فروپاشی اتحاد اعراب در سایه بهار عربی

دیپلماسی ایرانی:خیزش های مردمی در جهان عرب به ایجاد شکاف میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس منتهی شده است. عربستان در چند روز گذشته جنگ علنی استراتژیکی را با قطر آغاز کرده است. از فراخوان سفرای عربستان ، بحرین و امارات از دوحه تا در لیست تروریستی قرار دادن اخوان المسلمین توسط ریاض. هرچند در کنار نام اخوان نام گروه هایی چون النصره و داعش هم به چشم می خورد اما به نظر می رسد که سرپیچی دوحه از فرامین ریاض در شورای همکاری خلیج فارس و حمایت این کشور از جریان اخوان در مصر و در سوریه در نهایت کار خود را کرده است و با برهم خوردن اتحاد هرچند ظاهری میان اعضای شورای همکاری باید منتظر شکل گیری نظم جدیدی در منطقه باشیم. دلایل موضع گیری های اخیر عربستان، تاثیر آن بر آینده شورای همکاری و پرسش هایی از این دست را با غلامعلی خوشرو معاون سابق  بین المللی وزارت امور خارجه در میان گذاشتیم:

 عربستان، امارات و بحرین سفرای خود را از قطر فراخواندند. گرچه پیش از این نیز اخباری مبنی بر بروز اختلاف میان کشورهای عضو شورای همکاری های خلیج فارس به گوش می رسید اما تا به امروز و اینگونه علنی نشده بود. اما دلیل بروز علنی شدن چنین اختلافی در چیست؟

تحولاتی که میان کشورهای عربی حوزه خلیج فارس اتفاق افتاده را باید بر اساس تحلیل  فرایند بهار عربی یا بیداری اسلامی  مورد بررسی فرار داد.  از ابتدا موضع عربستان نسبت به تحولات بهار عربی  منفی بود. این مواضع درتونس ، مصر، یمن، بحرین و جاهای دیگر مشهود است  به جز مورد سوریه.  مواضع عربستان در مورد سوریه در ابتدا حتی از بقیه افراطی تر  بود. زیرا در اولین جلساتی که به عنوان دوستان سوریه برگزار می شد، تهدید یا قهر می کرد که چرا به حمایت از معارضین و دادن سلاح به آنها اقدام نمیکنید و  فقط  به حرف بسنده می کنید. موضع قطر و ترکیه نیز حمایت از فرایند بهار عربی بود و آنها از گروه هایی مانند اخوان المسلمین که دست بالا داشتند، حمایت می کردند. گفتمان اخوان در ابتدا در تونس و مصر بر اساس اعتدال  ,مردم سالاری دینی بود.

 البته در مصر شرایط به گونه دیگری رقم خورد. دولت مشروع که با انتخاب و رای  مردم بر سر کار آمده بود توسط نظامیان  و با کمک سکولارها و لیبرال ها و همچنین حزب سلفی نور، سرنگون شد. این خود زمینه بروز اختلاف میان قطر و عربستان را فراهم کرد. عربستان از دولت نظامی کنونی در مصر حمایت کرد در حالی که قطر و ترکیه به جریان اخوانی که با زور سرنگون شده بودند وفادار ماندند. به همین دلیل میان قطر و ترکیه و مصر اختلاف به وجود آمد. اختلافات میان عربستان و قطر از دو منظر قابل بررسی است یکی از منظر ارتباط قطر با سوریه و دیگری با مصر. طبیعتا در مصر موضع قطر حمایت از اخوان و موضع عربستان حمایت از رژیم نظامی است.

پیش از این قطر و عربستان هر دو از گروه های تروریستی در سوریه حمایت می کردند، که با شکست پرونده عربستان در سوریه  منجر و از این رو قطر سمت و سوی حمایت خود از تکفیری ها را به اخوان و حماس معطوف کرد.دلیل تغییر جهت قطر چه بود؟ آیا این تغییر در سیاست قطر که موجب تنها ماندن عربستان در پرونده سوریه سبب بروز نارضایی از سوی عربستان شده است؟

 عربستان، قطر و کشورهای عربی در برخورد با سوریه به دنبال کاهش نفوذ ایران و نیز مقابله با تشیع یا به اصطلاح انان هلال شیعی بودند. از این رو درگیری در سوریه، متفاوت از جریان تحولات بهارعربی است.

آنها در قیاس با تغییرات  سریع در کشورهای  بهار عربی  در سوریه دچار اشتباه محاسباتی شدند، زیرا تصور می کردند رژیم سوریه به زودی سرنگون خواهد شد، برای همین به گروه های تروریستی کمک تسلیحاتی کردند تا وارد خاک سوریه شوند و دمشق را تسخیرکنند. در ابتدا مواضعشان یکسان بود ولی به تدریج شرایط سوریه دشوار و رژیم اسد  به مقابله با گروه های تروریستی پرداخت و توانست وحدت ارتش  را حفظ کند. ریزش نیروها و شکاف  در  ارتش سوریه همانند آنچه که در لیبی  و یمن اتفاق افتاد، صورت نگرفت. به همین خاطر جنگ داخلی در سوریه ادامه یافت .  جنگی که برای همه پر هزینه بود.

در حال حاضر تصور عربستان  این است که  عرب هایی که در سوریه در حال جنگ هستند، به خونریزی و خشونت عادت کرده و چنانچه به کشورشان برگردند، با خود خشونت و افراط می آورند و رژیم سعودی را تحت فشار قرار می دهند. رژیم عربستان از هر دو جریان اخوان و سلفی در هراس است.  البته منظورم از جریان اخوان آن جریانی است که گفتمانش مبتنی بر دموکراسی و رای مردم است. این اخوان خواهان به دست گرفتن قدرت بر اساس رای و حمایت مردم است اما در مقابل جریان سلفی با زور اسلحه و ترور خواهان به دست گرفتن قدرت است. جریان اخوان در سوریه ضعیف بود و توانایی در دست گرفتن قدرت با روش های مسالمت آمیز را نداشت از این رو سریع تبدیل به یک جریان تند و افراطی شد.

عربستان که از جمله حامیان اصلی گروههای تروریستی در منطقه تلقی می شود ؛ اخیراً فهرستی از گروههای تروریستی مورد نظرش را منتشر کرده است. در فهرست مورد نظر عربستان، القاعده، جبهه النصره، داعش و حزب الله لبنان جزو گروههای تروریستی اعلام شده اند. نکته مهم آن است که اخوان المسلمین نیز از جمله گروههای تروریستی از دید عربستان معرفی شده است. اکنون این سوال مطرح است که چرا اخوان المسلمین که دارای مشی مسالمت آمیز برای بیان مطالبات و خواسته هایش است ، از دید عربستان جزو گروههای تروریستی معرفی شده است ؟

عربستان به دلیل داشتن نظام پادشاهی که در آن هیچ فرایند دموکراتیک وجود ندارد، با پدیده اخوان مخالف است. این کشور دارای نظام پادشاهی با یک مجلس تشریفاتی و انتصابی است و هیچ فرایند مدنی و مردمی ندارد. اما نگاه اخوان اعتدالی و مخالف جریان ها و تفکرات تند وهابی است. اخوان خود را پایبند به قانون می داند در حالی که عربستان قانون اساسی را قبول ندارد. منظورم اخوان معتدل در تونس است.زیر اخوان طیف ها و گروههای مختلفی دارد. عربستان این اخوان را خطرناک می داند. زیرا بر این باور است اگر به مطالبات مردمی توجه شود، دچار بحران های اجتماعی می شود. دلیل مخالفت عربستان با اخوان این است. و دلیل حمایت عربستان از نظامیان در مصر نیز همین است

  در مورد جریان سلفی نیز تصورعربستان  بر این بود که  در سوریه با اقدامات برق آسا به هدف بزرگتر که محدود کردن ایران و ضربه زدن به تشیع بود، دست پیدا خواهند کرد و سپس با این گروه تروریستی معامله می کنند. ولی  اکنون  جنگ داخلی ادامه یافته  و پر هزینه شده   وار سوی دیگر آمریکا نیز نسبت به  تداوم حضور تروریستهای نزدیک به  القاعده در سوریه حساس شده است.

  با توجه این واقعیت هاست که عربستان  گروهای اخوان المسلین و النصره و داعش راتروریست اعلام کرده است. عربستان اگر سیاست واحدی در قبال گروههای تروریستتی داشته باشد باید با آنها  در عراق، افغانستان و پاکستان نیز برخورد کند و سیاست حمایتی خود را از این گروه ها بردارد و به متن مردم و جامعه توجه کند. من حرکت عربستان در تروریست خواندن النصره و داعش را مثبت می دانم و معتقدم این کار گرچه خیلی دیر و پرهزینه انجام شده ولی خوب است. این گروه های تروریستی باید از سوریه هم اخراج و سلاح های خود را زمین بگذارند تا یک روند سیاسی آغاز شود. گروههای تروریستی تکفیری  با هدف تشدید خشونت های فرقه ای بزرگترین خطر در منطقه هستند و باید  از همه جهت کنترل شوند تا به زندگی مدنی باز گردند.

آیا قرار دادن اخوان در فهرست گروه های تروریستی تحت فشار قرار دادن قطر است یا گامی در جهت حمایت از دولت موقت مصر تلقی می شود؟

دولت مصر مورد حمایت عربستان بوده و عربستان با هر گونه فرایند دموکراتیک مردمی در کشورهای عربی مخالف است. به همین دلیل عربستان از دولت مبارک حمایت می کرد و اکنون نیز از همان سیستمی که همانند مبارک است، حمایت می کند. عربستان میلیاردها دلار پول در مصر خرج کرد تا بتواند  موقعیت مخالفان مرسی را بهبود ببخشد. از سویی دیگر قطر تبدیل به مرکزی برای تجمع شبکه اخوان  شده، از حماس گرفته تا اخوانی های مصر. عربستان از سه منظر با قطر مخالف است: یکی حمایت قطر از اخوان و حضور آن ها در این کشور، دوم اقدام شبکه های رسانه ای قطری از جمله الجزیره که به اعتقاد عربستان سبب به خطر انداختن ثبات و امنیت  در این کشور می شود و سوم عناصری که فعالیت های جاسوسی می کنند. برخورد اصلی عربستان با قطر بر سر مساله ثبات و امنیت است. البته قطر چیز دیگری می گوید و معتقد است همه اینها بازی بر سر مصر است زیرا قطر حاضر نیست از رژیم کودتا حمایت کند.

بر اساس توافقنامه سال 2103 که با وساطت کویت صورت گرفت. کشورهای امضاکننده، ملزم شدن که با توجه به مصالح کشورها در امور یکدیگر دخالت نکنند. آیا اقدام عربستان و فشارهای او بر قطر دخالت در امور این کشور و نقض توافقنامه نیست؟

 من تحولات در عربستان را ناشی از شکست سیاست های این کشور در منطقه خاورمیانه می دانم. کنار گذاشتن بندر بن سلطان که سیاست تهاجمی داشت و می خواست هر طور که شده نیروها را مسلح  کرده و دمشق را سرنگون کند.  شکست این طرح ها انهارا ناامید  کرده و به خودشان آورد . از این رو به دنبال جبران سیاست شکست خورده خود هستند. این اقدام مثبتی است.

مساله دیگر درگیری های سوریه مربوط به مقابله با تشیع و ایران است. سوریه محل تسویه حساب با ایران و تشیع شده بود.

اما با مذاکراتی که ایران  با کشورهای 5+1 انجام داد و چشم انداز گسترش وعادی سازی روابط ایران با جهان موجب شد، عربستان و کشورهای  عربی از حمله به ایران نا امید شوند و  اینکه ایران را در چنبره تحریم های بین المللی به زانو دربیاورند با شکست مواجه شود. از این رو باید  با یک ایران مقتدر و با نقش سازنده در منطقه همزیستی و تعامل  داشته باشند. نکته دیگر سرکار آمدن دولت اعتدال و عقلانیت بود که طی یک فرایند دموکراتیک صورت گرفت و نشان داد ایران سرزمین با ثباتی بوده و دارای امنیت است. این مساله باعث نقش بر آب شدن تمامی آن تخیلاتی شد، که با شکست دادن سوریه و به زانو در امدن ایران در برابر غرب  عربستان قدرت برتر منطقه می شود.امیدوارم عربستان  اکنون با تغییر رویکرد وارد تعامل  سازنده  با ایران شود.

این رویداد چه تاثیری بر آینده قطر و عربستان خواهد داشت؟

روابط قطر و عربستان هیچ گاه چندان دوستانه نبوده و همیشه اختلاف نظر داشتند .فکر می کنم اختلافات ادامه پیدا می کند و درعین حال پیش بینی می کنم که نقش قطر در تحولات منطقه ای خیلی کمرنگ تر شود و قطر هم از یک کشوری که می خواست با قدرت رسانه ای، پول و سیاست نقش مهمی در منطقه ایفا کند تضعیف شود. هم عربستان و هم قطر نقششان کمرنگ می شود.

گفته شده  امیر قطر دو گزینه پیش رو دارد، یکی اجابت دعوت عربستان که در نهایت با مخالفت مقامات قدیمی دولت و پدر خود مواجه خواهد شد و دیگری گرایش به سمت پدر خود _ زیرا معتقدند امیر قطر تحت نفوذ پدر و گرایش به سمت ترکیه و ایران دارد_ که با این اقدام خود از عربستان وشورای همکاری خلیج فارس خلاص می کند. در این صورت آینده شورای همکاری خلیج فارس چه خواهد شد؟ آیا باید منتظر مناسبات جدید و تغییر موازنه قدرت در منطقه خلیج فارس باشیم؟

قطر ایران را مانند عربستان هدف اول خودش تلقی نمی کند. قطر نه خودش را در جایگاهی می بیند که بخواهد با ایران رقابت کند و نه توان این را دارد. بنابراین با ایران تا حدودی روش تعامل را پیش گرفته و باید به این روش ادامه دهد. ایران دوست و همسایه قطر است. ما پروژه های مشترک گازی داریم. از این طریق قطر می تواند با دوستی با ایران، ترکیه و دیگران و عدم حمایت از تروریست ها در سوریه و حمایت کردن از فرایند سیاسی در سوریه جایگاهی در شان خودش داشته باشد. اما قطر حرف از حمایت از اخوان می زند ولی در عمل از تروریست ها حمایت می کند. آنها تمام فعالیت خود را بر اساس اصول وهابی گری و فرقه گرایی و شیعه ستیزی قرار داده اند و با هرگونه مصالحه سیاسی مخالف هستند. پس قطر هم دچار یک تضاد درونی خواهد شد. قطر از اینکه آقای قرضاوی در این کشور تبدیل به یک روحانی شیعه ستیز که  فتوای قتل شیعیان در جهان می دهد  باید جلوگیری کند. . قطر نمی تواند هم حرف از حقوق مردم بزند و هم از فتاوایی که منجر به قتل شیعیان بی گناه می شود، حمایت کند.

آیا تشدید اختلافات، طرح آمریکا را پیچیده تر نمی کند؟ چرا که نگرانی آمریکا از ناتوانی متحدانش در همکاری با یکدیگر باعث تردید این کشور در خارج کردن نیروهای خود از منطقه می شود.

آمریکا نمی تواند در منطقه متکی به کشورهایی باشد که یا خودشان از تروریسم حمایت می کنند یا اتباع آنها در عملیات های تروریستی شرکت دارند. آمریکا نمی تواند چنین سیاست چندگانه ای داشته باشد. اگر آمریکا با تروریستم در افغانستان مخالف است باید در سوریه و مصر هم مخالف باشد. عربستان هم همینطور. نمی توان گروه های تروریستی را به صورت ابزار در جایی به کار گرفته و در جای دیگر محدود کرد. کشورها باید مواضع روشن نسبت به تروریسم، فرقه گرایی و مداخله در امور دیگران داشته باشند. این اشتباه استراتژیکی است که  این کشورها مرتکب شدند از این رو بیشتر نگران امنیت و ثبات درونی خود هستند؛ به همین دلیل با هم دچار تضاد شده اند.

تلاش عربستان برای همراه کردن دیگران با خود حتی قطر ولو با فشار چیست؟

قطر بدون عربستان و هم بدون این کشورها نمی تواند به تنهایی در سوریه موفق باشد. همچنان که ترکیه مواضعش نسبت به سوریه در حال تغییر است. ترکیه هم مواضع دوگانه ای پیدا کرده است. سال انتخابات مجلس و نخست وزیری است و ترکیه هم هزینه محاسبات اشتباه خود در مورد سرنگونی اسد را می پردازد. ترکیه باید پای خودش را از سوریه بیرون کشد و اجازه دهد فرایند سیاسی مبتنی بر حقوق مردم، حقوق انسانی، آتش بس و بازشدن کریدورهای کمک های انسان دوستانه شکل بگیرد تا بتوان اوضاع سوریه را آرام کرد تا کشور امنیت و ثبات منطقه ای داشته باشد.

انتشار اولیه: یکشنبه 18 اسفند 1392 / انتشار مجدد: 23 اسفند 1392