ایران «بی‌طرفی مثبت» پیشه کند

همه‎پرسی کریمه برای تعیین سرنوشت سیاسی این شبه جزیره و الحاق آن به روسیه برگزار شد و تمام تلاش غرب برای جلوگیری از این رای‎گیری بی‏نتیجه ماند. این در حالی است که الحاق احتمالی کریمه به روسیه تبعات منطقه‏ای و بین‏المللی جدی خواهد داشت.

به نوشته قانون، به دنبال تحولات اوکراین در ماه های اخیر میزگردی مشترک با موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) با حضور آقایان محمود شوری، پژوهشگر مرکز مطالعات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، حسن بهشتی پور، تحلیلگر مسائل بین الملل، و فرهاد پرند، فارغ التحصیل دانشگاه تاراس شفچنکو اوکراین، و محمد بهشتی منفرد، سفیر ایران در اوکراین (به عنوان مهمان افتخاری) برگزار شد. نگاهی داریم به آنچه در این نشست رفت.

   خاستگاه و ریشه های بحران اوکراین را در چه مواردی می بینید؟

بهشتی پور: بسیاری معتقدند جرقه این تحولات از امضا نکردن توافق تجاری با اروپا زده شد اما به نظر من، حتی اگر ویکتور یانوکوویچ، رئیس جمهور معزول اوکراین، توافقنامه ایجاد روابط تجاری با اتحادیه اروپا را نیز امضا می کرد، باز هم دچار مشکل می شد. تمام قرائن و شواهد نشان می داد که غرب از سیاست های یانوکوویچ ناراضی است و منتظر جرقه ای بود تا از این راه بتواند رویکرد خود را به جلو هدایت کند. غرب به توزیع ناکارآمد قدرت در اوکراین اعتراض دارد و معتقد است که اوکراینی ها که تجربه لهستان و برخی دیگر از کشورهای اروپای شرقی را دیده اند، خواستار این امر هستند تا با پیوستن به اروپا اختلاف درآمد فاحش در کشور خود را کاهش دهند.
با این حال هرچند برخی ها معتقدند اوکراین در صورت نزدیک شدن به اتحادیه اروپا می تواند از طریق جمهوری آذربایجان و ترکیه گاز مورد نیاز خود و اروپا را تامین کند، اما سیطره کامل شرکت گازپروم روسیه بر همه امور گازی منطقه باعث می شود تا اروپا تحت هیچ شرایطی نتواند وابستگی به مسکو را از بین ببرد. به طور کلی مشکلات مربوط به گاز، موقعیت جغرافیایی اوکراین، مشکلات داخلی از جمله فساد اداری و شخص یانوکوویچ باعث بحران کنونی در این کشور اروپای شرقی شده است.

شوری: اینکه در اوکراین شکاف ها و تفاوت دیدگاه های عمده ای وجود دارد، درست است اما بحران ها نیاز به جرقه دارند و عدم امضای پیمان تجاری با اروپا این جرقه را زد؛ تا مخالفان یانوکوویچ تظاهرات علیه وی را آغاز کنند. البته این موضوع هم مهم است که خود اوکراین آبستن این بحران است و این امر از زمان فروپاشی شوروی و استقلال این کشور وجود داشته است. اوکراین کشوری است که بیش از ۲۴ سال سابقه ندارد و چنین کشوری نیاز به زمان زیادی دارد تا بتواند وحدت و انسجام ملی خود را تعریف کند. عنصری که بتواند انسجام ملی اوکراین را تبیین کند تاکنون بیشتر بر مبنای جغرافیایی بوده، با این حال چون در زمان شوروی چارچوب هویتی مشخصی برای جمهوری اوکراین در نظر گرفته نشده بود، اکنون این امر به صورت یک مشکل پدیدار می شود.
اوکراین بعد از فروپاشی شوروی دارای بخش ها و مرزهای تعریف شده ای با روسیه نبوده است. به لحاظ تاریخی روسیه و اوکراین دارای پیوندهای نژادی و مذهبی هستند و اساسا شکل گیری دولت روسی در کی یف بوده است. بنابران مرزبندی ها ساختگی هستند و این امر به راحتی دچار تغییر و تزلزل می شود. در حال حاضر نیز از این شرایط استفاده شده و با توجه به اختلاف نظر ها، تفاوت دیدگاه ها و اختلافات سیاسی که در کشور اوکراین وجود دارد و همچنین شکاف هویتی بین شرق و غرب این کشور زمینه جدایی فراهم آمده، اما الزامی در کار نیست.

خیلی از کشور ها با تنوع قومی و زبانی مواجه هستند اما دچار مشکلات جدایی طلبی نمی شوند. به نظر می رسد هویت ها در فرآیند این بحران ها ساخته می شوند. اینکه به چه دلیل ساخته می شوند، بخشی به منافع سیاسی قدرت های خارجی و بخشی هم به منافع سیاسی جریان های داخل کشور بر می گردد. حتی اگر این موضوع الان هم حل شود، در سال های آینده می تواند بار دیگر موجب جرقه و بحران دیگری باشد، و سبب شود که ما شاهد اوکراین واحد نباشیم.

پرند: ریشه مشکلات اوکراین از نظر داخلی اقتصادی است. فساد شدید اداری و الیگارشی ها از جمله افراد نزدیک به یانوکوویچ مانند پسر وی باعث شد تا بحران کنونی شکل بگیرد. مردم به این الیگارشی ها با دیده تردید نگاه می کنند. پسر یانوکوویچ قانونی را تصویب کرده بود که بر اساس آن هر شرکتی در اوکراین یا باید سهام خود را با مقامات دولتی تقسیم می کرد و یا بسته می شد. علاوه بر این کلیه شرکت ها فقط مجاز به واردات یک نوع کالا بودند و شرایطی فراهم شده بود که همه کسب و کار ها باید از فیلتر پسر یانوکوویچ عبور می کرد.

   اجازه بدهید کمی جلو تر برویم. چه شد که علی رغم توافق یانوکوویچ در روز جمعه ۲۱ فوریه با رهبران مخالفان و میانجیگری سه کشور اروپایی لهستان، فرانسه و آلمان و همچنین حضور نماینده روسیه به یکباره، روز شنبه ورق برگشت؟ تحلیل شما درباره پشت پرده این تغییر پرشتاب چیست؟

 بهشتی پور: روز ۲۱ فوریه روزی تاریخی است که طی آن یانوکوویچ با میانجیگری وزیران امور خارجه سه کشور اروپایی و نماینده روسیه با رهبران مخالفان توافقی را امضا کرد. بر اساس این قرارداد، آزادی زندانیان، بسته شدن پرونده افراد تحت تعقیب، برگزاری انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری و بازگرداندن قانون اساسی به سال ۲۰۰۴ مورد تضمین قرار می گرفت.

با اینکه پارلمان این توافق را مورد تصویب قرار داد، اما طرفداران حزب آزادی بار دیگر به خیابان آمده و تظاهرات کردند. اینکه چه زد و بندی صورت گرفت که در آن پارلمان بعد از تصویب توافقنامه بین یانوکوویچ و مخالفان رای به برکناری رئیس جمهور می دهد هنوز مشخص نیست. برخی ها معتقدند یانوکوویچ به خارکف رفته بود تا با بازسازی حزب مناطق اوکراین و شکل دادن تظاهرات از سوی هواداران خود فضای جدیدی را در کشور ایجاد کند.
 ۲۰۰ نفر از اعضای پارلمان اوکراین از حزب مناطق بودند. این موضوع مهمی است که چه اتفاقی می افتد که بعد از توافق صورت گرفته، رئیس جمهور عزل می شود. اینکه چگونه رای حزب مناطق اوکراین برگشته، سوال مبهم دیگری است که مطرح می شود. اگر چنین توافقی حاصل شده، در پشت صحنه توافقات دیگری هم رخ داده است. موضوع مهم دیگر این است که روسیه با وجود امضا نکردن توافق ۲۱ فوریه، اکنون بر اجرای آن تاکید می کند. به نظر می رسد روسیه به دنبال تاکید بر این امر است که اوکراین و غرب نمی توانند منافع مسکو را در نظر نگیرند.

 روسیه کنونی همانند سال ۲۰۰۴ نیست، در آن مقطع منافع روسیه نادیده گرفته شد و یانوکوویچ به راحتی کنار گذاشته شد اما روسیه نتوانست از خود واکنشی نشان دهد، چرا که از قدرت بالایی برخوردار نبود و تازه دوران اول ریاست جمهوری پوتین به پایان رسیده بود. با این حال کرملین در حال حاضر همانند خرس بیدار شده از خواب است و به هیچ عنوان قابل مقایسه با دوران پیشین نیست.  استرات‍ژی روسیه با تغییر جهتی آشکار نسبت به گذشته، خواهان درگیر شدن با غرب بر سر منافع مهم است. نمود این تغییر استراتژی را می توان در حمله به گرجستان در سال ۲۰۰۸ پیدا کرد.

البته بحران کنونی در کریمه قابل مقایسه با اوستیا و آبخازیا نیست، چرا که بحران کریمه دارای ابعاد وسیع تری است. بنابراین تاکید می کنم که روسیه نیامده است کریمه را اشغال کند، بلکه خواهان استفاده از این اهرم برای تامین منافع خود است.

علت عمده عدم عضویت کوزوو در سازمان مل، مخالفت روسیه می باشد. این در حالی است که کوزوو توسط حدود ۷۰ کشور به رسمیت شناخته شده است. چه طور کوزوو حق تعیین سرنوشت ندارد، اما کریمه دارد. به همین دلیل روس ها فعلا می خواهند استقلال کریمه را مستمسک قرار دهند، چرا که به نظر نمی رسد آن ها بیشتر از این جلو بروند تا جایی که حاضر باشند به این دلیل بجنگند. به طور کلی کرملین خواستار به رسمیت شناخته شدن منافع این کشور از سوی کشورهای غربی است.

پرند: علت تغییر شرایط بعد از توافق یانوکوویچ و رهبران مخالفان در این امر است که تظاهرکنندگان در برخی از مناطق، استانداران را به زور وادار به استعفا می کردند. در حالی که اکثر کرسی های پارلمان توسط احزاب مناطق و کمونیست که از متحدان یانوکوویچ بودند اشغال شده بود، اما اپوزیسیون با ابزار تهدید و تطمیع توانست این اکثریت را خنثی کند.

شوری: به نظر من یکی از علل این امر در این بود که همه نمایندگان طرفدار یانوکوویچ از حزب مناطق و کمونیست نبودند و بخشی از آن ها به صورت مستقل وارد مجلس شده بودند.

   روسیه، اروپا و آمریکا تا کنون موضع گیری های سختی نسبت به هم داشته اند. یکشنبه شانزدهم مارس همه پرسی جدایی کریمه از اوکراین برگزار می شود و در صورت تحقق جدایی کریمه از حاکمیت کی یف، اروپا نمی تواند ساکت بنشیند و باید موضع گیری داشته باشد. پیش بینی شما با توجه به وابستگی اقتصادی اروپا به روسیه چیست؟

شوری: موضع گیری اروپا قابل پیش بینی است، اما سطح موضع گیری و شدت آن اهمیت دارد. به هر حال قطعا اروپایی ها با جدایی کریمه مخالفت کرده و از این نظر روسیه را محکوم می کنند. اما اینکه اروپا تا کجا می تواند پیش برود و روس ها تا کجا و آمریکا چه نقشی را ایفا می کند بسیار مهم است. الان به نظر می رسد روسیه دست بر تر را دارد، هرچند روس ها بعد از ۲۱ فوریه ضربه سختی خوردند (چون فکر نمی کردند بازی به اینجا برسد) اما تهاجم متقابل سنگینی را از خود نشان دادند که حتی اروپایی ها نیز انتظار این عمل را نداشتند. اینکه دومای روسیه استفاده از نیروی نظامی در اوکراین را تصویب می کند، موضوع کمی نیست. در روسیه ما شاهد این امر هستیم که اگر احساس به استفاده از نیروی نظامی بشود، سریعا عملی می شود. نوع مداخله ای که روسیه در کریمه داشت منجر به این امر شد که ما الان عملا کریمه را جدا شده از اوکراین می بینیم و این موضوع نقطه قوتی در دست روسیه است که از آن برای تعاملات در برابر اروپا و آمریکا استفاده می کند. اینکه در مقابل اروپا و آمریکا چه واکنشی را از خود نشان می دهد، پرسش مهمی است که مطرح می شود.

آمریکا بحث از تحریم کرده است، اما مشخص نیست تا چه اندازه از سوی اروپا مورد حمایت قرار گیرد. چرا که پیوندهای اقتصادی روسیه با اروپا متفاوت از تعاملاتش با آمریکاست.
هرچند حجم روابط اقتصادی آمریکا و روسیه هم زیاد است، اما بخش عمده آن سرمایه گذاری هایی است که آمریکایی ها در روسیه انجام داده اند و هرگونه تحریم باعث زیان خود واشنگتن خواهد شد. علاوه بر این، با توجه به بحران اقتصاد جهانی، تحریم های بیشتر و اضافه شدن کشورهای جدید به لیست مجازات ها چیزی نیست که اروپا و آمریکا به دنبال آن باشند.
بنابراین ایالات متحده با توجه به وضعیت کنونی نمی تواند از نیروی نظامی استفاده کند. ممکن است ناتو تهدیدهایی مقابله ای انجام دهد، اما حداقل در کوتاه مدت آمریکا نمی تواند از ابزار نظامی استفاده کند در حالی که روس ها می توانند این کار را انجام دهند.

 اروپا که از نظامی شدن فضا بیم دارد، در تلاش است تا مسئله را به صورت دیپلماتیک حل و فصل نماید. به طور کلی تفاوت دیدگاه ها و شکافی که در این زمینه وجود دارد به روسیه کمک می کند که بازی خود را با دست بر تر ادامه دهد.

روسیه علاوه بر کریمه در بخش شرقی اوکراین هم دست بر تر را دارد و حتی می تواند فضا را برای غربی ها از وضعیت کنونی نیز تنگ تر کند. علاوه بر این مسکو از ابزارهای اقتصادی برخوردار است که می تواند فشار را بر اوکراین افزایش دهد.

   تحلیل های دیگری وجود دارد که آمریکا می تواند به جز گزینه نظامی، از ابزارهای اقتصادی علیه روسیه استفاده کند. همچنین روسیه تا اینجای بحران نیز هزینه اقتصادی زیادی پرداخته است، پرسش این است که آیا کریمه دارای این ارزش برای این همه هزینه کردن است یا خیر؟

شوری: کریمه دارای اهمیت استراتژیک برای روسیه است. ناوگان روسیه در دریای سیاه بسیار حیاتی است. علاوه بر این روس ها با یک مشکل اقتصادی مواجه هستند و آن اینکه باید برای اجاره کریمه به اوکراین پول بدهند. این ها شاید در مقایسه با تعاملات اقتصادی که روسیه با اروپا و آمریکا دارد رقم گسترده ای نباشد. البته باید به این نکته توجه داشت که بخش عمده نفت روسیه به اروپا و چین صادر می شود و در این میان نه پکن خواستار تحریم مسکو  است و نه اروپایی ها توان همراهی کامل با ایالات متحده را دارند. همچنین تحریم نفت از سوی اروپا می تواند باعث افزایش قیمت نفت و در نتیجه بیشتر شدن درآمدهای روسیه شود.
برآوردهای زیادی باید صورت گیرد تا بتوانند به تحریم روسیه دست بزنند. روسیه کشوری نیست که بتوان به آسانی آن را تحریم کرد.

بهشتی پور: می خواهم این نکته را یادآور شوم که اقدام پارلمان اوکراین در برکناری یانوکوویچ کودتا نبود، چرا که وی با رای پارلمان برکنار شد و مطابق قانون اساسی مجلس این اختیار را دارد. نکته دیگر اینکه کریمه فضای جنگ را نمی طلبد، تسلط بر کریمه به معنای تسلط بر شمال دریای سیاه است و این امر بسیار دارای اهمیت است که برای غرب قابل گذشت نیست. اگر روسیه بخواهد کریمه را ضمیمه خاک خود کند، کل معادلات امنیتی دریای سیاه بر هم خواهد خورد.
بنابراین من فکر نمی کنم روسیه تا حدی جلو برود که بخواهد معادلات جدیدی را ایجاد کند مگر اینکه روسیه مدل خود را بر اساس درگیری پی ریزی کرده باشد. سیاست خارجی روسیه طی سال های اخیر به هیچ وجه درگیری با غرب نبوده است و همیشه تعامل در عین رقابت را پیشه کار خود نموده است.

  به تازگی دیمیتری مدودف نخست وزیر روسیه گفته است که ما به هر روس تباری که تمایل داشته باشد، می توانیم شهروندی روسیه را بدهیم. از این رو فقط اوکراین نیست که کلی شهروند روس تبار دارد و گزارش هایی از  وجود برخی تظاهرات ها در کشورهای منطقه اوراسیا مخابره شده است. خیلی از مردم و رهبران این کشور ها نگران این امر هستند که سناریوی اوکراین در این کشور ها نیز تکرار شود. به هر حال یکی از ادعاهای روسیه این است که ما برای دفاع از شهروندان خود وارد عمل شده ایم. این امر را چگونه می توان توضیح داد؟

بهشتی پور: اگر پرسش این است که آیا باید قزاقستان نگران باشد، بله باید نگران باشد. من معتقدم اگر شرایط اوکراین در قزاقستان نیز رخ دهد حتما روسیه وارد عمل می شد. اما ما نباید گمان کنیم که اگر اتفاقی در اوکراین افتاده، حتما مشابه آن باید در قزاقستان، بلاروس یا دیگر کشور ها رخ دهد.

شوری: قزاقستان الان نگران تکرار سناریوی اوکراین برای نظربایف است. اگر چنین تفکری در کرملین وجود داشته باشد یعنی واقعا سیاستی داشته باشد که بخواهد چنین کاری کند، برنامه ای برای آن دارد. امروز شهروندان روس تبار کریمه هستند و فردا این امر به قزاقستان و دیگر کشور ها ربط پیدا می کند. این نگرانی را اکثر این جمهوری ها دارند. همچنین همیشه این اتهام به پوتین وارد بوده که وی به دنبال احیای امپراتوری شوروی است.

   پس با این تحلیل که اوکراین حلقه اول احیای اتحاد شوروی است موافق هستید؟

بهشتی پور: این ها حرف های غربی ها و رسانه های آن ها است. در روسیه همه چیز تحت اراده پوتین نیست و حتی اگر وی بخواهد هم نمی تواند شوروی را احیا کند. به نظر من این تفکر اصلا درست نیست. روسیه دارای امکاناتی نیست که بتواند شوروی سابق را احیا کند.

شوری: به نظر من بحث بر سر آغاز یک فرآیند است. الان روس ها تلاش می کنند به تمامی روس تبار ها گذرنامه بدهند و این امر ایده ای است که در آینده و مواقع ضروری می توانند از آن استفاده کنند. شاید بتوان این را گامی در جهت سیاست‏های آینده خواند اما روسیه در حال حاضر نه ظرفیت آن را دارد که اتحاد شوروی را احیا کند و نه پوتین به دنبال چنین امری ست. چیزی که روسیه به دنبال آن است، ایجاد فضایی اقتصادی است. چون فضای اقتصادی این کشور توسط اتحادیه اروپا تهدید شده است. روس ها پیش تر در پاسخ به تهدیدات امنیتی در فضای خود، مواردی همچون حمله به گرجستان را عملی می کردند و اکنون نیز برای حفاظت از فضای اقتصادی خود به روش های دیگری عمل می کنند.

پرند: من با اینکه اوکراین قدم اول احیای شوروی به شیوه ای جدید است، موافقم. به خاطر اینکه اوکراین بعد از روسیه دومین مرکز قدرت در اتحاد شوروی بوده است. الان هم نسبت به جمهوری های دیگر بر تر است و منابع اقتصادی وسیعی دارد. حتی زمانی که اتحاد جماهیر شوروی فرو ریخت، بدون نظر اوکراین نبود. یعنی چهار کشور روسیه، بلاروس، اوکراین و قزاقستان بودند که این تصمیم را عملی کردند. همیشه نقش اوکراین بعد از روسیه بوده، کمااینکه الان به جز اوکراین سه کشور دیگر وارد اتحادیه گمرکی شده اند و این احتمال نیز می رود که دیگر کشورهای منطقه نیز وارد این اتحادیه شوند. اما در صورت ورود اوکراین به اتحادیه گمرکی روندی آغاز می شد که می توانست با تسری به سایر حوزه ها، به احیای شوروی با مدلی جدید تر بینجامد.

   به نظر شما بهترین موضع گیری سیاست خارجی ایران در قبال اوکراین چه بود یا می تواند باشد؟

بهشتی پور: بی طرفی مثبت بهترین سیاست است، چرا که این زمین بازی را روس ها و آمریکایی ها طراحی کرده اند و ایران در آن نقشی ندارد. بنابراین در صورت ورود باید به یکی از طرف های درگیر بپیوندد. چین نیز با تمام سیاست نزدیکی خود با روسیه، بی طرفی را انتخاب کرده است.

شوری: به نظر من دو اتفاق در منطقه در حال رخ دادن است که ایران باید نسبت به آن ها واکنش نشان دهد. اول اینکه همانند قضیه اوکراین عده ای با تظاهرات خیابانی دولت مشروعی را سرنگون کنند، عملی مشروع نیست.
موضوع دوم اینکه بخش هایی از کشوری بخواهد بدون اینکه مبنای قانونی داشته باشد، اعلام جدایی کند. این امر نیز می تواند به رویه ای خطرناک تبدیل شود. بنابراین ما باید در مقابل این اتفاقات موضع گیری کنیم.

پرند: ما باید از نظر سیاسی بی طرف باشیم اما از نظر اقتصادی اگر این درگیری بین غرب و روسیه ادامه پیدا کند و منجر به اتخاذ تحریم های نفتی علیه روسیه شود، ما می توانیم نسبت به تامین انرژی غرب توسط ایران امیدوار باشیم.