مرگ موش تحریم

دیپلماسی ایرانی: مجید قیصری، نویسنده ادبیات دفاع مقدس می گوید «داستان جنگی این نیست که تیری در آن شلیک شود.» این در امتداد نگاه نویسندگانی چون هاینریش بل آلمانی است که نوشته «تا زمانی که از یک زخم خون می چکد، جنگ پایان نیافته است.» جنگ از نظر بل تجربه وحشت و زیاده روی در امری ضدانسانی در مقیاسی وسیع است.
با این دید آن دلالی که تحت تعقیب پلیس است یا حتی دانش آموزی که از درس ریاضی متنفر است یا زنی که بچه هایش را می فرستد تفنگ بازی کنند، همه قربانیان جنگ هستند؛ حتی وقتی تیربارها برچیده و خون ها شسته باشند. او در داستان «و حتی یک کلمه هم نگفت» که هشت سال پس از جنگ دوم جهانی نوشت، هنوز زخم هایی را می دید که بر پیکر مردم آلمان نشسته بود: «البته ممکن است جنگ چیزی از من گرفته باشد. تقریباً همیشه به مرگ فکر می کنم که این فکر کاملاً دیوانه ام می کند. در جنگ آن قدر کشته زیاد بود که هرگز آنها را نمی دیدم و فقط می شنیدم که از آن صحبت می کنند. در تلفن، صداهایی، عددهایی را می گفتند. این عددها تعداد مرده ها بود. سعی می کردم آن را پیش خودم تصور کنم و موفق هم می شدم: سیصد مرده، واقعاً کوهی بود. یک بار -برای سه هفته- جایی بودم که اسم اش جبهه بود. مرده ها را دیدم. بعضی وقت ها مجبور بودم در دل شب برای تعمیر خطوط تلفن بیرون بزنم و در تاریکی، اغلب مرده ها را لگد می کردم…» هنوز عددها یادآور مرگ بودند؛ صداهایی که در گوش خستگان از جنگ زنگ می زد. جنگ دیگر در جبهه ها نبود، به خانه ها آمده بود و در شهر پرسه می زد؛ هر جا نشانه ای از جنگ بود.

«از کرخه تا راین» ابراهیم حاتمی کیا جزو اولین و اثرگذارترین فیلم های جنگی در عصر صلح است. جنگ یادگارهایش را به آن سوی مرزها فرستاده و دوگانه شهر و جبهه، رزمنده و شهروند و نسیان جنگ یا عصیان آن شکل می گیرد. حاتمی کیا درباره فیلمش به درستی گفته که «یکی از تجاوزهایی که روایتش خیلی انسانی است و به شدت هم قابل بیان است، همین بحث جانبازان شیمیایی جنگ است؛ درام سینمایی از این بزرگ تر می خواستید که به یک انسان بگویند من الان به تو تیر می زنم، اما سال ها بعد در بدنت منفجر می شود و سالیان سال تو و فرزندت و همه را در این کینه نگه می دارم که ببینی چه بلایی بر سرت آوردم. چطور این حرف دیگر گفتن ندارد؟!» پس «از کرخه تا راین» تمام شدنی نیست؛ تا وقتی هنوز جانبازان شیمیایی و خانواده هایشان با رنج این یادگارهای جنگی که تن را زخمی و روح را خسته می کند، نفس می کشند، جنگ ادامه دارد.
جنگ هشت ساله ایران و عراق اما هنوز تمام نشده، ادبیات و هنر خود را داشت. فیلمی مانند «دیده بان» حاتمی کیا در فضای واقعی جنگ می گذشت و شبه مستند بود و ساختاری اپیزودیک داشت. به تعبیر حسین معززی نیا، منتقد سینما اگر «دیده بان» و «پرواز در شب» رسول ملاقلی پور ساخته نمی شدند، شاید هیچ گاه از واقعیت هشت سال دفاع مقدس آگاه نمی شدیم: «قبل از ساخت این دو فیلم در سینمای جنگ دچار فقر بودیم.» به یک معنا دوربین سینما به همت کارگردانانی چون حاتمی کیا و ملاقلی پور از سنگرهای جبهه به چهارراه های شهرها برگشتند و ادامه جنگ را این بار در عصر بی تیر به تصویر کشیدند.
جنگ رفتگانی که پی زخم های روحی و جسمی را سال ها بعد از کنار راین تا چاردیواری «آژانس شیشه ای» و از «پرواز در شب» تا «میم مثل مادر» گرفتند و راوی داستان جنگی در دوره صلح شدند چون «هنوز هم که هنوز است. درد دامنه دارد». اگر جنگ هشت ساله با عراق سینما و شعر و داستان خود را داشت؛ از نخستین روزهایش تا امروز، پس چرا جنگ اقتصادی سال های اخیر راوی نداشت؟ مگر تحریم، جنگ اقتصادی نیست که این بار خاکریزش به خانه های مردم رسید و قربانیانی از هر قشر و هر قسم گرفت؟ چرا ادبیات دوره تحریم خلق نشده؟ چرا سینمای تحریم نداریم؟ تحریم های اقتصادی علیه برنامه هسته ای ایران چنان دایره اش فراتر رفت که زندگی و سلامت مردم را نشانه گرفت. تحریم ها برخلاف ادعای وضع کنندگانش جایگزین جنگ نیستند؛ تحریم ها خود جنگ هستند. به تعبیر دیپلمات کوبایی، تحریم یک کشور روی دیگر نسل کشی است، مثل تسلیحات مرگبار عمل می کنند و مردم را به قتلگاه می فرستند.
قربانیانی به تعداد یک ملت که ذره ذره ضربه می بینند و زندگی ها دسته دسته ضایع می شوند. تحریم به مثابه یک جنگ اقتصادی است چراکه مانع از تجارت عادی ترین کالاها می شود؛ دارو و غذا و هوای مردم را به یکباره هدف می گیرد. حتی به پیکر اقتصاد بین الملل هم ضربه می زند و سنگی درون شریان اقتصاد آزاد می اندازد و راه زیست طبیعی و سالم اقتصادی را سد می کند.
فیلم «شیفت شب» نیکی کریمی از این منظر، شروعی دیرهنگام اما ورودی نیک فرجام است. در روزهایی که برگ های تقویم به شوق کنده می شوند تا کاغذ تحریم ها را پاره کنند، «شیفت شب» به خوبی راوی قربانیانی است که در این جنگ خاموش در سیاهی شب پی گریزگاه می گردند. دریغ از آنکه همه جا خط مقدم است و هر جا میدان مین.
اولین آوردگاه این جنگ اقتصادی درون خانواده هاست؛ با تغییر رفتار شوهر که حتی اساس زندگی زناشویی فرهاد و ناهید را تهدید می کند تا در نهایت به فهم یک بدهی ۵۰۰ میلیون تومانی و جبران آن با «موش کشی شبانه» می انجامد. رنجی که فرهاد را به کار در شیفت شب وادار می کند؛ با آلت قتاله (تفنگ ساچمه ای و مرگ موش) در دست در شهر سرگردان و پی موش ها دوان. پنج سال پیش بود که عضو شورای شهر بوشهر گفت بودجه ۹۰ میلیون تومانی شهرداری برای تلف کردن موش ها که به یک شرکت خصوصی واگذار شده بود، ناموفق بود و تاثیری در کاهش آنها نداشت. او پیشنهاد داد اگر شورای شهر مصوب کند در قبال شکار هر موش ۱۵۰۰ تومان پرداخت شود، دودمان آنها بر باد است و برخی گروه ها نظیر معتادان نیز از آن استقبال می کنند. این کار به صرفه تر بود چون سرانه معدوم کردن هر موش برای تهرانی ها ۱۲۰ هزار تومان آب می خورد. مگر نه اینکه تحریم های اقتصادی خالق شغل های کاذب و پرسود برای برخی و تباهی زندگی های بسیاری و مبتکر شیفت های شبانه زیادی شد که برای دور زدنش چه بسیار یک شبه پولدارشده ها که پدید نیامد و پدیده نشد. رنج فرهاد بدهکار، استعاره از ملتی بود که ناکرده کار، مظنون و بی گناه تنبیه شدند.

«شیفت شب» یکی از تصاویر عصر تحریم در دوره ترک خوردن و فروریزی دیوارش بود. زندگی های بسیار و مرگ های زیادی باید روایت شود تا قربانیان این جنگ بی تیر را به تصویر کشد. گرچه باید دید چنین عزمی در دستگاه فرهنگی هست که سرمایه گذاری هایی در این حوزه کند یا نه؟ الان فیلمنامه مهدی نادری، کارگردان «بدرود بغداد» درباره تحریم های اقتصادی با اینکه مجوز گرفته اما بدون سرمایه گذار مانده و تا فیلم شدن راهی دراز دارد.
حالا که با تدبیر دستگاه دیپلماسی زنجیرهای تحریم پاره می شود باید کارگزاران فرهنگ دست به کار شوند و با زبان جهانی سینما رنج این سالیان را بازگو کنند تا نشان دهند به قول اصغر فرهادی «این مردم هستند که در درجه اول عواقب تحریم ها را باید تاب بیاورند. تحریم ها نشان دهنده ترسو بودن قدرت های بزرگ است. تحریم روش درستی برای تحت فشار قرار دادن دیگر دولت ها نیست.»
باید دوران تنبیه ناحق مردم ایران در فشار اقتصادی و کمبود دارویی که حتی آسمان ما را هم تیره و راه تنفس ما را تنگ کرد، از دریچه دوربین هایی روایت شوند که نشان دهند دامنه این درد همچنان ادامه خواهد داشت. قطعنامه های تحریم که برخلاف آن گفته هرگز کاغذپاره نبود، روزی پاره می شود اما چه بسیار زخم هایی که هنوز از آن خون می چکد و زندگی هایی که زیر و زبر می شود. «شیفت شب» از این جهت شروعی دیرهنگام است.