ترکمنستان شریک امنیتی ایران در آسیای مرکزی است؟

نویسنده: ساموئل رمانی

دیپلماسی ایرانی: حسن روحانی رئیس جمهوری ایران، هفتم ماه می 2016 از سفر رشید مردوف، وزیر امور خارجه ترکمنستان به تهران استقبال کرد. روحانی پس از دیدار با مردوف اعلام کرد از آنجایی که ایران و ترکمنستان منافع مشترکی در مبارزه با تروریسم از جمله مقابله با بنیادگرایی اسلامی و قاچاق مواد مخدر دارند، باید همکاری های امنیتی خود را گسترش دهند.

درخواست روحانی برای یک همکاری امنیتی میان ایران وترکمنستان موضوع جدیدی نیست. ایران نخستین کشوری بود که استقلال ترکمنستان را در سال 1991 به رسمیت شناخت. همچنین عشق آباد مدت های مدیدی است که به عنوان دروازه ورودی ایران به آسیای میانه شناخته شده است. با این حال این رابطه نزدیک پارادوکسیکال است (و دلیلش فشاری است که دولت ترکمستان بر اقلیت های شیعی این کشور وارد می کند.) گروه های کوچک اقلیت شیعی در ترکمنستان به شدت تحت فشار هستند و مجبور شده اند که فعالیت های مذهبی خود را به صورت زیرزمینی اجرا کنند.

در شرایطی که هیچ نشانی از تساهل سیاست های دولتی ترکمنستان در قبال گروه های شیعی دیده نمی شود، روحانی به دو دلیل عمده همکاری های امنیتی با عشق آباد را تقویت کرده است. نخست، به دلیل وسعت مرزهای مشترک ایران با ترکمنستان، از نگاه تهران عشق آباد نقش مهمی در برقراری امنیت مناطق مرزی و جلوگیری از فعالیت داعش دارد. دوم، ترکمنستان همواره موضعی سخت در برابر اسلام گرایان سنی (تندرو) و گروه داعش داشته است، موضعی که کاملا همسو با اهداف سیاست خارجی ایران در منطقه است.

تهران و کابل  به واسطه به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان یا اختلافات دو کشور بر سر مهاجران افغان در ایران روابط  پر فراز و نشیبی داشته اند. بنابراین، ایران همواره به دنبال یک شریک قابل اطمینان امنیتی در آسیای مرکزی بوده که بتواند در روابط ایران و افغانستان نقش یک میانجی را داشته باشد. ترکمنستان به دلیل نزدیکی جغرافیایی به هر دو کشور، و روابط خوب عشق آباد با کابل و تهران برای این هدف انتخاب شده است.  

در حالی که سیاست های صفرمراد نیازف، رئیس جمهوری پیشین ترکمنستان، تنش هایی مقطعی را در روابط دو طرف ایجاد کرده است، ترکمنستان تلاش داشته تا در تمام دوران پس از 1991 تعادل منطقی را در روابط خود با افغانستان در پیش بگیرد. این سیاست باعث شد که ترکمنستان در دوره رژیم طالبان و دولت حامد کرزی به عنوان شریک استراتژیک کابل باقی بماند. پروژه خط لوله تاپی (TAPI) بانک توسعه آسیایی گاز طبیعی ترکمن، را از طریق افغانستان به جنوب آسیا متصل کرده و اهمیت همکاری میان کابل و عشق آباد را افزایش می دهد. از آنجایی که ترکمنستان بارها درباره پروژه های گسترده نفت و گازی با ایران مذاکره داشته، می تواند از اهرم امنیت انرژی خود برای پیشبرد و حمایت صلح میان تهران و کابل استفاده کند.

ترکمنستان همچنین علاوه بر اهرم انرژی خود، نقش موثری در (مقابله با) قاچاق مواد مخدر از افغانستان به ایران دارد. شواهد قابل اطمینانی وجود دارد که متحدان نزدیک نیازف از تجارت تریاک افغان ها منتفع می شدند. و این مساله باعث ایجاد تنش هایی میان ایالات متحده و دیگر کشورهای آسیای مرکزی شده بود.

گرچه ترکمنستان هنوز کاملا مرزهای خود را از حضور نخبگان سیاسی که در قاچاق مواد مخدر دست دارند پاکسازی نکرده و نتوانسته امنیت این مناطق را کاملا  برقرار کند، اما گام های بسیار موثری را برای جلوگیری از قاچاق مواد مخدر به ایران برداشته است. (به عنوان مثال) پلیس ترکمنستان در سال 2013 بیشترین توقیف محموله های مواد مخدر در منطقه مرزی ایران و ترکمنستان را داشت. این اقدام ترکمنستان بخشی از کمپین بزرگتر مبارزه با مواد مخدری بود که در این کشور به راه افتاده بود. این پیشرفت ها در مبارزه با قاچاق مواد مخدر به همراه افزایش روابط اقتصادی با افغانستان، ایران را ترغیب کرد که ایران برای موفقیت (بیشتر) در مبارزه با مواد مخدر به دنبال گسترش همکاری های امنیتی خود با عشق آباد باشد.

ایران و ترکمنستان همچنین در مساله برقراری ثبات در افغانستان پس از خروج نیروهای ناتو از این کشور نیز هم عقیده هستند. حسن روحانی معتقد است که همکاری های چندجانبه اقتصادی عاملی موثر در ثبات منطقه ای است. رئیس جمهوری ایران پس  از دیدار با مردوف، وزیر امور خارجه ترکمستان، خواستار همکاری های سه جانبه تهران، عشق آباد و کابل در بخش های آب و انرژی شد.

از طرف دیگر، از آنجایی که ایران نگران ادامه هژمونی نظامی ایالات متحده در نزدیکی مرزهای خود در افغانستان است، گوشه چشمی نیز به همکاری های نظامی با ترکمنستان دارد. به ویژه این که تدابیر شدید امنیتی ترکمنستان در مناطق مرزی افغانستان، مناطق ایران را نیز تامین می کند. این تدابیر امنیتی با وجود بیانیه هایی رسمی که می گویند مناطق مرزی افغانستان و ترکمنستان امن هستند، تشدید شده است. ماموران مرزی ترکمنستان همچنین شدیدا به دنبال بازداشت افغان های مظنون به همکاری با داعش هستند.

علاوه بر تمایل هر دو کشور ایران و ترکمنستان به مساله ثبات در افغانستان، هر دو طرف برای مقابله با بنیادگرایان اسلامگرای سنی تمایل زیادی دارند. محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، پس از دیدار اخیر با همتای ترکمنستانی خود، نسبت به گسترش بنیادگرایی اسلامی هشدار داد، پدیده ای که (به گفته وی) آتش فرقه گرایی را در آسیای مرکزی و خاورمیانه شعله ور خواهد کرد.

روی گشاده ترکمنستانی ها به ایران در مقابله با تهدید بنیادگرایی اسلامی، یک تغییر رویکرد اساسی به شمار می رود. در حالی که عشق آباد سال ها تلاش کرده تا با رادیکالیزه شدن اسلام گرایان در داخل ترکمنستان مقابله کند، همواره هر گونه تهدید احتمالی جنبش های اسلامی علیه امنیت این کشور را رد کرده بود.

در مجموع، از آنجایی که ترکمنستان و ایران دغدغه های امنیتی و اهداف منطقه ای مشترک قابل توجهی دارند، اتحاد تهران ـ عشق آباد اتحادی است که می تواند در سال های آینده تاثیرات به سزایی برای امنیت آسیای مرکزی و خاورمیانه در پی داشته باشد.  

منبع: دیپلمات / تحریریه دیپلماسی ایرانی/30