آیا می‌توان گفت داعش پیشامدرن است

 

به گزارش خبرگزاری مهر در ماه های اخیر چنین جاافتاده که داعش، فصل جدیدی در داستان دور و دراز بیداری ضداستعماری است، چراکه به بازترسیم مرزهای بی حساب وکتابی می پردازد که قدرت های بزرگ پس از جنگ جهانی اول ایجاد کردند. همزمان، داعش به مثابه فصلی در داستان مقاومت در مقابل شیوه سرمایه داری جهانی در جهت فروپاشی قدرت دولت-ملت ها انگاشته شده. اما همین وحشت آفرینی نیز خود از محصولات داعش است: بیانیه هایی که مقامات داعش صادر می کنند، به روشنی نشان می دهد وظیفه اصلی حکومت از منظر آنان، ساماندهی به وضعیت رفاهی (بهداشت، مبارزه با گرسنگی) مردمان تحت امرشان نیست؛ مساله اصلی آنان زندگی مذهبی است و اینکه زندگی عمومی تابع قوانین مذهبی باشد. به همین خاطر داعش به فجایع انسانی که در محدوده قدرتش رخ می دهد، کم وبیش بی تفاوت است. سرلوحه کار داعش گویی شعاری است به این مضمون که «مذهب را اعمال کن، رفاه خود خواهد آمد.» شکاف میان مفهوم قدرت آنسان که داعش اعمال می کند و مفهوم غربی مدرنی که میشل فوکو آن را «زیست قدرت» می نامید، در همین مساله نهفته است. مفهوم زیست قدرت که در پی سامان دادن زندگی به منظور تضمین رفاه عمومی است، توسط خلیفه داعش به کلی نفی می شود.

 

آیا می توان گفت داعش پیشامدرن است؟ به جای آنکه داعش را نمونه ای از مقاومت تمام عیار در مقابل مدرن شدن تلقی کنیم، باید آن را نمونه ای از مدرن سازی مجعولی بدانیم که در مجموعه ای از مدرن سازی های محافظه کارانه ای قرار می گیرد که با احیای دوره میجی در ژاپن قرن نوزدهم آغاز شد (مدرن سازی صنعتی سریع، به قالب ایدئولوژیک «احیا» یا بازگشت به اقتدار امپراتور درآمد.)

عکس مشهور ابوبکر بغدادی، رهبر داعش، با ساعت سوییسی اعلایی که در دست دارد، معنایی کنایی دارد: داعش گرچه در تبلیغات و معامله های مالی اش سازمان یافته عمل می کند، اما ابزارهای فوق مدرنش را برای توسعه و تحمیل بینش سیاسی ایدئولوژیکی به کار می بندد که، نه از سر محافظه کاری بلکه از سر استیصال، به محدودیت های سلسله مراتبی ثابتی منتهی می شود. با این همه نباید فراموش کرد حتی تصویر کردن داعش به عنوان یک سازمان بنیادگرای ضابطه مند و واجد دیسیپلین سفت وسخت نیز خالی از ابهام نیست. آیا سرکوبگری مذهبی داعش توسط نحوه عملکرد واحدهای محلی نظامی اش تقویت (و بلکه تکمیل) نمی شود؟ در حالی که ایدئولوژی رسمی داعش با تساهل غربی مرزبندی دارد، فعالیت روزانه گروهک های داعش شامل ولنگاری ها و لذت جویی های جمعی تمام عیار و خارج از قاعده، نظیر سرقت و تجاوز گروهی و شکنجه و قتل کفار است.

با نگاهی دقیق تر، آمادگی قهرمانانه مشهود در داعش برای قمار هستی اش سوال برانگیز می شود. مدت ها پیش، فردریش نیچه تشخیص داد چگونه تمدن غربی به سمت «واپسین انسان» حرکت می کند و به موجودی بی روح و تهی از تعهد و عشق بدل می شود، که توانایی تخیل ندارد، از زیستن بریده، از مخاطره می هراسد و تنها گوشه ای امن و آسوده می جوید: «گهگاه اندکی زهر که رویاهای خوش می زاید و سرانجام زهر بسیار برای مرگی خوشایند. خوشی های کوچک روزانه ای دارند و خوشی های کوچک شبانه ای. اما نگران تندرستی خویش نیز هستند. «ما خوشبختی را اختراع کرده ایم»: واپسین انسان ها چنین می گویند و چشمک می زنند.»

ممکن است چنین به نظر برسد شکاف میان جهان اول تساهل گر و واکنش بنیادگرایانه به آن، همسنگ تقابل میان زندگی رضایت آمیز لبریز از رفاه مادی و فرهنگی از یک سو و از سوی دگر زندگی ای است که وقف معنایی متعالی شده. اما آیا این تخاصم میان چیزی نیست که نیچه آن را نهیلیسم فعال و نهیلیسم منفعل می نامید؟ ما در غرب، مردان واپسین نیچه ایم، غوطه ور در کامجویی های سطحی روزانه؛ حال آنکه مسلمانان افراطی حاضرند در چالشی که با آن درگیرند، هستی شان را تا سرحد نابودی خویش به مخاطره بیندازند. ویلیام باتلر ییتس‏ در سروده ای به نام «رجعت دوباره» گویی همین وضعیت اسفناک امروزین ما را توصیف می کند: «اعلی مردمان بین که عاری اند از هر باوری و سفلگان نگر که راسخ اند در اشتیاق شان.» این توصیف بی نظیری از گسست میان لیبرال های بی رمق و بنیادگرایان پرشور است؛ «اعلی مردمانی» که دیگر قادر نیستند به طور کامل دل به آرمانی ببندند، در حالی که «سفلگان» دلباخته تعصب نژادپرستانه، متشرعانه و جنسیت گرایانه شان شده اند.

اما آیا تروریست های بنیادگرا به معنای واقعی کلمه بنیادگرا هستند؟ آیا واقعا ایمان دارند؟ آنچه کم دارند، خصلتی است که میان تمامی بنیادگرایان راستین، از بوداییان تبت گرفته تا آمیش های آمریکا، مشترک است: خالی بودن از کین توزی و حسادت؛ به عبارتی دیگر بی تفاوتی نسبت به شیوه زندگی بی ایمانان. اگر این به اصطلاح بنیادگرایان واقعا باور دارند که راه رسیدن به حقیقت را یافته اند، چرا از بی ایمانان می هراسند؟ چرا به آنها حسادت می کنند؟ اگر یک بودایی با یک هندوی غربی مواجه شود، تقبیح اش نمی کند. صرفا از روی خیرخواهی به او متذکر می شود که جست وجویش برای سعادت نقض غرض است. برخلاف یک بنیادگرای واقعی، شبه بنیادگرایان تروریست عمیقا از زندگی گناه آلود ناباوران می رنجند، به آن توجه نشان می دهند و با آن تحریک می شوند. کاملا محسوس است که در مبارزه شان با دیگری گناهکار، وسوسه های خودشان را به پیکار طلبیده اند. به همین دلیل است که شبه بنیادگرایان داعش را باید مایه سرافکندگی بنیادگرایی حقیقی دانست.

اینجاست که تشخیص ییتس هم برای توصیف وضعیت کنونی راه به جایی نمی برد: راسخ بودن گروهی از اوباش در اشتیاق شان، نشان از فقدان ایمان واقعی دارد. بنیادگرایان تروریست هم در درون خود تهی از ایمان اند و طغیان خشونت بارشان بر همین معنی گواهی می دهد. چقدر باید باوری سست باشد که به باد یک کاریکاتور مزخرف که در یک روزنامه کم تیراژ دانمارکی منتشر شده، بلرزد. خشونت بنیادگرایانه نه ناشی از ایمان تروریست ها به برتری شان و نه در جهت حفاظت از هویت مذهبی-فرهنگی شان در مقابل شبیخون تمدن مصرف گرای جهانی است. مشکل بنیادگرایان تروریست در این نیست که ما آنها را پست تر از خود می پنداریم، بلکه آنها خود در خلوت شان به فرومایگی خویش اعتقاد دارند. به همین خاطر است که لحن سیاسی ترحم آمیز و همراه با استغنای ما در اذعان به اینکه برتری ای در خود نمی بینیم، بدتر خشم شان را برمی انگیزد و کینه شان را انباشته می کند. مشکل از تفاوت فرهنگی (و تلاش آنها برای حفظ هویت شان) نیست، بلکه برعکس، مساله این است که آنها به ما علاقه دارند و در خلوت، معیارهای ما را پذیرفته اند و بر همان اساس خود را می سنجند. به طور تناقض آلودی، آنچه بنیادگرایان داعش و گروه های مشابه آن کم دارند، ایمان راستین به برتری شان است.

 

ترجمه: وحید وحدت زاد