جدال روحانی با تندروها به کجا می رسد؟

دیپلماسی ایرانی :موقعیت جغرافیایی ایران به تنهایی این قابلیت را دارد که جهان عرب را به  تمرکز اصلی سیاست خارجی ایران  تبدیل کند. از 13 همسایه نزدیک ایران، هفت کشور عربی هستند اما رویکرد تهران به جهان عرب، با 22 کشور که از شمال آفریقا تا شبه جزیره عربستان گسترده است، به میزان بالایی متفاوت بوده و اهداف ایران به همان اندازه بسته به کشور مورد نظر متفاوت است.

نویسنده این مطلب برای موسسه خاورمیانه در ادامه با اشاره به اینکه ایران به معنای تمام کلمه " سیاست گذاری عربی" ندارد، اما رویکردی دو جانبه نسبت به هر کشور عربی را ترجیح می دهد، می افزاید: این موضوع نشان دهنده این واقعیت است که زمانی که رهبران تهران در روابط با کشورهای عربی تامل می کنند، عموما نه تنها شاهد هزاران فرصت بلکه شاهد چالش های زیادی در منافع ایران در قبال این کشورها هستند.

این مسئله نقطه ایست که در آن اتفاق نظر در مورد روابط ایران با جهان عرب به پایان می رسد. نزاع درون دولت ایران به وضوح نشان می دهد که رهبری این کشور در مورد روابط آینده با دنیای عرب نظر متفاوتی دارد و تجربه سخت ایران با انقلاب های عرب از سال 2011- از خاموش ماندن اخوان المسلمین در مصر تا به گوشه رانده شدن بشار اسد در جنگ داخلی خونین سوریه- تنها باعث تشدید این مسابقه سیاست در تهران شده است.

مبارزه داخلی

در یک طرف حسن روحانی و جناح معتدل وی که آشکارا خواستار اصلاح رویکرد ایران به جهان عرب است، ایستاده اند. روحانی در کمپین انتخاباتی خود در سال 2013، یکی از وعده های سیاست خارجی خود را  بهبود روابط آسیب دیده با عربستان سعودی، رقیب اصلی عرب ایران در منطقه عنوان کرد.

آیت الله علی اکبر هاشمی رفسنجانی، که برای مدتی طولانی استاد روحانی و از ریش سفیدان نظام محسوب می شود، چهره عمومی این کمک رسانی برای بهبود رابطه با عربستان سعودی است. در اوایل ماه می، رفسنجانی به یک هیئت پارلمانی ایتالیایی بازدید کننده از ایران گفت:" با توجه به نقاط مشترک منطقه ای، اسلامی و با در نظر گرفتن تجارب عملی گذشته در مورد گرم شدن روابط، [ یافتن] راه حل برای  بررسی مسائل [موجود] بین دوکشور بسیار آسان است."

این لحن، خبری خوشایند برای ریاض است. همان طور که عبدالرحمان آل راشد، مفسر برجسته عربستان می گوید: " توصیه هاشمی رفسنجانی برای آشتی با عربستان سعودی تصمیمی عاقلانه است که به نفع همه بوده و به رنج و عذاب میلیون ها سوری، لبنانی، یمنی، افغان و دیگران پایان می دهد." آل راشد با این حرف به این واقعیت اشاره کرد که امروزه در خاورمیانه بزرگتر، تهران و ریاض با جنگ های پروکسی متعدد، از یمن تا سوریه و مصر تا پاکستان درگیر هستند. افراد آرام تر در دو کشور اذعان دارند در جنگ های پروکسی دو کشور به یک اندازه مقصر هستند.

اما همان اندازه که آل سعود به شخصیتی مانند آیت الله رفسنجانی برای بهبود روابط با ایران امیدوار هستند، برخی زمزمه ها حاکی از این است  که علل نقاق ایران و اعراب در جای دیگری نهفته است. آل راشد موضعی را بیان کرد که غالبا توسط اعراب در خلیج فارس تکرار شده است، موضوعی دال بر اینکه بخشی از سیاست خارجی ایران را شاخه ای از  سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که تحت کنترل مردان مذهبی اداره می شود، پیش می برد.  

نویسنده این مطلب با این ادعا که در داخل ایران دو گروه کنترل سیاست خارجی را با دو دیدگاه متفاوت در اختیار دارند تاکید می کند که زمانی که کشورهای عربی خلیج فارس به ایران نگاه می کنند، از یک سو دستی دراز شده با یک شاخه زیتون  توسط اشخاصی امثال روحانی، رفسنجانی و یا جواد ظریف- که اخیرا به کشورهای خلیج فارس سفر کرده و از او برای دیدار سعودی دعوت شده- را می بینند و از سوی دیگر شاهد ژنرال هایی از سپاه پاسداران هستند که آشکارا و قاطعانه در پی گسترش نفوذ منطقه ای ایران هستند.

نکات دقیق و ظریف مهم برای اعراب

با این حال این واقعیت که کشورهای عربی خلیج فارس در حال حاضر بار دیگر آشکارا حاضر به پذیرفتن روایت های متضاد و دیدگاه های مختلف در رابطه با ایران هستند، در جای خود پیشرفت بزرگی است.برداشت اعراب از ایران در دو دهه گذشته نقش مهمی در هدایت روابط داشته است. در اواسط دهه 1990 پیش دستی تحسین آمیز آقای رفسنجانی به سمت ریاض بود که به 15 سال بیگانگی بین ایران و عربستان که از سال 1979 با انقلاب اسلامی ایران آغاز شده بود، پایان داد.

موفقیت آقای رفستجانی عمدتا به دلیل توانایی وی در تغییر برداشت های عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی خلیج فارس بود. اهداف سیاست خارجی ایران در آن زمان، مانند تمایل به بازگشت به اقتصاد جهانی و تنش زدایی با واشنگتن بعد از انزوای ایران در سال های 1980، در دوره ریاست جمهوری رفسنجانی شدت گرفت. برای اعراب، لحظه مهم زمانی بود که رفسنجانی شعارهای انقلابی را که همسایگان ایران را عصبی می کرد، به شدت کاهش داد. در مقابل اعراب نشان دادند که موافق پایان یافتن انزوای جهانی ایران هستند.

علاوه بر این، آقای رفسنجانی روابط شخصی با رهبران عرب به ویژه عبدالله ولیعهد وقت عربستان را بهبود بخشید. تعهدات وی به سرعت نتیجه داد و در پی آن شاهد رشد بازرگانی و حتی نزدیکی بیشتر ایران و عربستان در هماهنگی سیاست های قیمت نفت در اوپک بودیم. او موفق شد به سرعت هرگونه خصومت موجود را مغلوب کند. تا به امروز عربستان سعودی دوران رفسنجانی را دوران طلایی روابط ایران- سعودی  می داند.

اگر رفسنجانی (1989-1997) و جانشینان وی- محمد خاتمی (1997-2005) به نیاز ایران به کاشتن از نگرانی های اعراب پی بردند و این در حالی بود که محمود احمدی نژاد ( 2005-2013) موفق به ضایع کردن هرگونه رفاقت ایجاد شده در دهه های گذشته شد. زمانی که کشورهای عربی خواستار ارائه تضمینی از سوی ایران در مورد برنامه هسته ای صلح آمیز آن شدند، احمدی نژاد آن ها با این ادعا که " برنامه هسته ای ایران، لوکوموتیوی بدون ترمز است" آن ها را بیشتر نگران کرد.

آیا روحانی موفق می شود؟

روحانی ریاست جمهوری را با صحنه ای در برابر اینگونه لفاظی ها به دست گرفت و در سال اول ریاست جمهوری خود به مقابله با جنگ طلبان ادامه داد. روحانی این افراد را " بی سوادانی" می خواند که سیاست های بین المللی را درک نمی کنند و به شعارهای بی فایده اما پرهزینه متوسل می شوند. روحانی به دنبال بازگرداندن وضعیت دیپلماسی ایران به دوران رفسنجانی و کسب اطمینان همسایگان عربی خلیج فارس خود است.

روحانی مبارزه سختی در برابر منتقدان جنگ طلب خود دارد. بسیاری از این مبارزات برای شکل دادن به رویکرد ایران در انظار عمومی منطقه است. وی اخیرا اخطار خود را در رابطه با شعارهای بی فایده اما پرهزینه  تکرار کرده و گفت:" بسیار مهم است تا جملات و سخنان خود را به شکلی تنظیم و بیان کنیم تا به عنوان یک تهدید و یا[ به عنوان] نیتی به منظور ضربه زدن، تلقی نشود." روحانی، به شکلی که گویی گروهی نوجوان را سرزنش می کرد، با تاسف گفت:" پرتاب موشک و برگزاری تمرینات نظامی به منظور ترساندن طرف مقابل، سیاست بازدارنده خوبی نیست." روحانی در پاسخ  به منتقدانش همواره هشدار  می دهد که  من حمایت مقام معظم رهبری را دارم.

نویسنده این مطلب در ادامه با این ادعا که میان سپاه پاسداران و دولت در برخی حوزه های سیاست خارجی اختلاف هایی وجود دارد تاکید می کند که برخی از رقبای کلیدی روحانی هنوز آماده عقب نشینی نیستند. وی با اشاره به سخنان محمد علی جعفری فرمانده سپاه پاسداران که گفته بود بعضی ها چهره واقعی [ نیت] خود را نشان نمی دهند، مخاطب این سخنان فرمانده را رئیس جمهور ایران و یا برخی چهره ها در دولت وی می داند. نویسنده در خطوط پایانی مطلب خود ادعا می کند که برخی در داخل بدنه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران اعتقاد دارند که سیاست خارجی دولت در نهایت به تضعیف ماهیت اسلامی و انقلابی نظام منتهی خواهد شد. است. این طیف ایران را دارای سلطه و تفوق در منطقه دانسته  و  بر این باورند که اگر کسی باید تغییر کند، رقبای عرب ایران هستند.

نویسنده در ادامه با طرح این ادعا که کشورهای عربی خلیج فارس به وضوح این دوگانگی در دستگاه دیپلماسی ایران را درک کرده اند، تاکید می کند که بسیاری از همسایگان ایران امیدوار هستند که در جدال میان موافقان و مخالفان دیپلماسی دولت ، دست جناح روحانی به عنوان برنده بالا برده شود.: یک مثال خوب در این خصوص رویکرد عمان نسبت به ایران است، از جمله دیدار روحانی از مسقط در ماه مارس و امضای یک معامله چند میلیارد دلاری گاز طبیعی.

در مقابل عمان کشوری چون عربستان سعودی هم است که احتمال پیروزی طیف مخالف روحانی در داخل ایران در عرصه دیپلماسی را قوی می داند. اقدامات ضد ایران توسط ریاض، به ویژه آن هایی که در بستر ضد شیعی و فرقه ای بوده است، تنها جایگاه روحانی در تهران و موقعیت منطقه ای او را تضعیف می کند. با این حال در حال حاضر حتی عربستان نیز کمی امید برای احتمال موفق شدن جناح روحانی دارد چنانچه اخیرا دعوت نامه ای برای ظریف به منظور دیدار از عربستان فرستادند.با تاکید بر وجود صدای میانه رو ها در ایران، کشورهای عرب خلیج فارس نه تنها امیدوارند، بلکه به قدرت بخشیدن به کسانی که در تهران مشتاق به تغییر روابط آشفته ایران با همسایگان خلیج فارس خود هستند، کمک می کنند.

توضیح : انتشار این مطلب به معنای تایید محتوای آن نیست و تنها به منظور آشنایی مخاطبان داخلی با دیدگاه های منطقه ای و فرامنطقه ای در خصوص تحولات داخلی در ایران منتشر شده است.

انتشار اولیه: جمعه 2 خرداد 1393/ باز انتشار: چهارشنبه 7 خرداد 1393