انفعال متولی، استیصال ساختاری یا اعمال زیاده خواهی

دیپلماسی ایرانی: این روزها عرصه بین المللی تحولات خونین و خفت بار پرهزینه ای را تجربه می کند که بارزترین نماد آن تحرکات داعش در عراق و سوریه و تجاوزات ارتش صهیونیستی به نوار غزه ، ناآرامی ها در لیبی و یمن و سرتاسر قاره سیاه   است که بیشترین خسارات جانی و مالی را به کشورهای مسلمان وارد می کند. ولی در کشاکش این بحران ها و چندین بحران دیگر نظیر بحران جدایی طلبی در شرق اکراین ، کمتر صحبت از نقش آفرینی سازمان ملل متحد به عنوان بزرگترین سازمان بین المللی در حوزه ایجاد صلح و ثبات بوده، امری که ظاهرا" به عنوان یک واقعیت وهنجار از سوی دولتمردان و افکار عمومی جهانی پذیرفته شده است . راستی چرا سازمان ملل متحد از مهمترین رسالت و آرمان خود فاصله گرفته و بیشتر دلمشغول بهداشت جهانی (ابولا ) و رسیدگی به امور آوارگان است؟ 

بعد از جنگ جهانی اول، گروهی از نخبگان سیاسی جهان از مناطق مختلف، طرح ایجاد مجمعی برای پیشگیری از جنگ جدید جهانی ارائه و آن را اجرایی کردند. جامعه ملل متحد آن روز با وجود تلاش گسترده، نتوانست در دستیابی به مهم ترین هدف خود توفیقی حاصل کند و جنگ جهانی از قاره سبز اروپا با شروع و پس از به جای گذاشتن میلیون ها تلفات انسانی و صدها میلیارد دلار خسارت مادی به پایان رسید و در سال 1945 رهبران و شخصیت های سیاسی 51 کشور، سنگ بنای سازمان ملل متحد را گذاشتند و دامنه گسترده ای از فعالیت ها از حفظ صلح و پیشگیری از بحران گرفته تا بخش هایی چون حفظ محیط زیست و منابع طبیعی، حقوق بشر و حمایت از آوارگان، بهداشت و سلامت بین المللی، مین زدایی و مبارزه با فقر و ده ها زمینه دیگر، برای آن طراحی و پیش بینی  کردند. همچنین برای انجام فعالیت سازمان، ساختاری متشکل از مجمع عمومی، شورای امنیت، شورای اقتصادی و اجتماعی، دبیرخانه مرکز اسناد و برای دادگستری بین المللی و چند نهاد وابسته از جمله صندوق کودکان ملل متحد، کمپ های عالی پناهندگان، بانک جهانی، صندوق توسعه سازمان ملل در کنار دبیرکلی پیش بینی و ایجاد شد.

نزدیک به ده سال از مدیریت آقای مون در سازمان ملل می گذرد و این روزها مباحث برای انتخاب دبیرکل جدید و رقابت شخصیت های بین المللی و کشوری از چهار قاره برای دستیابی به این سمت عالی قدر و بسیار مهم داغ تر شده است. شغل دبیرکلی، عالی ترین منصب بین المللی و مهم ترین جایگاه مدیریتی سازمان ملل است که هماهنگی فعالیت های سازمان را در کنار ارائه ابتکارات سازنده برای ارتقای صلح و امنیت بین المللی و رشد و توسعه عمومی بر عهده دارد. دبیرکل در فعالیت های خود در کنار ویژگی های تخصصی، باید استقلال، بی طرفی و جامعیت را حفظ کرده و امکان بروز و ظهور هر گونه بحران و به خطر افتادن صلح و امنیت بین المللی و راهکارهای پیشگیری و خروج حتی در قالب پیش نویس قطعنامه را به اطلاع شورای امنیت و دیگر نهادهای وابسته به سازمان ملل برساند. فرایند انتصاب دبیرکل به گونه ای است که راهیابی شخصیت های برجسته سیاسی با ویژگی های معنوی از جمله استقلال و بی طرفی ذکر شده در مقررات سازمان، غیر ممکن است چرا که پرونده هر نامزد دبیرکلی، ابتدا در شورای امنیت مورد بررسی قرار می گیرد و باید حداقل نه رأی مثبت و بدون رأی منفی اعضای اصلی شورای امنیت را کسب کند. پر واضح است که دستیابی به چنین منصبی بدون جلب نظر قدرت های بزرگ جهانی دارای حق وتو ، امری غیرممکن است. نامزد مورد تأیید شورای امنیت به مجمع عمومی، معرفی می شود که از آنجا نیز باید از 193 کشور عضو، حداقل دو سوم آرای اعضاء  را به دست آورد و تا کنون هشت دبیرکل به طریق فوق الذکر به دبیرکلی منصوب شده اند که سه نفر از اروپا، دو نفر از آفریقا، یک نفر از آمریکای جنوبی و دو نفر از قاره کهن آسیا بوده اند.

هفت دهه  از ایجاد سازمان ملل متحد می گذرد و رایج ترین ارزیابی در مورد این سازمان در جملات زیر خلاصه می شود:
سازمان ملل مهم ترین نهاد بین المللی کمتر دقیق و حرفه ای شناخته شده ای است که به عنوان بهترین ابزار برای قدرت های بزرگ به ویژه دارندگان حق وتو عمل کرده و برای دیگر کشورها و دیگر ملل، مرکزی برای مجادلات لفظی تا رسیدن به راه حل مشکلات جهانی است؛ با این ویژگی که از سویی همواره سخت به راه حل می رسد و ابزاری برای توجیه ناتوانی ها بوده و از سوی دیگر قدرت های بزرگ در موضوعاتی چون حفظ صلح مشاوره فنی، انتخابات دیگر کشورها، حمایت از آسیب دیدگان در مقابل بلایای طبیعی و میانجیگری سیاسی به آن متوسل می شوند.  حق وتو که در ماده 27 منشور آن هم به طور غیر مستقیم به آن پرداخته شده است از عوامل مهم ناکارآمدی سازمان ارزیابی می شود و در دوره فعالیت سازمان بیش از 370 بار مورد استفاده قرار گرفته که بیشترین موارد استفاده بترتیب متعلق به شوروی سابق با 124 وتو و امریکا با 82 وتو و انگلیس با 32 وتو و کمترین به چین 7 وتو و فرانسه 18 وتو بوده است. البته پس از فروپاشی شوروی سابق بیشترین مورد استفاده از حق وتو متعلق به امریکا بوده است و جالب اینکه امریکا فقط در 38 مورد قطعنامه های مربوط به محکومیت رژیم صهیونیستی را وتو کرده است. بسیاری از تحلیلگران در عین حال که حق وتو را مذموم می دانند ولی استفاده آن را انتخاب بین بد و بدتر ارزیابی می کنند؛ چرا که تصمیم مهمی اتخاذ شده و مورد حمایت یکی از قدرت های بزرگ جهانی نباشد، شانس موفقیت محدودی را خواهد داشت با همه این حال این موضوع موجب توسل امریکائی ها به یک جانبه گرایی و استفاده ابزاری از اصل مداخله نظامی برای پیش گیری از جنگ و ناامنی شده است. در سال های اخیر حق وتو مورد اعتراض بسیاری از کشورها قرار گرفته و حداقل کشورهای ژاپن ، آلمان و هند مصرانه خواستار این حق هستند. در عین حال که کشورهای اسلامی نیز در قالب ماده 22 بیانیه اجلاس سران در تهران خواستار چنین حقی شدند. البته  با کمال تاسف باید اذعان کرد که در سال های اخیر کشورهای اسلامی آنقدر دچار اختلاف شده که پروژه های مشترک امت واحد اسلامی در ورطه فراموشی مطلق فرو رفته اند. 

و اما ارزیابی عملکرد و فعالیت دبیرکل سازمان ملل متحد، همواره از چند زاویه صورت پذیرفته که مهم ترین آنها در قالب موفقیت براساس اختیارات، توانمندی و مقایسه با اسلاف و دبیران کل قبلی بوده است. موفقیت دبیرکل همواره در سنجش دستاوردهای وی در رسیدن به اهداف و اولویت های این سازمان که تنها سه کشور آمریکا، آلمان و ژاپن بیش از 50 درصد بودجه آن را تأمین می کنند، قابل ارزیابی است. واقعیت این است که در ارزیابی عملکرد آقای بان کی مون توجه به اهداف کلی و اولویت های سازمان از اهمیت زیادی برخوردار است که در ادامه به اختصار به تشریح و بررسی آنها می پردازیم.

اهداف اصلی در موارد ذیل خلاصه می شود:

الف : حفظ صلح جهانی و پیشگیری از بروز بحران های منطقه ای و بین المللی

ب: ترویج دوستی ملل جهان

ج: کمک به بهبود سطح زندگی ملت های فقیر؛ توامان مبارزه با گرسنگی و مبارزه با بلایای طبیعی و بی سوادی در کنار ترویج احترام به حقوق و آزادی دیگران

-ج:هماهنگی تلاش ملل مختلف برای رسیدن به آرمان های متعالی انسانی

اولویت های عمده سازمان از جمله موارد زیر است:

الف) حفظ صلح در مناطق بحرانی به ویژه آفریقا و خاورمیانه؛ شایان ذکر است که بیش از 65 درصد بودجه سازمان در این بخش هزینه می شود.

ب) خلع سلاح و عدم اشاعه سلاح های هسته ای که فعلاً اولویت بر تلاش دو کشور کره شمالی و فعالیت های صلح آمیز هسته ای جمهوری اسلامی ایران متمرکز است.

ج) توسعه انسانی از طریق فعالیت های صریح و تقویت کمک های انسانی، تجارت و کاهش بدهی خارجی که در این بخش تمرکز اصلی بر محور مبارزه با فقر است چرا که بیش از یک میلیارد نفر از جمعیت کره زمین با کمتر از روزی یک دلار امرار معاش می کنند.

د) حمایت از حقوق بشر که یکی از ارکان سه گانه فعالیت های سازمان ملل متحد در کنار امنیت و توسعه است.
ه) اصلاح ساختار و عملکرد سازمان ملل با رویکرد مؤثرسازی و منطقی کردن

و) رسیدن به اهداف توسعه هزاره سوم؛ یعنی کاهش مرگ و میر مادران و نوزادان، مبارزه با ایذر، تأمین پایدار محیط زیست، ایجاد مشارکت جمعی برای توسعه و مبارزه عینی تر با بی سوادی و فقر شدید.

ت) مبارزه با مواد مخدر

بنابرین در  ارزیابی عملکرد آقای مون که چهار دهه فعالیت دولتی و بین المللی را تجربه کرده و سابقه دیپلماسی در هند، اتریش و آمریکا و چند منصب مهم سیاسی و امنیتی و تخصصی از جمله وزیر امور خارجه، مشاور سیاسی رئیس جمهور و امثالهم را در ساختار حاکمیتی کره جنوبی، یدک می کشد با مجموعه ای از مولفه های تخصصی و مهم روبه رو هستیم. واقعیت این است که در نیمه دوم قرن بیستم تا به امروز، هیچ سازمان بین المللی به اندازه سازمان ملل متحد به عنوان قدرت برتر در مرکز توجه افکار عمومی، متخصصان، قدرت های بزرگ، قربانیان انواع جنگ های ب زرگ و بلایای طبیعی و رسانه های خبری نبوده است. نتیجه بیشتر پژوهش ها و بررسی های انجام شده، حکایت از موفقیت نسبی سازمان در مقاطع مختلف دارد. این سازمان در موضوعاتی چون جنگ دو کره (1950)، بحران هسته ای کوبا (1962) و اشغال کویت توسط صدام (1991) با حمایت قاطع آمریکا موفق عمل کرده و در اشغال مجارستان در 1965 توسط ارتش سرخ ، واقعه کانال سوئز ، اشغال افغانستان در  1979 توسط شوروی سابق و تجاوز امریکا به گرانادا در 1983 در جلوگیری از تجاوز به حاکمیت کشورها ناموفق عمل کرده است . در عین حال که همواره از سال 1960 به بعد، فعالیت های سازمان ملل متحد و اقدامات آن، تحت تاثیر رقابت قدرت های بزرگ در دوران جنگ سرد و پس از آن بوده است و گرچه از زمان تأسیس سازمان، جنگ جهانی جدیدی به وقوع نپیوسته است ولی از سال 1945 تاکنون 300 جنگ و نزاع داخلی به وقوع پیوسته که نتیجه آن 23 میلیون کشته و ده ها میلیون نفر زخمی و صدها میلیون آواره و بی خانمان بوده است.

اگر قدرت دبیرکل سازمان ملل را در شانس وی در تحقق بخشیدن به اراده و خواست اعضا در یک کنش جمعی حتی با وجود مقاومت برخی از اعضا که در این کنش مشارکت دارند، ارزیابی کنیم، باید اذعان کرد که دبیران کل سازمان به ویژه آقای مون در این حوزه، توفیق چندانی نداشته اند، به هر حال دبیران کل در موضوعات مهمی چون مدیریت بحران در آفریقا و خاورمیانه؛ به ویژه مسأله فلسطین و دفاع از حقوق مردم مظلوم این منطقه، نمره قبولی کسب نکرده اند. البته تا زمانی که روسای جمهور آمریکا، امنیت رژیم اشغالگر قدس را خط قرمز و امنیت خود تلقی می کنند، کسب امتیاز قبولی از سوی هر دبیر کلی بسیار سخت یا حتی غیرممکن است. دبیران کل سازمان و در این مرحله آقای مون همواره تحت تأثیر افکار عمومی و فشار اکثریت کشورهای عضو سازمان، دست به اقدامات نمایشی زده اند ولی هرگز در محکومیت رژیم اشغالگر قدس و تأمین حقوق مظلومین فلسطین و آوارگان آفریقایی و ستمدیدگان افغانی و عراقی کارنامه درخشانی نداشته اند.

همزمان با شروع فعالیت های آقای مون، بسیاری از صاحب نظران صحبت از ضعف آقای کوفی عنان در دوره دبیرکلی به ویژه به دلیل قتل عام 800 هزار روآندایی، 7 هزار مسلمان بوسنیایی، عملکرد انفعالی در اشغال عراق توسط ائتلافی از کشورها به رهبری آمریکا و اشغال افغانستان توسط نیروهای ناتو با محوریت آمریکا و انگلیس، ضعف در اجرایی کردن برنامه نفت برای غذا، فساد اخلاقی نیروهای سازمان در کنگو و کسری بودجه و بوروکراسی شدید حاکم بر سازمان می کردند ولی اکنون که آقای مون در نیمه راه دوره دوم دبیر کلی می باشد ، گروهی سعی دارند در یک نگاه تطبیقی در ارزیابی خود تجدید نظر کرده و توجه بیشتری را به موفقیت های آقای عنان معطوف کنند. بعد از موضوع فلسطین از کانون های بحرانی جهان می توان به افغانستان  ، سوریه ، عراق و اکراین اشاره کرد. گرچه قدرت های بزرگ جهانی به ویژه آمریکا در سه  کشور اول با روش یک جانبه گرایی و به اصطلاح پیشگیرانه و تحت لوای مبارزه با تروریسم و سلاح های خطرناک، وارد عمل شدند ولی سازمان ملل نیز در ایفای نقش خود نتوانسته کنش و رویکرد فعال و مؤثری نشان دهد . ناامنی و بحران بویژه در سوریه و عراق  ادامه داشته و همچنان مردم بی گناه این کشورها قربانی جنایات و فعالیت های خرابکارانه گروه های تروریستی و مخرب هستند. طبق آخرین گزارش دبیرکل، وضعیت عمومی امنیت در افغانستان مطلوب نبوده  و همچنان  بر تعداد قربانیان و غیرنظامیان بی گناه افزوده می شود و عراق نیز با گذشت چند سال از محو صدام حسین، همچنان صحنه انفجار و جنایات تروریستی گروه داعش بوده  و در عین حال  هرگز از وجود به اصطلاح مراکز توسعه سلاح های شیمیایی و خطرناک، نتیجه ای به دست نیامد. در عین حال که این سازمان در مهار و حل و فصل بحران اکراین نیز نقش برجسته ای ایفاء نکرد و کریمه براحتی از این کشور جدا و به روسیه ملحق شد.

در ادامه بررسی موفقیت ها و ناکامی های آقای مون، باید اذعان کرد که کارنامه سازمان در یکی دیگر از اهداف بسیار مهم سازمان؛ یعنی مبارزه با فقر و گرسنگی چندان درخشان نیست. میلیون ها  آفریقایی همچنان در فقر مطلق به سر می برند و قحطی و گرسنگی مردم سومالی، مشتی از خروار آن است. جالب اینکه به اعتراف گزارشگران سازمان داشتن یک لیتر آب آشامیدنی و تصفیه شده در روز، همچنان آروزی بیش از نصف جمعیت جهان است که روزانه با سرانه کمتر از دو دلار سپری می کنند. جالب تر اینکه اخیرا" اعلام شد از قریب یک صد هزار نفری که روزانه فوت می کنند حداقل 19000 نفر بر اثر فقر غذایی و گرسنگی از دنیا می روند . همچنین دبیرکل و سازمان در رسیدن به اهداف هزاره توسعه، توفیق شایانی نداشته اند و در حالی که طبق اهداف برنامه هزاره، عدم مهارت کار با رایانه و نداشتن اینترنت، بی سوادی محسوب می شود ، هنوز میلیون ها کودک آفریقایی و آمریکایی به ویژه در آمریکای لاتین، آسیا خصوصاً در غرب قاره کهن و حتی اقلیت های رم و کولی های اروپا از نعمت رفتن به مدرسه محروم هستند .

یا اگر به یکی دیگر از اولویت های برنامه هزاره در بخش ارتقای حقوق زنان و حمایت از آنان به ویژه در مقابله با خشونت خانوادگی اشاره کنیم، دستاوردها امیدوار کننده نیست. هر ساله صرفاً در آمریکا و انگلیس بیش از 10 میلیارد دلار، هزینه و ضرر خشونت در خانواده است. شایان ذکر است که عمده این شاخص ها در بانک اطلاعاتی سازمان ملل موجود بوده و برای عموم قابل استفاده است و اساسا بهترین داده ها و اطلاعات در موضوعات مهم کشوری و جهانی و حتی کارشناسانه ترین و منطقی ترین راه حل ها برای معضلات عمومی هر کشوری در بخش های بهداشت و درمان، تعلیم و تربیت، آلودگی هوا و معضل ترافیک و توسعه عمومی در دایره المعارف این سازمان و حتی درگاه اینترنتی آن WWW.un.org در زبان های مختلف موجود است.

در حالی که مبارزه با تولید و توزیع مواد مخدر نیز از اولویت هاست در این زمینه هم آمارها حکایت از رشد تولید و توزیع دارد. صرفاً در افغانستان در دهه اول هزاره سوم، تولید مواد مخدر در حضور نیروهای خارجی از 200 تن به بیش از هشت هزار تن رسیده است و تولید و توزیع مواد مخدر صنعتی نیز رشد چشمگیری داشته است. همچنین عملکرد سازمان در موضوع کنترل و عدم اشاعه سلاح های مخرب و اتمی نیز گزینشی بوده و در حالی که قدرت های بزرگ و رژیم اشغالگر قدس به برنامه های توسعه ای و تولید سلاح های جدید ادامه می دهند، عمده تلاش های آژانس بین المللی انرژی اتمی بر فعالیت های هسته ای کره شمالی و برنامه صلح آمیز هسته ای جمهوری اسلامی ایران متمرکز شده و رویکرد دو گانه و یک بام و دو هوا اعمال می شود. یقیناً این بررسی ها را می توان در موضوعات مهم دیگری چون اصلاح ساختار، مبارزه با آلودگی هوا و... ادامه داد که دستاورد خیره کننده ای به دست نیامده و البته از حوصله این نوشته، خارج است.

در یک جمع بندی کلی در مورد عملکرد سازمان ملل باید اذعان نمود که ساختار کنونی کارآمدی خود را از دست داده و نیاز مبرم به دگردیسی اساسی دارد و در مورد مدیریت آقای مون که موفقیت و ناکامی وی به نام قاره کهن آسیا ثبت خواهد شد، می توان اذعان کرد که دیپلماتی نسبتا" فعال در سکانداری سازمان ملل است که نیمه پر لیوانش توجه به بیمارهای واگیردار نظیر ابولا ، رسیدگی به امور آوارگان جنگی بویژه در قاره سیاه ، حل و فصل اختلافات برآمده از برگزاری انتخابات در مناطق بحران خیز و اتخاذ رویکرد نسبی مطلوب در خصوص بهار عربی و بیداری اسلامی آن هم نه با یک نگاه برابر و نیمه خالی لیوان نیز انفعال در مواجهه با تجاوزات رژیم صهیونیستی و غیر موثر بودن در مواجهه با گروههای تروریستی خشن بویژه القاعده و داعش است.البته ارزیابی تخصصی و عمق گرایانه دستاوردهای آقای مون، سال ها پس از پایان دوره دومش صورت خواهد پذیرفت.

انتشار اولیه: جمعه 30 آبان 1393 / انتشار مجدد: سه شنبه 4 آذر 1393