از وین 5 به آخرین وین!

نمایندگان ایران و گروه 1+5 در شرایطی به استقبال دور پنجم مذاکرات وین رفتند که سوالی اساسی پیش روی آنها قرار داشت: «آیا تا پایان فرصت شش ماهه توافق ژنو  (20 جولای) می توان به توافق جامع و نهایی دست یافت؟»؛ این سوال در همه نشست های خبری مطرح بود و البته بخشی از اظهارات نمایندگان ایران و 1+5 را به خود اختصاص داد. به اعتقاد نگارنده پاسخ به این سوال مثبت است و علّت آن را باید در تحوّلات روز نخست وین 5 جستجو کرد؛ در ساعات اولیه ورود هیئت ایرانی به وین و پس از صرف نهار کاری، مذاکرات سه جانبه ای میان آقای ظریف، خانم اشتون و هیئت آمریکایی با حضور ویلیام برنز به مدت سه ساعت برگزار شد که وجه متمایزکننده وین 5 از نشست های پیشین بود. به عبارت دیگر نقطه اوج وین 5، نه در تحوّلات و کنفرانس های خبری روز آخر، بلکه در «مذاکرات سیاسی» روز نخست بود که در ادامه «مذاکرات دوجانبه ایران – آمریکا» در هفته پیش از آن انجام می شد. این بدان معناست که در نشست های پیشین مباحث «فنی – حقوقی» تا حدود زیادی به پایان رسیده است و طرفین به مرحله «تصمیم گیری های سیاسی» وارد شده اند. در این مرحله «خواسته های اصلی» و «خطوط قرمز» هر دو طرف کاملاً مشخص است که عبور از آنها نیازمند «تصمیمات سخت سیاسی» است. البته به نظر می رسد مذاکرات در وین 4 به این مرحله وارد شد و دشواری مزبور باعث شکست این دور از مذکرات گردید.

اگر چه خبر موثقی از محتوای این نشست و مذاکرات دوجانبه 20 خرداد در اختیار نیست، با این حال اظهارات آقای عراقچی در پایان روز نخست مبنی بر آنکه «ما نشانی از اینکه طرف آمریکایی به دنبال طولانی کردن مذاکرات باشد ندیدیم؛ آنها به دنبال آن هستند که تا 20 جولای به تفاهم برسیم.... از فردا نگارش متن را آغاز می کنیم»، بیانگر آن است که «تصمیمات سیاسی لازم» برای حل اختلافات از سوی طرف آمریکایی و البته طرف ایرانی اتخاذ شده است. آقای دکتر ظریف نیز قبل از ترک وین در نشست با خبرنگاران، اعلام داشت که «آقای برنز تعهد رئیس جمهور آمریکا به دستیابی به توافق هسته ای را به من اعلام کرد.»[1]

در این بستر طرفین موفق شدند مقدّمه توافقنامه نهایی با عنوان «طرح جامع اقدام مشترک»[2] را به نگارش درآورند. البته وزیر امور خارجه ایران از وجود برخی اختلافات در مقدّمه خبر داد که در داخل پرانتز قرار گرفته است. به لحاظ فنّی نگارش مقدّمه که شامل اهداف، چارچوب، تعهّدات طرفین و سازوکارهای رفع اختلافات است، مهمترین و البته دشوارترین بخش یک توافق است و طبیعی است که برخی از اختلافات مهم نظیر ظرفیت غنی سازی، نظارت های بین المللی، تعداد سانتریفیوژها و ... به روزها و حتّی ساعات آخر واگذار شود. از این روی بر خلاف توقف روند مذاکرات در وین 4، وین 5 را باید «پیشرفت و گامی به جلو» دانست که امیدها برای دستیابی به توافق نهایی در یک ماهه آتی را فزونی بخشیده است.

با پاسخ مثبت به سوال پیشین و ترسیم چشم انداز روشن از نیل به توافق در افق شش ماهه، سوال اساسی آن است که «مفاد توافق نهایی چیست؟». به طور قطع پاسخ این سوال در حال تکوین است و از دسترسی پژوهشگران به دور. با این حال می توان می توان به گمانه زنی پیرامون مختصات احتمالی و برخی پیشنهادات مرتبط پرداخت:

1. به نظر می رسد در توافق نهایی تنها غنی سازی تا سطح 5 درصد «در عمل» و نه به صورت تصریح شده به عنوان یک «حق»، مورد موافقت گروه 1+5 قرار خواهد گرفت. درخصوص دیدگاه های طرفین درباره تعداد و نوع سانتریفیوژها اطلاعات ضد و نقیض فراوان است؛ طبق آخرین گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی، در حال حاضر ایران دارای 15420 سانتریفیوژ نصب شده نسل اوّل (در 90 آبشار) و 1008 سانتریفیوژ نصب شده نسل دوّم (در 6 آبشار) در تأسیسات غنی سازی نطنز است که تنها 54 آبشار آن (حدود 9000 سانتریفیوژ) با گاز UF6 تزریق می شود. تأسیسات فردو نیز دارای 2710 سانتریفیوژ نصب شده نسل اوّل است که پس از توافق اولیه ژنو، گاز UF6 به آن تزریق نمی شود.[3]
   • هیئت مذاکراتی ایران باید خواستار ارتقاء شمار و نوع سانتریفیوژهای خود متناسب با سطح پذیرش نظارت های بین المللی شود. گام نخست می تواند فعّال بودن 54 آبشار فعلی (9000 سانتریفیوژ) باشد که با پذیرش اقدامات اعتماد ساز در گام آخر، به شمار و تکنولوژی بالاتر متناسب با نیاز کشور منتهی شود.
   • از منظر نگارنده، به فرض توافق بر سر تعداد کمتر سانتریفیوژ، تیم ایرانی نباید با درخواست «برچیده شدن» (Dismantle) باقی سانتریفیوژها موافقت کند. برخورداری از سانتریفیوژهای نصب شده حتّی بدون تزریق گاز، موجب تقویت ظرفیت بالقوه ایران است.
2. به نظر می رسد خواسته 1+5 آن است که تأسیسات فوردو صرفاً به محل تحقیق و توسعه بدل شود.
3. به نظر می رسد با تلاش طرف ایرانی، رآکتور آب سنگین اراک با پذیرش برخی تغییرات فنّی در توافق نهایی حفظ شود. بدین منظور پیشنهادهای فنّی مختلفی مطرح شده است که هدف نهایی آنها کاهش حجم پلوتونیوم تولیدی رآکتور اراک است.
4. به نظر می رسد نظارت های محکمی بر تاسیسات هسته ای ایران اعمال شود؛ اساساً برای گروه 1+5 یک نظام نظارت و پاسخ دهی کارامد مهمتر از مواردی نظیر تعداد سانتریفیوژها یا کیفیت آنهاست. احتمالاً پذیرش پروتکل الحاقی بخشی از این توافق خواهد بود. البته فرایند پذیرش معاهده مذکور باید هم وزن تعهدات طرف مقابل در رفع تحریم ها باشد. این بدان معناست که جمهوری اسلامی در گام نخست باید اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را بپذیرد و تصویب نهایی آن را به لغو کامل همه تحریم ها (یکجانبه اروپا- امریکا و چندجانبه شورای امنیت) موکول نماید.
5. به نظر می رسد فرایند لغو تحریم ها، یکباره نباشد. [4] در حقیقت تیم مذاکراتی ایران طرح لغو تدریجی تحریم ها طبق جدول زمانی را پذیرفته است و این می تواند بخشی از تصمیم گیری های سیاسی طرفین در وین 5 باشد. ما به ازای آن می تواند تصمیمات سیاسی دولت آمریکا در کوتاه کردن بازه لغو نهایی تحریم ها یا پذیرش بخشهایی از ظرفیت غنی سازی ایران نظیر تعداد سانتریفیوژها و نوع آنها باشد.
6. درخصوص افق زمانی لغو تحریم ها، گمانه زنی های مختلفی دیده می شود؛ به نظر نگارنده هیئت مذاکراتی ایران نباید به جدول زمانی لغو تحریم های یکجانبه آمریکا (مشتمل بر تحریم های کنگره و فرمانهای اجرایی رئیس جمهور) فراتر از سال 2016 (پایان دوران ریاست جمهوری باراک اوباما) رضایت دهد.
7. با فرض تدریجی بودن فرایند لغو تحریم ها، منطقاً باید دغدغه های اصلی ایران در خصوص تحریم ها در گام نخست مد نظر قرار گیرد و در مقابل، اقدامات اعتمادساز مورد نظر 1+5  نیز در گام نخست عملی شود تا توافقی قوی و مورد علاقه طرفین شکل گیرد.
8. به نظر می رسد گروه 1+5 برای تحریم ها فرایند «تعلیق در ابتدا» و «لغو در انتها» را در نظر داشته باشد.
9. تعلیق تحریم سوئیفت، آزادسازی بخشی از اموال بلوکه شده نفتی، افزایش سقف فروش نفت ایران، تعلیق تحریم پتروشیمی و فلزات گرانبها و همچنین تعلیق تحریم ریال در گام نخست مورد انتظار است.
10. برخلاف تحریم ها یکجانبه اروپا و ایالات متّحده، تحریم های شورای امنیت به مراتب دشوارتر است و لغو آنها با دشواری های حقوقی و حتّی سیاسی روبروست. از این روی به نظر می رسد فرایند تعلیق تحریم های شورای امنیت در گام نخست آغاز شود اما لغو کلّی آنها در کوتاه مدّت دشوار به نظر می رسد.