لیبرال دموکراسی در لبه پرتگاه اتحاد جماهیر شوروی

نویسنده: پاول میسون

دیپلماسی ایرانی: در پای قلعه ای قرون وسطایی در شهر کازان، از پیوند دو رودخانه بزرگ یخ زده منظره و چشم انداز سفید رنگی به وجود آمده است. در یک عصر روز شنبه، چند مرد قوی هیکل با عبور از گل و لای و یخ تلاش می کنند تا در کنار مسجد این شهر، چراغ های رنگارنگ کریسمس و مجسمه ای که یادآور دوران شوروی سابق است چند عکس سلفی از خود بگیرند.

 25 سال پیش و در نخستین روزهای پرهرج و مرج ناشی از اجرای اصلاحات اقتصادی «بوریس یلتسین»، تمام تلاش خود را کردم تا جناح چپ را دوباره احیاء کنم اما تلاش هایم همگی با شکست روبرو شدند. پس از سپری شدن نیمی از عمرم، اکنون در اتاق پرجمعتی هستم که همه حاضران آن یک سوال را در ذهن دارند و آن این است که چگونه می توان جایگزین بهتری برای نظام سرمایه داری یافت. آن چه میان همه ما مشترک است این است که اکنون می دانیم چگونه نظامی که زمانی به نظر دائمی و همیشگی می آمد در حال نابودی است.

تقریباً کسانی که در این جا گرد هم آمده اند همگی به نوعی در زمینه هنرهای معاصر یا فلسفه فعالیت دارند. روزنامه نگارانی که منتظر مصاحبه با من هستند و منتقدان علنی سیاست های پوتین در سوریه و اوکراین نیز عمدتاً برای مجلات فرهنگی کار می کنند. به نظرم فضای به وجود آمده در این جمع، امن ترین فضای فکری است که تفکر انتقادی می تواند در آن صورت بگیرد.

از زمان پیروزی پوتین در انتخابات سال 2011 روسیه و سرکوب جنبش های اعتراضی پس از آن، جوانانی که در این جنبش و اعتراضات شرکت داشتند همگی در یک سکوت پر از خشم فرو رفته اند. اما این شرایط تنها به روشنفکران کنونی روسیه محدود و منحصر نیست، بلکه در سال 1887 لنین نیز به جرم رهبری اعتراضات دانشجویی دستگیر شد و تقریباً سی سال باقی مانده از عمرش را در تبعید به سر برد. پس از این واقعه، بلشویک ها توانستند آزادی بیان و مخالفان سیاسی این کشور را برای 70 سال دیگر سرکوب کنند و در حال حاضر نیز الیگارش های سرمایه دار روسیه همان مسیر بلشویک ها را ادامه می دهند و تمام تلاش خود را برای سرکوب آزادی بیان و مخالفان سیاسی انجام می دهند.

اما با وجود چنین شرایطی، چرا هنرمندان، متفکران و روزنامه نگاران روس همچنان بر اعتقادات خود مبنی بر ایجاد تغییر اصرار می ورزند؟ شاید کوتاه ترین و کامل ترین پاسخی که بتوان به این پرسش داد این باشد که آنان شاهد سقوط اخلاقی و فیزیکی نظامی بوده اند که زمانی بسیار دائمی و پایدار به نظر می رسید؛ نظامی به نام اتحاد جماهیر شوروی. «الکسی یورچاک»، استاد مردم شناسی دانشگاه برکلی کالیفرنیا در یکی از کتاب های خود به تشریح سقوط اتحاد جماهیر شوروی پرداخته است و می گوید: "یکی از حقایق بسیار جذاب در مورد سقوط اتحاد جماهیر شوروی این است که به واقع هیچ کس فروپاشی آن و زمان سقوط را پیش بینی نکرده بود، اما زمانی که این اتفاق افتاد، بسیاری دریافتند که در قلب خود همیشه آن را انتظار می کشیده اند."

در طول دوران پروستوریکا تحت حکومت گورباچف، بسیاری از مردم احساس کردند که سقوط اتحاد جماهیر شوروی در حال نزدیک شدن است، اما تا آن موقع بیشتر مردم به گونه ای رفتار کردند، سخن می گفتند و حتی فکر می کردند که گویی نظام شورروی ابدی و جاودان خواهد بود. آنها علی رغم بدبینی های خود در مورد بی رحمی و خشونت های اعمال شده در این سیستم، باز هم در راهپیمایی ها شرکت می کردند، در میتینگ ها و جلسات حضور می یافتند و مراسم های مورد نظر دولت را نیز به طور کامل اجرا می کردند.

از زمان پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در نوامبر سال 2016، بروز چنین اتفاقی در غرب و فروپاشی جهانی شدن و ارزش های لیبرال به یک امر ممکن تبدیل شده است. مشابهت های بسیاری میان شرایط کنونی غرب با آن دوران روسیه وجود دارد. تقریباً ۳۰ سال است که ما نیز تحت یک سیستم اقتصادی زندگی می کنیم که همواره مدعی بوده است که هیچ گاه متوقف نخواهد شد؛ سیستمی که در آن جهانی شدن یک پروسه طبیعی غیرقابل توقف بود و اقتصاد بازار آزاد نیز امری طبیعی تلقی می شد.

اما وقتی می بینیم کشوری که خود طراح اصلی جهانی سازی بود، آن را به دیگران تحمیل کرد و از آن نیز بیش از سایرین منفعت کسب کرده علیه آن رای می دهد، در چنین شرایطی مجبور می شویم که احتمال پایان ناگهانی آن را هم در نظر بگیریم. اما حقیقتی در این میان وجود دارد که برای همه از جمله طرفداران لیبرالیسم بسیار تلخ و شوکه کننده خواهد بود و آن این است که الیگارشی ملی گرایانه نتیجه ناگزیری است که در صورت پایان کار اقتصادهای شکست خورده ظاهر و پدیدار خواهد شد.

وقتی در دهه 1990 افسار اقتصاد روسیه از دستان یلتسین خارج شد و فقر و تنگدستی تمام روسیه را فرا گرفت، من خود شاهد بودم که جامعه روسیه به هرج ومرج کشیده شد. در آن دوران ما جلسات خود را در ساختمان های متروک دانشگاه استالین و در میان کتاب های درسی رها شده، کتاب ها و آثار لنین و اعلامیه های جلسات کمیته مرکزی که دیگر اثری از آن وجود نداشت، برگزار می کردیم. در آن دوران خشونت بسیاری در خیابان های روسیه جریان داشت و مدیران ارشد نیز به غارت منابع و ثروت های روسیه مشغول بودند و در نهایت مالکیت امور به دست کسانی افتاد که از قدرت بیشتری برخوردار بودند.

در مقایسه با سال های هرج ومرج دهه 1990، مردم روسیه پوتین را یک فرشته نجات می دانند. پوتین به قیمت انزوای دپیلماتیک و سرکوب حقوق دموکراتیک توانسته رشد اقتصادی، نظم و غرور ملی روسیه را دوباره احیاء کند. اکنون می بینیم که پوتین های کوچکی در دیگر نقاط جهان در حال ظهور هستند؛ «ویکتور اوربان»، نخست وزیر مجارستان، «رجب طیب اردوغان»، رئیس جمهور ترکیه، «مارین لوپن»، رئیس جمهور فاشیست احتمالی فرانسه، اینها همگی نسخه های دیگری از پوتین هستند. اگر غرب به ملی گرایی اقتصادی تنزل کند، جمعیت زیر ۵۰ سال فعلی در آینده به همان شوک ایدئولوژیکی دچار خواهند شد که روسیه را در سال های دهه 1980 گرفتار کرد.

در طول سه دهه اخیر همواره یک فرض کلی در اقتصاد، علوم سیاسی و مطالعه روابط بین الملل وجود داشته و آن این است که چارچوب های موجود، دائمی و همیشگی خواهند بود. بنابراین اگر جهانی شدن در نهایت با شکست روبرو شود، درست همانند دانشگاه های شوروی، کتاب های درسی کنونی نیز همگی دور انداخته خواهند شد. اما شرایط کنونی یک تفاوت بزرگ با آن دوران دارد، مخالفانی که در اواخر دوران شوروی سابق ظاهر شدند همگی برای دموکراسی و حقوق بشر مورد نظر "غرب" مبارزه می کردند. اما اگر پوپولیسم پیروز شود، دیگر "غربی" وجود نخواهد داشت که آرزوی آن را در سر بپرورانیم. اگر جوامع لیبرال دموکرات به همان مسیری بروند که اوربان مجارستان رفت، دیگر غربی یا  قدرتی که یاور ما باشد، وجود نخواهد داشت.

در چنین شرایطی آخرین امید ما، خودمان خواهیم بود و ما این توانایی را داریم که از وقوع دومین فروپاشی بزرگ جهان به سوی الیگارشی و ناسیونالیسم جلوگیری کرده و این روند را متوقف کنیم. ما  تحصیل کرده و آگاهیم، به لحاظ روحی مقاوم هستیم و درون شبکه ای بزرگ زندگی می کنیم که همه با یکدیگر در ارتباطیم بنابراین با اتحاد و مقاومت می توانیم از واقعه سقوط اتحاد جماهیر شوروی و کسانی که به آرامی و آهستگی موجبات سقوط این نظام را فراهم کردند، درس بگیریم. نسل جدید منتقدین پوتین ممکن است عینک بدبینی به چشم داشته و دچار خستگی و انزوا شده باشند اما آنها گنجی گرانبها نزد خود دارند که همان اعتقاد به تغییر است.

منبع: گاردین / مترجم: زهره شهریاری