زهر پوپولیسم در بحر سوسیالیسم

۱-پیش بینی دور:

۲۷ سال پیش محمدجواد لاریجانی، چهره نام آشنای سیاست خارجی در یادداشتی در روزنامه اطلاعات (۱۰ اسفند ۶۸) از «دموکراسی ویژه» در آمریکای لاتین نوشت: «در دموکراسی ویژه به جای اینکه خواست مردم سرکوب بشود، «جهت دار» می شود. به سمتی که منافع آمریکا اقتضا دارد و با ایجاد یک بحران دموکراتیک دیرپا، ولی تحت کنترل، اوضاع بر مداری می چرخد و این چرخش ایجاد تعادل می کند.» بنا به پیش بینی لاریجانی در آمریکای لاتین حکومت های جدید مردم پسندی روی کار می آیند که هرچه بیشتر اقتصادمحور و هرچه کمتر سیاسی باشند؛ به عقیده این معاون سابق وزارت خارجه ایران «این خصوصیت بین قاطبه مردم طرفدار دارد، زیرا مردم این قاره به تدریج تنبل، تن پرور و خوشگذران و مسرف شده اند. کمتر کسی اهل سیاست و «بد» و «خوب» است. شکم و حول و حوش آن مسیر حرکت را بیشتر از هر عامل دیگر تعیین می کند.» او در نهایت آینده را اینطور تصویر کرد که سیاست های آمریکا بهترین زمینه را برای رشد جوانه های بیداری در آمریکای لاتین آماده می سازد و «میلیون ها نفر هستند که به این بیداری رسیده اند که سرچشمه همه مشکلات جاری آنان، سلطه آمریکا می باشد. در این حرکت، هم از کلیسا در آن شرکت دارند و هم از روشنفکران و سایر قشر ها. البته طول خواهد کشید ولی سوخت و سوز ندارد.»

لاریجانی این یادداشت را در شرایطی نوشت که تورم لجام گسیخته آرژانتین را فراگرفته بود. بعد از جنگ جهانی دوم بیشترین میزان تورم از آن مجارستان بود و پس از آن بولیوی، پرو، نیکاراگوئه و آرژانیتن. در آن زمان گفته شد افزایش قیمت ها در طول یک دهه سطح متعارف زندگی در بعضی از کشورهای آمریکای لاتین را به میزان پنجاه درصد تقلیل داده و در پرو میانگین افزایش قیمت ها به ماهانه بیش از پنجاه درصد رسید. بیکاری در آن کشور به ۶۸ درصد رسید. رشد تورم فزاینده در نیکاراگوئه به رقم باورنکردنی سالیانه ۳۰ هزار درصد رسید. اما اقتصاد بولیوی را یک نفر نجات داد: جفری ساش پروفسور اقتصاد در دانشگاه هاروارد که سال ۱۹۸۵ مشاور اقتصادی دولت بولیوی شد و توانست نرخ تورم را از ۴۰ هزار درصد به ۶ درصد برساند. مجله نیوزویک وقتی راز این موفقیت را جستجو کرد به یک فرمول رسید: ایجاد بازارهای آزادی اقتصادی. او بزرگترین مشکل کشورهای آمریکای لاتین را سیستم استهلاک سرمایه گذاری های دولتی می دانست؛ دولت قرض می کند، شرکت های عطیم راه می اندازد و برای تادیه دیون آن ها پول جدید منتشر می کند. ساش این نسخه را برای دیگر کشورهای آمریکای لاتین هم تجویز کرد: واحدهای تولیدی و صنایعی که توسط دولت اداره می شوند به بخش خصوصی واگذار شده و به صورت مشاغل موثر صادراتی درآیند. راه حل چه بود؟ کاهش موانع و حصارهای موجود برای تجارت و میزان سهمیه کالاهای صادراتی. آرژانتین درحالی با فقر و فلاکت دست و پنجه نرم می کرد که ثروتمندان این کشور حدود ۱۵ هزار میلیارد دلار در کشورهای دیگر جهان انباشته بودند. راه حل ساش این بود که دولت های آمریکای لاتین از خروج سرمایه یا اصطلاحا پرواز اندوخته ها جلوگیری کند.

۲-پیش بینی نزدیک:

لولا دا سیلوا، رئیس جمهور سابق برزیل به لطف رونق بوجود آمده و دستیابی به نقدینگی بالا، به توزیع اعتبار یارانه ای بین مصرف کنندگان و شرکت های مختلف دست زد، قیمت حامل انرژی را بطور اجباری پایین نگه داشت و هزینه های دولت را تا سقف دو برابر تولید ناخالص داخلی بالا برد.

اوضاع اقتصادی کشور به خاطر سیاست های پوپولیستی سلف روسف، داسیلوا و تداوم آن ها در دوران روسف وخیم شده است. در اوایل دهه قبل داسیلوا به لطف رونق به وجود آمده، به نقدینگی بالایی دسترسی داشت و از آن برای توزیع اعتبار یارانه ای میان مصرف کنندگان و شرکت های مختلف، پایین نگاه داشتن عامدانه قیمت انرژی و بالا بردن هزینه های دولت تا سقف دو برابر تولید ناخالض داخلی استفاده کرد. حاصل این سیاست ها بالا رفتن بدهی عمومی تا سقف ۷۰ درصد تولید ناخالص داخلی و افزایش کسری بودجه بود که هم اکنون به ۱۱ درصد تولید ناخالص داخلی رسیده است. برزیل بد ترین رکود اقتصادی خود را طی ۸۰ سال گذشته تجربه می کند. نرخ بیکاری به ۱۰ درصد و نرخ تورم سالانه به بالای ۱۰ درصد رسیده و مردم بار ۳۷ درصد از تولید ناخالص داخلی را با پرداخت مالیات به دوش می کشند - نرخی مشابه آنچه در اروپا وجود دارد - اما سطح خدمات اجتماعی دریافتی آن ها با شهروندان اروپایی قابل مقایسه نیست. میراث این سیاست های پوپولیستی بود که دیلما روسف، رئیس جمهور برزیل را تا پرتگاه برکناری برده و در آخرین تقلا هایش برای رهایی از سقوط وعده داده بودجه برنامه فقرزدایی را ۹ درصد افزایش می دهد و تسهیلات مسکن دولتی را نیز بیشتر می کند.

نیکلاس مادورو، رئیس جمهور ونزوئلا هم با طومار دو میلیونی اپوزیسیون برای برگزاری رفراندوم عزل خود دست و پنجه نرم می کند؛ کسی که مسئول بحران اقتصادی وخیم این کشور دانسته می شود.

او هم برای رهایی از سقوط دستور داده تا حداقل حقوق در این کشور ۳۰ درصد افزایش یابد. برای مقابله با بحران انرژی روزهای کاری در ونزوئلا به دو روز در هفته (فقط روزهای سه شنبه و چهارشنبه) محدود شده است. به مدت ۴۰ روز هم در ۱۰ استان پرجمعیت ونزوئلا روزانه چهار ساعت قطعی برق اجرا خواهد شد. اما آیا فقط سیاست های مادورو و ضربه نفتی باعث ایجاد بحران در ونزوئلا شده که از دارو گرفته تا دستمال توالت و روغن های خوراکی در این کشور کمیاب شده است؟ منتقدان می گویند نه، این بحران نتیجه سال ها سوءمدیریت دولت چپ گرای ونزوئلا و خلف او هوگو چاوز است. چاوز اقتصاد ونزوئلا را بیش از پیش به نفت معتاد کرد. در سال ۱۹۹۸ سهم نفت در صادرات ونزوئلا ۷۷ درصد بود اما در سال ۲۰۱۱ به ۹۶ درصد رسید. با این وابستگی شدید، اقتصاد در برابر شوک نفتی به شدت آسیب پذیر شد.

دومین میراث چاوز برای مادورو نیز شرکت های دولتی زیادی است که با سیاست ملی کردن صنایع از ۱۴ هزار شرکت فعال در سال ۱۹۹۰ به ۹ هزار در سال ۲۰۱۱ کاهش یافت.

میراث دیگر تورم فزاینده ای بود که طی یک دهه هر سال ۲۳ درصد افزایش می یافت، درحالیکه نرخ تورم دیگر کشورهای آمریکای لاتین ۶ درصد بود. وقتی چاوز در مارس ۲۰۱۳ درگذشت، یک اقتصاددان برای نجات اقتصاد ونزوئلا پیشنهاد داد دولت از ابزارهای تولید حمایت کند و همۀ اصول و قواعد سوسیالیستی را کنار بگذارد تا بتواند به اقتصادی مدرن دست یابد. اما مادورو گوش نکرد و چنانکه وعده داده بود «ادامه دهنده راه چاوز» شد. راهی که با تحمیل هزینه های فراوان به ملت های آمریکای لاتین، بساط پوپولیست ها را دارد برمی چیند؛ آن هم در سالی که مارک اربان، دبیر امور دیپلماتیک و دفاعی بی بی سی آن را سال توفان تمام عیار پوپولیسم نامیده و با اشاره به پیشروی دونالد ترامپ در آمریکا و مارین لوپن در فرانسه در ابتدای ۲۰۱۶ نوشت در ۲۵ سال گذشته دورانی بد تر از این را برای دیپلماسی به یاد ندارم.

ونزوئلا آینه خوبی است برای عاقبت سیاست های پوپولیستی؛ سوسیالیسم قرن ۲۱ «فرمانده هوگو چاوز» حالا به جایی رسیده که جانشینش حتی دست به دامان زنان برای کنار گذاشتن سشوار شده و می گوید زنان وقتی موهای خود را در هوای آزاد و نه با استفاده از انرژی، خشک می کنند، زیباترند. مادورو این را نه برای زیباترشدن زنان که برای صرفه جویی در مصرف برق گفته و معتقد است کوچکترین تغییرات در عادت های روزانه استفاده از وسایل برقی، می تواند جلوی سهمیه بندی (جیره بندی) برق در ونزوئلا را بگیرد؛ برای نمونه خشک کردن پوشاک روی بند رخت به جای به کارگیری خشک کن.(دویچه وله)