غیرمستقیم و پنهانی این توافق را نقض کنند". اما تحلیلگران غربی چنین نظری نداشته و معتقدند که ایران تنها به دنبال گرفتن امتیازات سیاسی است. دانفورث نیوکامب، وکیل تجارت بین الملل مرکز «شرمن و استرلینگ» در نیویورک در این باره می گوید: "اگر تمدید این تحریم ها هیچ گونه تأثیر عملی با خود به همراه نداشته باشد چرا باید در مورد تصویب آن تا این حد نگران بود؟ به نظر من ایران در این مورد تنها ژست سیاسی به خود گرفته است."

علاوه بر این، «سم کاتلر»، تحلیلگر ارشد امور تحریم ها در شرکت مشاوره ای «هورایزن کلاینت اکسس» در این خصوص می گوید: "احتمال این که ایران طی مذاکرات از موضوع بازگشت دوباره تحریم های ده ساله توسط کنگره آگاهی نیافته باشد تقریباً صفر است و ایرانی ها به خوبی می دانستند که این امر روزی اتفاق خواهد افتاد." وی در ادامه اظهارات خود می افزاید: "وجود عبارت «در چارچوب اختیارات قانونی رئیس جمهوری و کنگره» که در ماده 26 توافق هسته ای مطرح شده است، نشان می دهد که اقدامات کاخ سفید از اقدامات خرابکارانه قانونگذاران کنگره تفکیک شده است."

بنابراین اگر تحریم های ده ساله ایران همچنان در حالت تعلیق قرار دارند و تمدید مجدد آنها پیامد خاصی را در پی ندارد، چرا ایران چنین جنجالی به پا کرده است؟ ایزدی در پاسخ به این پرسش می گوید: "شاید دلیل این امر سرخوردگی شدید ایران نسبت به توافق هسته ای باشد، زیرا بسیاری از انتظارات ایران از توافق هسته ای هنوز محقق نشده و این توافق مزایای مورد انتظار این کشور را به همراه نداشته است." وی در ادامه می افزاید: "ایران به آن چیزهایی که مدنظر داشت دست نیافته است. تصویب این قانون تنها دلیل ایران برای اعلام شکایت از آمریکا نیست بلکه دلیل آن بیشتر این است که طرف مقابل به وظایف خود در این توافق به خوبی عمل نکرده است."

یکی از مسائل اصلی در این زمینه نیز مشکلات مربوط به سیستم بانکداری در ایران است. اگرچه صدها شرکت اروپایی مشتاقانه به دنبال از سرگیری روابط تجاری با ایران هستند، اما بانک های اصلی همچنان از ارائه خدمات به منظور تسهیل معاملات تجاری بزرگ با ایران خودداری می کنند. اما یکی دیگر از عوامل مؤثر در این زمینه این است که واشنگتن همچنان تحریم های غیر هسته ای مرتبط با حمایت از تروریسم، نقض حقوق بشر و برنامه موشک های بالستیک ایران را حفظ کرده و همین امر موجب شده تا شرکت های خارجی از انجام معاملات تجاری و اقتصادی با شرکت ها و افرادی که در فهرست تحریم های غیرهسته ای ایران قرار دارند، باز بمانند.

بدین ترتیب بانک های خارجی مجبور خواهند شد تا برای انجام هر یک از معاملات مالی تحقیقات گسترده ای را انجام دهند و اطمینان یابند که پول های ردوبدل شده در این معاملات به دست افراد یا شرکت های موجود در لیست تحریم ها نخواهد افتاد. این اقدام بسیار هزینه بر و وقت گیر است و از طرفی هر حرکت اشتباهی در این زمینه می تواند به اعمال جریمه های سنگینی از سوی آمریکا منجر شود که نمونه ای از آن را در مورد بانک "بی.ان.پی. پاریباس" فرانسه شاهد بودیم. در سال 2014، ایالات متحده آمریکا این بانک را به خاطر نقض تحریم های این کشور علیه ایران  9 میلیارد دلار جریمه کرد.

ایزدی در این خصوص می گوید: "زمانی که بانک ها از وزارت خزانه داری آمریکا درخواست راهنمایی می کنند، پاسخ های ارائه شده معمولا با تأخیر همراه بوده و بسیار گنگ و مبهم هستند. بانک ها به دنبال چراغ سبزی از سوی وزارت خزانه داری هستند اما چیزی که عایدشان می شود چراغ زرد است و این کافی نیست."

نیوکامب نیز بر این باور است که منشأ اصلی مشکلات به وجود آمده در این است که بانک ها از مذاکرات هسته ای کنار گذاشته شدند. وی در این باره می گوید: "دو طرف تصور می کنند که شرکت های مالی و تجاری به آسانی و به صِرف انعقاد توافق هسته ای، چرخشی 180 درجه ای از خود نشان داده و تلاش خود را برای ایجاد روابط تجاری و مالی با ایران آغاز خواهند کرد، اما واقعیت چیز دیگری است." نیوکامب در ادامه عنوان می کند که این مشکل را با وزارت امور خارجه آمریکا و تیم مذاکره کننده ایرانی در میان گذاشته است اما هیچ یک از طرفین به صحبت های وی توجهی نکرده اند. این وکیل بین المللی در ادامه اظهارات خود می افزاید: "ایرانی ها تصور می کنند اگر رئیس جمهور آمریکا لغو تحریم ها را اعلام کند تمامی مشکلات حل شده و اوضاع تغییر می کند، اما آنها به شرایط سیاسی متفاوتی تعلق دارند و از همان منظر به موضوعات می نگرند."

در خصوص موضوع پیشرانه های هسته ای ایران، بسیاری از کارشناسان و تحلیگران بر این عقیده اند که ایران تخلفی انجام نداده است یا دست کم در حال حاضر تخلفی صورت نگرفته است. می توان گفت که در پاسخ حسن روحانی در برابر بدعهدی های آمریکا، دقت و تأمل بسیاری صورت گرفته بود، چراکه در موتور این پیشرانه های هسته ای می توان از اورانیوم بسیار غنی شده استفاده کرد (که این نوع اورانیوم در تولید تسلیحات هسته ای نیز به کار می رود) اما لزوماً همیشه این گونه نیست. «شاشانک جوشی»، یکی از تحلیلگران ارشد اندیشکده «روسی» در لندن در این باره می گوید: "کشورهایی همچون فرانسه و چین در پیشرانه های هسته ای خود از اورانیوم کم غنی شده استفاده می کنند. ایران بدون آن که چنین طرحی را در عمل اجرا کند، تنها می خواهد نشان دهد که به دنبال انجام چنین کاری است. اگر ایرانی ها بیش از حد تحت فشار قرار بگیرند، ممکن است خود برای لغو کامل توافق هسته ای پیشقدم شوند."

منبع: ای اف پی / مترجم: زهره شهریاری