فرار ناکام مامور سیا از ایران

سیروس کوپلند / ترجمه: شیدا قماشچی

تاریخ ایرانی: پدر من در سال ۱۹۷۹ دستگیر و به جرم جاسوسی برای سیا محاکمه شد. روزهای نخست پس از انقلاب بود و مکس کوپلند تنها آمریکایی بود که در دادگاه انقلاب محاکمه می شد؛ دادگاهی که حکم قطعی اش تیرباران بود. بحران گروگانگیری در اوج خود بود، ولی تمام توجه کاخ سفید، سیا و وزارت امور خارجهٔ آمریکا به شش دیپلمات فراری از سفارت معطوف بود. بعد ها این شش دیپلمات شهرت سینمایی یافتند، اما از پدر من هیچ خبری در دست نبود و به حال خود در ایران انقلابی رها شده بود. این چیزیست که به من گفته شد.

۳۵ سال بعد، به جستجو برآمدم تا بفهمم آیا اتهامات پدرم حقیقت داشته اند: آیا او در تمام آن سال ها مامور سیا بوده است؟ اگر اینطور بود چرا دولت ایالات متحده او را رها کرد؟ در زمستان ۲۰۱۳ فیلم آرگو را دیدم، بر جای خود میخکوب شده و منزجر شدم. فیلم از منظر سیا به فرار دیپلمات های آمریکایی می نگرد و حقیقت را در مورد کانادایی ها، بریتانیایی ها و نیوزیلندی ها و از همه مهم تر ایرانیانی که ملتی تروریست، متعصب و نادان تصویر شده اند، تحریف می کند.

دیوید اسمالمن وکیل لیبرالی بود که تصمیم گرفت به صورت رایگان پروندهٔ من را در دست گرفته و به من کمک کند تا پاسخ هایی را از دهان دولت ایالات متحده بیرون بکشم. او به من گفت: «قصد فیلم آرگو این بود که ایرانیان را خجالت زده کند و آنان را نادان جلوه دهد. به پیام این فیلم فکر کن. هر دو فیلم «آرگو» و «سی دقیقه بامداد» با همکاری سیا ساخته شده اند. نامزدی دریافت جایزهٔ بهترین فیلم برای هر دو در یکسال به صورت همزمان؟ در این اواخر رزمایش هایی برای جنگ با ایران انجام می شد و فیلمی همچون آرگو صحنه را برای این حملات آماده می کند.»

این فیلم همهٔ ایرانیان را آزرده خاطر کرد. اما فقط ایرانیان نبودند بلکه نیوزیلند و بریتانیا نیز آزرده شدند. اتهام چه بود؟ همه چیز به صورت فشرده و واضح در یک خط از فیلمنامه خلاصه شد: «بریتانیا درخواست آن ها را رد کرد. نیوزیلند هم همینطور ولی کانادایی ها حاضر شدند تا آن ها را بپذیرند.»

این شرح موقعیت دیپلمات های فراری بود، یک خط از سناریو که هیجان فیلم را بالا ببرد؛ اما این یک دروغ بود. این دروغ مایهٔ ناراحتی بریتانیا شد که به دیپلمات های فراری کمک کرده بود و از آن بیشتر نیوزیلندی هایی که به آن ها پناه دادند و آن ها را در خانهٔ امنی که به هزینهٔ سیا اجاره شده بود مسکن داده و نوشیدنی و خوراک برایشان فراهم کرده و صبح روز فرار آن ها را به فرودگاه بردند. وزارت امور خارجهٔ نیوزیلند عدم رضایت خودش را اعلام کرد و خبر آن در خبرگزاری های دنیا منعکس شد.

همهٔ این حقایق برای مخاطبان سینمایی فیلم بی ارزش بودند ولی برای من اهمیت فراوانی داشتند. آن یک جملهٔ احمقانه و سپس جنجالی که در روزنامه ها به پا خاست باعث شد تا هرگز نفهمم که چه بر سر پدرم آمده است. طبق قانون آزادی اطلاعات، خواهان دسترسی به اسناد شدم ولی با گذشت یکسال از این درخواست هنوز پاسخی از سیا و وزارت امور خارجه دریافت نکردم. آیا آنچه که اتفاق افتاده چنان محرمانه و سری بوده است که بررسی و استردادش یکسال زمان می برد؟ طبق اساسنامه، آن ها باید ظرف چهار هفته به درخواست من پاسخ می دادند.

زبیگنیو برژینسکی، مشاور امنیت ملی جیمی کار تر، به من پیشنهاد کرد که به کتابخانهٔ کار تر رجوع کنم و من با خود فکر کردم: چرا که نه؟ اگر برژینسکی بزرگ به محل یافتن اطلاعات حساسی اشاره کند بهتر است که به آن محل رجوع شود. یکی از دوستان من اریکا در نزدیکی موسسهٔ آتلانتا زندگی می کند و پذیرفت که به آنجا برود. او روز بعد با من تماس گرفت: «متاسفم کوپ، تک تک ۲۵ جعبه از گزارش ها، شرح جلسات و تلکس های همهٔ اعضای کابینهٔ کار تر را خواندم. برژینسکی، ونس، جردن. جستجو در اوراق کاخ سفید هم نتیجه ای نداشت. اکثر اسناد مهم «پاکسازی» شده - واژه ای که کتابدار از آن استفاده کرد - یا اینکه گم شده اند. البته چند گزارش از مذاکرات پنهانی در مورد گروگان ها را پیدا کردم که جالب هستند. می خواهی برایت بفرستم؟» با دلسردی پاسخ دادم: «البته، بفرست. هیچ چیزی دربارهٔ مکس پیدا نکردی؟»

- «فقط به یک مورد برخوردم. یادداشتی از فردی به نام هال ساندرز. زیاد هیجان زده نشو، فقط یک جمله بود.»

هال ساندرز رئیس کارگروه ایران در وزارت امور خارجه بود و به سایروس ونس وزیر امور خارجه گزارش می داد. او هر روزه گزارشی از اطلاعات به دست آمده توسط گروه را در اختیار وزیر قرار می داد، همه چیز از زندگی پزشک متخصص قلب آیت الله خمینی گرفته تا تلاش قطب زاده برای ریاست جمهوری. اما جملهٔ پایانی بود که نظر من را به خود جلب کرد: از سفارت نیوزیلند درخواست کرده ایم تا به یک آمریکایی - مکس کوپلند - کمک کند. او مشکلات نامعلومی با قوهٔ قضاییه پیدا کرده و ممنوع الخروج شده است.

فقط یک جمله بود، جملهٔ آخر و این نشان می داد که او در لیست اولویت آن ها قرار نداشته است. جمله را دوباره خواندم: «مشکلات نامعلوم» بسیار مبهم به نظر می رسید، طوری که فکر کردم ساندرز می داند که این مشکل چه بوده است. این گزارش مهر محرمانه داشت و به تازگی - و به عقیدهٔ من به اشتباه - از رده بندی محرمانه خارج شده بود. یک نگاه به فهرستی که در اختیار اعضای کارگروه قرار گرفته بود نشان می دهد که آن روز صبح راجع به مکس گفت وگو کرده اند. اما تاریخ گزارش بود که به این جمله اهمیت می داد و مسائلی را روشن می کرد: ۲۵ ژانویهٔ ۱۹۸۰.

آرگو و جنجال نیوزیلند را به یاد آوردم و کمی محاسبه کردم. در ۲۵ ژانویه، مامور سیا تونی مندز با پاسپورت جعلی به ایران سفر می کند، برنامهٔ ساختگی تولید یک فیلم علمی - تخیلی را در اختیار دیپلمات ها قرار می دهد و ۷۲ ساعت بعد آن ها با پرواز سوئیس ایر راهی زوریخ می شوند. دقیقا سه روز پیش از آنکه نیوزیلندی ها دیپلمات های آمریکایی را به فرودگاه ببرند، وزارت امور خارجه آمریکا از آن ها درخواست کرده تا به پدرم «کمک» کنند. کلمات این گزارش ممکن است مبهم باشند ولی هیچ شکی وجود ندارد که درخواست آن ها چه بوده است: همکاری برای یک فرار دیگر.

همه چیز برایم روشن شد. پس دولت ایالات متحده تلاش کرده تا پدرم را خارج کند. آن ها صبر کرده اند تا ما در ۱۳ ژانویه ۱۹۸۰ از ایران خارج شویم تا بتوانند اجازهٔ خروج برای پدرم را صادر کنند زیرا می دانستند که برنامه ریزی های لازم بدون وجود همسر و فرزندش آسان تر صورت می گیرد. هیچ کس دوست ندارد بپذیرد که دولت کشورش، پدرش را تنها رها کرده ولی این فکری بود که من با آن ۳۵ سال زندگی کردم. سکوت دولت و سیا نیز این گمان را در من به یقین تبدیل کرد. اما اکنون برایم مسجل شد که آن ها برای نجات مکس تلاش کرده اند و او نیز شهروند ارزشمندی بود که همچون دیپلمات ها برای نجاتش برنامه ریزی صورت گرفته بود!

از آن بهتر اینکه با اندک شواهدی که به دست آورده بودم می توانستم آن ها را تحت فشار قرار دهم تا اسناد مربوط به مکس را در اختیارم بگذارند. بی تردید عمو سام و سیا نمی توانستند در ساخت یک فیلم هالیوودی همکاری کنند ولی ادعا کنند که اطلاعات مربوط به آن فوق العاده حساس است.

اما اشتباه می کردم. ساندرز را در بنیاد کترینگ واشنگتن پیدا کردم و او آگاهی از این عملیات را انکار کرد. زمانی که ابراز ناباوری کردم - با اتکا به سندی که به دست آورده بودم! - ساندرز پروتکل های اداری را برایم تشریح کرد: «پسرم می دانی بوروکراسی چیست؟ افرادی که مقامی همچون من دارند به دیگران این اختیار را می دهند که کار هایشان را انجام دهند، احتمالا این گزارش توسط معاون من پیتر کانستبل تهیه شده است. او هم فوت کرده است.»

ساندرز پیش از پیوستن به وزارت امور خارجه در شورای امنیت ملی و سیا کار می کرد. او در کاخ سفید، وزارت امور خارجه و مجامع امنیتی اطلاعاتی حضور داشت و بعد ها می نویسد که فشار روانی بر وزارت خارجه بابت تعداد گروگان ها بسیار زیاد بود و این قضیه باعث شد تا آن ها از استراتژی اطلاعات غیرصحیح استفاده کنند. آیا با همین استراتژی من را هم گمراه می کردند؟ چاک کوگان همکار ساندرز در سیا بود و مسالهٔ آرگو زیر دست او قرار داشت، او گفت اطلاعی از عملیات نجات مکس ندارد. در تمام واشنگتن همین پاسخ تکرار شد.

«به خاطر ندارم.»

«متاسفم پسرم، بیش از سی سال از موضوع گذشته است.»

«شرمنده ام که چیزی راجع به این مساله نمی دانم.»

«حافظه ام یاری نمی کند. کاری از دستم بر نمی آید.»

وزارت امور خارجه نیوزیلند هم که مسالهٔ آرگو را از توبره اش بیرون کشیده بود سعی می کرد تا همه چیز را جمع و جور کرده و به حالت اول بازگرداند. معاون اسبق فرستادهٔ نیوزیلند، برایان لینچ گفت: «چند هفته ای به من فرصت بده.»

کریس بیبی سفیر وقت نیوزیلند در ایران در ژانویهٔ ۱۹۸۰ در لندن با لینچ تبادل اطلاعات مفصلی انجام داده بودند. لینچ گفت: «اجازه بده ببینم می توانم اطلاعاتی پیدا کنم. فکر می کنم بتوانیم برخی از علامت سؤال هایی که در مورد شرایط پدرت وجود دارد را پاسخ بدهیم.» چند هفته بعد یک ایمیل مختصر از او دریافت کردم: «متاسفم به اطلاعتان برسانم که پروندهٔ مربوطه هنوز محرمانه است. همکاران سابقم در وزارت امور خارجه من را به حساسیت این مساله آگاه کردند و من به تصمیمشان احترام می گذارم.»

تونی مندز - مامور سیا که عملیات آرگو را انجام داده بود - از همه بیشتر می توانست به من کمک کند ولی حاضر به ملاقات با من نشد. این مساله برایم بسیار ناراحت کننده بود؛ تخصص مندز در این بود که ماموران سیا را که در مخمصه گرفتار شده بودند نجات بدهد. او درست روزی وارد تهران شد که ساندرز گزارش را تهیه کرده است. مندز زمانی که در تهران بود بیش از همه از کمک دیپلمات دوم نیوزیلند، ریچارد سویل بهره برد. یکی از افرادی که در خانهٔ امن پناه گرفته بودند به من گفت: «نمی دانم چرا داستان را اینطور تعریف کردند که ریچارد سویل رانندهٔ مندز بود و به او آموزش می داد که چگونه در تهران خطرناک آن روزها رفت و آمد کند؟ اما حقیقت این بود که پیش از آمدن تونی، ریچارد یک خانهٔ امن پیدا کرد…فکر می کنم که هزینهٔ آن توسط سیا تامین می شد، در نتیجه از همان موقع با آن ها همکاری می کرده است.»

اطلاعاتم با یکدیگر جفت و جور می شدند ولی مندز حاضر نبود با من صحبت کند و از طریق یکی از پناهجویان آرگو به گوش من رساند که هیچ اطلاعاتی در این زمینه ندارد. باور کردن این ادعا برایم مشکل بود. او مامور سابق سیا بود و بیش از نیم قرن در مبهم سازی و مخدوش کردن اطلاعات تجربه داشت و اکنون در شهرت اسکار غرق شده بود. چرا باید دوباره این کار را انجام دهد؟ حقیقت این بود که تونی مندز همان زمان در تهران بود، با سویل استراتژی می چیدند و پاسپورت تهیه می کردند و در سفارت کانادا رفت وآمد داشتند، سفارت فقط ۱۰ کیلومتر - ۷ دقیقه - از خانهٔ ما فاصله داشت.

واشنگتن و ولینگتون اطلاعات را از من مخفی می کردند، اما نصیحت یکی از مدیران وستینگهاوس را به یاد آوردم: «بازنشسته ها دوست دارند گپ و گفت کنند» و آخرین طعمه ام را به دریا انداختم. ساعت در ولینگتون ۱۰ صبح بود که تلفن مرویت نوریش به صدا درآمد. نوریش در آن زمان سفیر ولینگتون در واشنگتن بود و امیدوار بودم که وزارت امور خارجه هنوز به او دستور سکوت در مورد این پرونده را نداده باشد. به او گفتم: «من به تازگی آرگو را دیدم و محبت شما را به خاطر آوردم که برای خروج پدرم به عنوان یک شهروند نیوزیلند از هیچ کمکی دریغ نکردید. اسم او مکس کوپلند بود. او در آن زمان در تهران گرفتار شده بود. به خاطر دارید؟» بر گفت وگوی تلفنی راه دور سکوت حکمفرما شد. نوریش بالاخره پاسخ داد: «بله. این وظیفهٔ من بود که نخست وزیر را از نقشهٔ کریس بیبی و ریچارد سویل آگاه کنم. پاسخی که دریافت کردیم این بود: باشه. ولی نگویید که ما موافقت کرده ایم... از آن موقعیت هایی بود که چند تن از افرادمان ریسک بالایی کردند. افرادی که می گویند دیپلماسی فقط مهمانی های شبانه است اشتباه می کنند و از اتفاقاتی از این دست بی خبرند؛ عملیات نجات پدر شما هم یکی از آن ها بود.»

ما ۱۵ دقیقه با هم صحبت کردیم. او از دو نفری گفت که مخفیانه برای نجات پدرم همکاری می کردند: «کریس بیبی یکی از باهوش ترین افرادمان بود. او در همه چیز صاحبنظر بود و یکی از خوش سابقه ترین وکلای بین المللی بود»، همچنین اضافه کرد که در اوقات بیکاری اش نجاری می کرد و شمشیرباز تراز اولی بود. همکار او ریچار سویل بسیار جوان بود ولی «همکارانش احترام بسیاری برایش قائل بودند و برای کمک به افرادی که در شرایط اضطراری قرار داشتند یکی از بهترین ماموران کنسولی بود». نوریش ادامه داد: «در حقیقت ما حل این مشکل را بر عهدهٔ آن ها گذاشتیم تا هر کار منطقی و بی خطری را که صلاح می دانند انجام دهند ولی سفارت نیوزیلند را درگیر این ماجرا نکنند. روابط ما با ایران از لحاظ تجاری بسیار مهم بود. کریس تا جایی که می توانست ما را مطلع می کرد و در جریان قرارمان می داد.»

پرسیدم که آیا گزارش یا پرونده ای در مورد مکس وجود دارد.

- «به خاطر ندارم. مطمئنا نمی خواستند چیزی منتشر شود.»

مهم نبود. آنچه که چند ماه پیش دیوید اسمالمن به من پیشنهاد کرده بود را یافته بودم. چندین هفته وقت صرف کردم تا قطعات را کنار هم بچینم. خروج مکس چگونه برنامه ریزی شده بود؟ کریس بیبی و ریچارد سویل هر دو از دنیا رفته بودند ولی موفق شدم با برخی از افراد محترم آرگو صحبت کنم؛ از جمله مارک لییک، دیپلماتی که به پروتکل های وزارت خارجه مسلط بود و به راحتی راجع به نقشهٔ خروج خودش صحبت می کرد. همچنین گفت وگوی مفصلی با راجر لوسی - معاون اول سفارت کانادا - انجام دادم و او تمامی مراحل خروج را برایم تشریح کرد. دانش او بر تجربهٔ واقعی اش در عملیات آرگو مبتنی بود.

تمامی اسناد و گزارش های سفیر کانادا در تهران را مطالعه کردم تا بلکه به مطلبی راجع به مکس بربخورم. با خانواده و دوستان بیبی و سویل صحبت کردم. همهٔ آن ها تصویر شرافتمندانه از دو مردی که به نجات پدرم کمک می کردند، ترسیم کردند. اکنون که به گذشته می نگرم تلاش واشنگتن و ولینگتون را برای فراموش کردن کل این ماجرا درک می کنم.

اما در مورد آن جمله، که می توانست برای همیشه به زباله دانی تاریخ بپیوندد، پرسش های زیادی برایم باقی مانده بود. چرا هر دو عملیات را یکجا انجام ندادند تا همه را با هم از ایران خارج کنند؟ کار تر برای انجام عملیات آرگو چراغ سبز نشان داده بود. آیا از عملیات مکس هم مطلع بود؟ فکر نمی کردند که انقلابیون به رابطهٔ میان سفارت های کانادا و نیوزیلند مشکوک می شوند؟ اما نکتهٔ مهم این بود: آن ها برای نجات پدرم تلاش کرده بودند. عملیات، مشابه یکی از خطرناکترین عملیات نجات تاریخ بود - البته به جز شاخ و برگ های ابلهانهٔ هالیوودی اش - اما متاسفانه عملیات شکست خورد.

منبع: Slate