ترکیه از آن کیست؟

دیپلماسی ایرانی: تحولات امروز ترکیه مترادف با چند نام هست که یکی از مشهورترین این افراد فتح الله گولن رئیس طریقت اسلامی یا به قول ترک ها رئیس جماعت است. شاید پیش از اختلافات میان او و حزب عدالت و توسعه و به ویژه اردوغان نخست وزیر ترکیه، حتی سیاستمدارن ترک نیز از قدرت واقعی اش آگاه نبودند اما تحولات اخیر پرده از قدرت نفوذ او در ترکیه برداشت. قدرتی که حتی قادر به شنود مکالمات رئیس جمهور ترکیه نیز بوده و هست. به راستی او کیست و چگونه به این قدرت دست یافته است. آیا او واقعا رئیس طریقت نورچی یا خود مکتبی است سوای این طریقت؟ نوشتار حاضر به بررسی فعالیت سیاسی و مذهبی گولن در 40 سال اخیر خواهد پرداخت.

بعد از مرگ سعید نورسی (بدیع الزمان) در 23 مارس 1960 در شهر عرفا  بحث برسر جانشینی او یکی از نگرانی ها اصلی پیروانش بود. گروهی خواهان تعیین جانشین برای او و تعدادی دیگر نیز خواهان تشکیل شورای آقابیگ ها (پیران طریقت) بودند برخی نیز خواهان طغیان و به دست گرفتن سلاح بودند. اما در مجموع به دو گروه یازیجی ها (نویسندگان) و اوکویجی ها (خواننده ها)  تقسیم می شدند. یازیجی ها گروهی بودند که در زمان حیات شیخ سعید نیز نسخه های دست نویس او را رونویسی کرده و پخش می کردند و این گروه از نظر قدمت و سابقه نیز جزه یاران نزدیک شیخ بودند و شاخص ترین فرد و رهبر آن خسرو آلتین باشاک بود و گروه دیگر که از نسل دوم نورچی بودند و اغلب آثار شیخ را به الفبای لاتین تبدیل می کردند به نام اوکویجی ها (خواننده ها) مشهور بودند و معروف ترین شخصیت آن نیز زبیر گوندوزآلپ بود. گروه دیگر هم در اسکیشهر به کار تمرینات نظامی مشغول بودند که رهبر آنها نیز محمد کایالار نام داشت. یک گروه دیگر نیز به رهبری سعید اوزدمیر در آنکارا فعالیت داشتند که بعدها شاخه تنویر جماعت نورچی را تشکیل دادند.

فتح الله گولن نیز بعد از فوت شیخ سعید نورسی به جماعت نورچی نزدیک شد اما او هیچ وقت خود را نورچی ندانست و در موعظه های که همواره با گریه و زاری همراه بود هیچ وقت نامی از شیخ سعید نبرد. او در یکی از روستاهای ارزروم در 27 آوریل 1941 متولد شد و در آنجا با پیران طریقت نورچی آشنا شد در سال های 6-1963در ادرنه و کریک کالا به کار وعظ پرداخت و توانست به خطابهای جذاب خویش مریدانی پیدا کرد او تفکری متفاوت از طریقت های یازیجی، اوکویجی و طرفدارن مبارزه مسلحانه داشت. گولن معتقد به خطابه بود و همواره بر وعظ و خطابه تاکید داشت. در 1966 از جانب سازمان دیانت ترکیه، برای امور دینی به ازمیر فرستاده شد. در آن زمان منطقه اژه شدیدا متاثر از خسرو افندی (از شاخه یازیجی ها) بود.  بنابراین فتح الله گولن مجبور به همگامی با آنها شد. در اواخر دهه 1960 دمیرل که در آن زمان از دیدگاه اسلام گراها نماد فراماسونری در ترکیه بود، اربکان اسلامگرا  را از  اتحادیه اتاق های ترکیه اخراج کرده بود و احساسات آنان را برانگیخته بود. بعد از آن نیز با اخراج خدیجه باباجان (استاد دانشکده الهیات) از دانشگاه زمزمه هایی برای تشکیل یک حزب مسلمان شنیده می شد و اعتماد اسلام گراها به حزب عدالت کاسته شده بود. اما در میان شورای پیران طریقت حمایت چندانی از اربکان نشد و عده ای از رهبران طریقت چندان موافق اربکان نبودند.  در چنین وضعیتی حزب حرکت ملی(MHP) به دنبال استفاده از آرای نورچی ها در انتخابات بود و آلپ ارسلان ترکش قول داد که مرید وفاداری برای طریقت نورچی خواهد بود. اما بعد از اقدامات افراطی ترکش روسای طریقت به مخالفت با او پرداختند در آن زمان گولن نیز با شعار خدمت در منطقه اژه به کار موعظه مشغول بود. و با شعار " با باند بازی نمی توان خدمت کرد" به مخالفت با نورچی ها پرداخت نوارهای کاست او نیز در آن دوره فروش زیادی داشت و درآمد زیادی  عاید ش کرد. او به دنبال ایجاد مکتب فتح اهخت چی در مقابل نورچی ها بود.

با انتخاب اربکان به عنوان نماینده مجلس در 12 نوامبر 1969 با شعار "حق آمد و باطل رفت " و تشکیل حزب نظام ملی از جانب او، تحرک نورچی ها هم بیشتر شد و به ویژه نورچی های آنکارا به حمایت از او پرداختند. با اقامه دعوی در دادگاه قانون اساسی ترکیه برای ممانعت از فعالیت این حزب،  حزب نظام ملی در میان نورچی ها به عنوان  یک حزب اسلامی شناخته شد. در این مدت نیز فتح الله گولن بدون هیچ گونه حاشیه ای در منطقه اژه به وعظ و سخنرانی می پرداخت.

با وجود حمایت نورچی ها ازکودتای 1971، رژیم کودتا آنها را نیز ناامید کرد و اکثر رهبران نورچی بازداشت شدند و در میان بازداشت شدگان با وجود انکار نورچی بودن از جانب فتح الله گولن او به 3 سال زندان محکوم شد. اما در نوامبر همان سال آزاد شد. اربکان و طرفدارنش بعد از کودتا حزب سلامت ملی را تشکیل دادند و موفق شدند در مدت کوتاهی به جایگاه سومین حزب ترکیه ارتقاء یابند. در این دوره  نام فتح الله گولن نیز بیشتر مطرح شد و او به حزب سلامت ملی نزدیک شد و به واسطه مریدان خود پیغام های به رهبری حزب فرستاد و در سخنرانی خود به تمجید و تکریم از آنها پرداخت. او به ذکاوت دریافته بود که مسیر پیشرفت او توسط این حزب هموار خواهد شد. حزب نیز از این وضعیت راضی بود چرا که پشتوانه محکمی برای حزب بود. حتی اربکان دستور داد تا اعضای حزب در مراسم های گولن حاضر شوند و از وعظ های او بهره ببرند. بدین ترتیب حتی شخصیت هایی مهم نورچی مانند محمد کیرکینجی، مصطفی بایرام و مصطفی سونگور نیز به دیدارش رفتند. با دریافت حمایت کامل از جانب حزب سلامت ملی، جماعت فتح الله گولن در مقابل سایر شاخه های نورچی ترکیه بسیار قدرتمند شد و حتی سایر شاخه های نورچی نیز به او پیوستند. و دراین مدت او صاحب درسخانه ها و خوابگاهها فراوانی شد. اما زمان زیادی طول نکشید که او درصدد جدایی از اربکان برآمد و در ابتدا با شعار" نوبت خدمت" مدیریت درس خانه ها و مراکز فرهنگی جماعت را از کنترل اعضای وابسته به حزب خارج کرد و سپس در جلسات وعظ خود به انتقاد از سلامت ملی پرداخت. اما اربکان واکنشی نشان نداد. در کودتای 1980 هر چند در مقابل کودتا سکوت کرد اما در واقع  او یکی از حامیان اصلی رژیم کودتا بود و در مقابل نیز کنعان اورن نیز مدارس و خوابگاه های او را تعطیل نکرد. در فاصله سال های 1980 تا 1990 او در شهرهای مختلف ترکیه به وعظ و سخنرانی پرداخت و از لحاظ سیاسی با استفاده از عنوان "حرکت نور"  از  حامیان نیروهای راست میانه ترکیه به شمار می آمد.  از سال 1992 تا 1999 فعالیت های بین المللی او افزایش یافت و در همایش های مختلف شرکت کرد که مهمترین آنها دیدار با پاپ ژان پل دوم در واتیکان در 1998 بود. و سرانجام بعد از چند بار رفت آمد به آمریکا به منظور معالجه، نهایت در21 مارس  1999برای اقامت دایم در آمریکا، ترکیه را ترک کرد.

از نظر او اسلام یک ایدئولوژی مدرن است که برخلاف دیددگاه سلفی ها اسلام باید با شرایط مدرن کنونی انطباق یابد نه اینکه تلاش شود تا به دوران پیامبر انطباق یابد چرا که شرایط اجتماعی و فرهنگی دوره حاضر متفاوت از سالهای اولیه اسلام است. او همچنین مخالف هر گونه حرکت انقلابی و رادیکال هست. عمده محوریت تفکر او تاکید بر آموزش و ارتقاء سطح فکری و فرهنگی جامعه اسلامی هست. به همین علت است که اکثر طرفدارنش دارای تحصیلات عالیه و موقعیت های تجاری هستند.

 در 3 آگوست 2000 دادستانی امنیت دولت در آنکارا قرار مجرمیت بر علیه گولن صادر کرد که داداستانی استانبول آن را لغو کرد. با پیروزی عدالت و توسعه در ترکیه نزدیکترین جریان سیاسی به گولن، علی رغم اختلافات سابق جماعت با اربکان، شاگردان اربکان (اردوغان، گل،  آرنج) که در قالب عدالت و توسعه فعالیت سیاسی خود را ادامه می دادند  اتحاد با گولن را ترجیح دادند. و نزدیک به یک دهه به دوستی و اتحاد با یکدیگر  پیروز تمامی انتخابات بودند و توانستند اکثر رقبای سیاسی خود را چه در انتخابات و چه از طریق قضایی شکست دهند. اما سال 2010 آغازی بر اختلاف نظر میان دو متحد بود. گولن و اردوغان علی رغم اتفاق نظر درباره مساله غزه، به واکنش های تند اردوغان انتقاد کرد. در مورد روند صلح با کردها گولن بر خلاف اردوغان خواهان حذف پ ک ک  و فرماندهی نظامی آن در کوههای قندیل عراق از روند مذاکرات صلح و تمرکز بر جنبه های داخلی صلح و تدوین حقوق شهوندی، سرمایه گذاری اقتصادی، احترام بر هویت قومی آنها بود. لذا جنبش خدمت (جماعت گولن) مخالف سرسخت پ ک ک محسوب می شد. عامل تنش زای دیگر در روابط عدالت و توسعه با گولن مخالفت او با انتخاب هاکان فیدان به ریاست سازمان اطلاعات ملی ترکیه بود. اما اختلافات زمانی علنی و آشکار شد که اردوغان با ارائه طرحی در اواخر 2013 به دنبال پایان دادن به فعالیت های درسخانه های گولن در ترکیه شد. مراکزی که درآمد فراوانی را نصیب جماعت گولن می کرد.

نکته دیگری که در ارزیابی جماعت گولن قابل توجه بوده این است که طرفدارنش در عین حال که در همه سازمان ها و ادارات و مراکز مهم تجاری ترکیه حصور دارند اما هیچ وقت در قالب یک حزب یا سازمان مشخصی فعالیت نکرده اند و شاید در سطوح عالی مدیریتی کشور دو مدیر هرگز وابستگی فکری و عقیدتی یکدیگر به جماعت را متوجه نشوند. و آنچه که کار اردوغان در این روزها را بسیار دشوار کرده است همین بی اطلاعی از وابستگی یا عدم وابستگی مدیران میانی و عالی خود به تشکیلات گولن است. که باعث شده جنگ نامتقارنی میان او و فتح الله گولن تا کنون ادامه یابد. بدین ترتیب جنگ تمام عیار سیاسی میان این دو آغاز شد و پرونده فساد مالی، پخش مکالمات اردوغان با پسرش بلال اردوغان، کشف شنود بیش از پنج هزار نفر در ترکیه و احتمال اتحاد جماعت گولن با  حزب جمهوری خواه خلق (CHP) حزب رقیب عدالت و توسعه، از نتایج این اختلافات تاکنون بوده است. و نتایج انتخابات شهرداری های ترکیه  در 30 مارس 2014 احتمالا تعیین کننده آینده سیاسی هر دو طرف خواهد بود.

انتشار اولیه: دوشنبه 19 اسفند 1392 / انتشار مجدد: شنبه 24 اسفند 1392