عربستان از غرق شدن می‌ترسد!

اعتقاد اصولی پادشاهان عربستان سعودی از دیرباز احتیاط فراوان بوده است: احتیاط در سیاست خارجی و احتیاط به خصوص وقتی که صحبت از تغییرات داخلی به میان می آید. از سال 2005، وقتی که پادشاه وقت با اضطراب تصمیم گرفت تا برای انتخاب نیمی از اعضای شوراهای شهر (نصف دیگر اعضا را خود پادشاه منصوب می کند)، اجازۀ انتخابات بدهد، ده سال دیگر طول کشید تا اجازۀ حضور زنان هم در انتخابات بالاخره صادر شود.
 
به گزارش فرارو به نقل از گاردین، البته، آنها دلایل خوبی برای احتیاط دارند. سعودی ها اغلب از ترور ملک فیصل در سال 1975 به عنوان یک هشدار یاد می کنند و قتل او را با تلاشهایش برای اصلاحات، به خصوص آوردن تلویزیون به این کشور که بسیاری در عربستان آن زمان آن را عامل گناه می دانستند، مرتبط می دانند.
 
بخشهای بزرگی از جامعۀ سعودی، به خصوص عالمان دینی متنفذ در این کشور، همچنان عمیقاً محافظه کار هستند و این مقاومت اجتماعی به معنی آن است که حکام، بر فرض اینکه خودشان راغب به تغییر باشند، امکان به اجرا گذاردن تغییرات را، با سرعتی که دنیای متغیر امروزی می طلبد، ندارند. دست حاکمان آل سعود تا حد زیادی بسته است. اما این بلایی است که آل سعود با گره زدن مشروعیت خود به فرقۀ وهابیت، خود بر سر خود آوردند. اگر آل سعود نتواند این گره را باز کند، در نهایت سرنوشت شومی در انتظارش خواهد بود.
 
در چنین شرایطی، ملک سلمان در بهمن ماه سال پیش به پادشاهی رسید و از چند جهت احتیاط را کنار گذاشت. او پس اندازهای کشور را با سرعتی غیرقابل تصور در حال بر باد دادن است و جنگی بی نتیجه را با یمن، همسایۀ جنوبی اش، به راه انداخته است. بر اینها، ناآرامی های عراق در شمال و جنگ لفظی با ایران در شرق را اضافه کنید.
 
همچنین تغییرات عمده ای که او در سلسله مراتب سلطنتی ایجاد کرده به همراه فاجعۀ اخیر در مکه که به کشته شدن بیش از 800 تن منجر شد، از عواملی هستند که جرقه های انتقاد را در میان خاندان آل سعود پدید علنی کرده است.
 
یکی از شاهزادگان سعودی که از نوادگان موسس این شاهنشاهی است، طاقتش طاق شده و در نامه ای از ملک سلمان خواسته است که برود. ظاهراً این خواستۀ او در میان خاندان آل سعود حامیانی نیز دارد.
 
این شاهزاده همچنین چیزهایی می گوید، که شاید حرف دل بسیاری از عربستانی های معمولی باشد و امکان بیانش را ندارند. خون سلطنتی او، احتمال اینکه سر از زندان دربیاورد و شلاق بخورد را کم می کند، اما حتی او نیز از این که نامش را علنی کند، هراس دارد.
 
این موضوع نشانه ای از یک مشکل اساسی در سیستم سعودی است؛ استبداد غیرقابل حساب کشی در این کشور. تصمیمات در بالا گرفته شده و به پایین انتقال داده می شود. تصمیماتی ملک سلمان می گیرد، از نظر بسیاری عجولانه است و تبعات سنگینی برای آیندۀ این پادشاهی خواهد داشت. اینگونه تصمیمات در کشورهای دیگر، پیش از نهایی شدن، در معرض نظر مردم قرار می گیرند و بحثی ملی در موردشان شکل می گیرد؛ اما در عربستان سعودی از این خبرها نیست.
 
یک عامل مهم در این موضوع، سرکوب مستمر فعالیت جامعه مدنی است. هر چه جامعۀ مدنی شکوفاتر شود، حفظ یک استبداد سختتر می شود. اجازه داشتن برای ابراز نظر در عربستان یک حق نیست، بلکه به مثابه یک امتیاز است. امتیازی که دولت هر گاه اراده کند به دلخواه اعطا می کند و به دلخواه هم سلب می کند.
 
در نبود احزاب سیاسی، یکی از راههایی که سعودی ها به طور سنتی امکان ابراز نظرات خود را می یابند، "مجلس" است؛ دور همی ها در خانه های شخصی که در آنها مباحث عمدتاً به سیاست می کشد. یک روش سنتی دیگر، نامه نگاری به پادشاه است، هر چند که حتی این روش هم می تواند خطرناک باشد. در سال 2010، 10 نفر به خاطر امضای نامه ای که در آن خواستار سلطنت مشروطه شده بودند، بازداشت شدند.
 
فعالیتهای ظاهراً غیرسیاسی توسط خیریه ها، گروه های فرهنگی یا جوانان یا سازمانهای شغلی نیز، چندان به مذاق حکومت خوش نمی آید. یک تحقیق که اخیرا توسط موسسه سلطنتی مطالعات بین الملل (چاتم هاوس) انجام شده، این موضوع را اینگونه بیان می کند:
 
"تاسیس انجمن های جدید در عربستان سعودی از قدیم کار دشواری بوده است. حتی نهاد خیریه نیز باید سالها برای دریافت تایید دولت و ثبت انتظار بکشند. برای مثال، بر مبنای گفته های یکی از موسسان بنیاد خیریۀ سرطان سعودی، تاسیس این نهاد سه سال زمان برده ...ظاهراً تایید انجمن دیابت سعودی 17 سال طول کشیده است... سعودی ها می گویند که اگر متخصصان سعودی، نظیر پزشکان و حسابداران، گرد هم بیایند، دولت مضطرب می شود."
 
این اضطراب در عربستان سعودی و رژیم های عربی حاشیۀ خلیج فارس، موضع جدیدی نیست و در سالیان اخیر شدیداً افزایش یافته است، که یکی از دلایل گرایش تازۀ اعراب به اقدام نظامی است. در غرب، این نمایش های اخیر "مردانگی" و "ابراز وجود" عمدتاً با استقبال روبرو شده و آن را نشانه ای از کاهش وابستگی اعراب به قدرت نظامی آمریکا می دانند؛ اما این خوانش غلطی از اوضاع است. این اقدامات نه تنها استقلال و اعتماد به نفس این کشورها را نشان نمی دهد، بلکه نشانۀ درماندگی آنهاست. آنها از غرق شدن می ترسند.
 
رامی خوری، ستون نویس روزنامۀ لبنانی دیلی استار، پس از بازدید از دوبی، حس اضطرابی که به سرعت کشورهای حاشیۀ خلیج فارس را دربرمی گیرد اینگونه توصیف می کند: "اگر از منظر ریاض، کویت، و ابوظبی نگاه کنید، جهان اطراف این کشورهای نفتی عمدتاً ثروتمند، در چهار سال گذشته زیر و رو شده است. همۀ تهدیدها یا هراسهای ژئواستراتژیکی که سالها در خفا ذهن و فکرشان را مشغول کرده بود، به طور همزمان در حال روی دادن هستند."
 
خوری در ادامه تحولات ترسناکی که کشورهای حاشیۀ خلیج فارس شاهد وقوعشان هستند را برمی شمارد: انقلابهای خیابانی سال 2011 که منجر به سقوط چندین رهبر عرب شد (و به طور کلی، افزایش گرایش مردم منطقه به پلورالیسم دموکراتیک)، ظهور احزاب اخوان المسلمین؛ وضع اسفناک فعلی در لیبی، عراق، سوریه و یمن که همزمان حیات خلوتی را برای گروه های جهادی و شبه نظامیان فراهم آورده است؛ افزایش نفوذ ایران؛ و هراس از این که ایالات متحده به دنبال خلاص کردن خود از خاورمیانه است. خوری می گوید که هر یک از اینها به تنهایی برای حاکمان کشورهای حاشیۀ خلیج فارس خطرناک است، اما حال که همگی با هم در حال وقوع هستند، مسئله برای آنها "ابعادی سونامی وار به خود گرفته است."
 
مسئلۀ پول نیز در میان است. سعودی ها پول زیادی دارند و بخش بزرگی از معضل هم ناشی از همین امر است. باز کردن فلکۀ ریالهای عربستان، درمان مورد علاقۀ این رژیم است که برای دشواریهایش به کار می برد.
 
در اوایل سال 2011، ملک عبدالله در هراس از تکرار قیامهای تونس، مصر و لیبی در کشورش، سعی کرد تا با یک بستۀ 133 میلیارد دلاری که شامل تاسیسات مسکونی و درمانی بیشتر، و همچنین مزایای رفاهی و پاداش به کارمندان دولت می شد، مخالفانش را آرام کند.
 
سلمان نیز پس از رسیدن به پادشاهی در بهمن ماه، با پرداخت دو ماه پاداش به کارمندان و بازنشستگان دولت، اقدام به خرید محبوبیت برای خود کرد. این یکی از دلایلی است که باعث شده در طی ماههای فوریه و مارس، 36 میلیارد دلار از دارایی هایی خارجی بانک مرکزی عربستان سعودی، که 5 درصد کل دارایی های آن است، کاسته شود.
 
جدای از مسائل داخلی، ماجراجویی های نظامی عربستان در خارج نیز، برای این پادشاهی هزینه زاست و اگرچه جیبهای این رژیم همچنان پرپول است، اما این پولها بی نهایت نیست.
 
اما اعتیاد به حل مشکلات از طریق پول، اثرات منفی دیگری هم به همراه دارد. این امر موجب شده تا پادشاهی عربستان گرایش کمتری به جستجوی راه حلهای غیرپولی و استفاده از آنها داشته باشد.
 
فاجعۀ حج که اخیراً روی داد به خوبی این مسئله را نشان می دهد. پولهای فراوانی صرف پروژه های ساخت و سازه تجملی شد تا امکانات زائران بهبود یابد و، حداقل از لحاظ تئوری، حج ایمن تر برگزار شود. آنچه که در این میان از آن غفلت شده، تلاش فکری برای روشهای بهینه تری برای ساماندهی جمعیت است. امری که با پول حل نمی شود و برای آن باید برنامه ریزی داشت.
 
پادشاهی عربستان تا ابد نمی تواند به این رویه ادامه دهد و روز به روز عربستانی های بیشتری به این موضوع واقف می شوند.

نویسنده: برایان ویتاکر، دبیر سابق بخش خاورمیانۀ گاردین، نویسندۀ چندین کتاب دربارۀ این منطقه