برنامه ای برای عبور از بحران

دیپلماسی ایرانی: معرفی دکتر ظریف به عنوان وزیر خارجه پیشنهادی رییس جمهور جدید به عنوان نشانه ای از تلاش رییس جمهور برای تحقق اهداف طرح شده اش در دوران انتخابات و تنش زدایی در عرصه نظام بین الملل و نیز فراهم ساختن زمینه های لازم برای نقش آفرینی موثرتر ایران در منطقه وجهان ارزیابی شده است. برنامه هایی که ظریف برای وزارت امورخارجه اعلام کرده است امیدها برای تحقق اهداف و آمال مهم ملی در سیاست خارجی ایران را بیشتر کرده است. برنامه ظریف یک منشور کامل برای تحقق منافع ملی ایران است. این برنامه در وهله اول نشان از آگاهی و تسلط کم نظیر کاندیدای وزارت امورخارجه دولت تدبیر وامید به ابعاد گوناگون در پیوند با سیاست خارجی ایران است. ظریف جهان امروز و شرایط حاکم بر نظام بین الملل را به خوبی می شناسد و در برنامه اش به اختصار ولی به دقت و به گونه ای جامع ومانع به شرایط جهانی اشاره کرده است. وی با جداسازی اهداف کلان از اهداف اجرایی وعملیاتی جایگاه ایران در شرایط گذار جهانی و فرصتها و چالشهای پیشاروی ایران را هم مورد بررسی قرار داده است وضمن تبیین گفتمان سیاست خارجی اش به عنوان گفتمان اعتدال وتوضیح درباره عناصر شکل دهنده این گفتمان راهبردهای کلان وعملیاتی را طراحی کرده و سرانجام روش ها وراهکارهایی را برای تحقق منافع ملی ایران ارایه کرده است.

ظریف دوران گذار در روابط بین الملل را مورد توجه قرار داده است و به مواردی هم چون تغییر در مفهوم قدرت از قدرت سنتی نظامی به قدرتی با ویژگیهایی متنوع تر همانند مولفه های فرهنگی واقتصادی و نیز تغییر در بازیگران سنتی نظام بین الملل پرداخته است. وزیرخارجه پیشنهادی حسن روحانی نه تنها شناخت دقیقی از اصول حاکم بر روابط خارجی در دهه دوم سده بیست ویکم دارد، بلکه تهدیدات ابرقدرتها علیه ایران و نیز چالشهای منطقه ای که ایران می تواند با آن درگیر باشد را هم به خوبی می شناسد. او نقاط قوت و ضعف والبته آسیبهای احتمالی در روند سیاست گذاری و اجرای سیاست خارجی ایران را به گونه ای دقیق درک کرده است و راهکارهایی مشخص را برای بهره مندی از همه ظرفیتهای فرهنگی واقتصادی وسیاسی ایران در راستای تحقق منافع ملی کشورمان مورد بررسی قرارداده است.

مهمترین محورهای برنامه های ظریف را می توان در چند بند ذیل مورد تجزیه وتحلیل قرار داد:

الف-اولویت منافع ملی

در برنامه پیشنهادی ظریف اولویت با منافع ملی است. به عنوان اولین اهداف از اهداف کلان سیاست خارجی تصریح شده است:

" پاسداری از استقلال، وحدت ملی و تمامیت ارضی کشور"

و بدین ترتیب مشخص شده است که همه سیاست گذاریها واصول اجرایی سیاست خارجی ایران باید به گونه ای طراحی شود که استقلال وتمامیت ارضی و وحدت ملی ایران را تامین نمایدو بی شک این اولویت باید در طراحی راهبرد حاکم بر سیاست خارجی ایران ونیز در ترسیم مناسبات ایران با جهان خارج و به ویژه با ابرقدرتها و کشورهای منطقه وهمسایگان ایران به عنوان اصلی بایسته وضرورتی اولیه مورد توجه قرار بگیرد. درسایر بندهای اهداف کلان سیاست خارجی هم از جمله اشاره شده است:

"کمک به تأمین امنیت ملی، اعتلای منزلت ملی، منطقه ای و بین المللی ایران و ایرانی، "

هم چنین در اهداف اجرایی و بررسی فرصتها وچالشها و اهداف اجرایی وعملیاتی وراهبردها وروش ها وراهکارها موارد متعددی درپیوند با منافع ملی مورد توجه قرار گرفته اند و می توان گفت که برنامه هدفی جز تحقق منافع ملی ایران ندارد. تنش زدایی، پرهیز از انزوا، ایجاد مناسبات سازنده ومدیریت مناسبات ایران باجهان وبهره گیری از سیاست خارجی اقتصاد محور و دفاع از حقوق ایرانیان در سرتاسر جهان، همگی از نشانه های توجه به منافع ملی در برنامه پیشنهادی ظریف برای سیاست خارجی ایران است.

ب-سیاست خارجی درخدمت امنیت ملی

در دومین بند از اهداف کلان سیاست خارجی ظریف بر کمک به تامین امنیت ملی تاکید شده است. در بخش فرصتهای پیشاروی ایران به اهمیت ثبات کشور تاکید شده است و در راهبردهای کلان سیاست خارجی ایران نیز تصریح شده است:

"شناسایی مستمر تهدیدها و فرصت ها به منظور استفاده و بهره گیری به موقع از فرصت ها و تبدیل تهدید به فرصت و یا مقابله با آن با هدف تأمین امنیت و منافع ملی"

در بند دیگری از راهبردهای کلان نیز تاکید شده است:

" طراحی امنیت ملی محور و منافع ملی بنیان در عرصه روابط و سیاست خارجی"

هم چنین ضمن اشاره به حوزه های منافع حیاتی برای ایران به ضرورت تهدید زدایی در این حوزه ها توجه شده و بیان گردیده است:

" فرصت سازی، تهدید زدایی و جلوگیری از افزایش تنش در حوزه های منافع حیاتی"

افزون بر این تحکیم امنیت ملی به عنوان شرطی اساسی در ترسیم مناسبات دوجانبه وچند جانبه ایران مورد اهتمام قرار گرفته و ابراز شده است:

" برقراری، تقویت و تعمیق مناسبات دوجانبه و چندجانبه در جهت تحکیم امنیت ملی، پیشبرد منافع ملی و اعتلا و ارتقای اقتدار، شأن، موقعیت و نقش کشور در منطقه و نظام بین الملل"

در راهبردهای عملیاتی سیاست خارجی ایران نیز نوشته شده است:

" اعتمادسازی با همسایگان و تعیین تکلیف موضوعات اولویت دار با همسایگان بر مبنای اصول شناخته شده حقوقی، و با هدف حفظ تمامیت ارضی و منافع کشور"

با توجه به همگی این موارد می توان گفت که  یکی از اهداف اصلی در سیاست خارجی مد نظر ظریف تامین امنیت ملی است.

ج-تعامل مثبت و با حفظ اقتدارملی

در برنامه های ظریف تعامل مثبت با جهان از اهمیت ویژه ای برخوردار است ولی مشخص است که این تعامل نه از سر انفعال بلکه با اقتدار و از موضع پاسداری از منافع ملی و اعتبار بین المللی ایران است. در اهداف کلان سیاست خارجی ایران هم چنین تصریح شده است:

" ارتقای روابط و کاهش تنش ها و خصومت ها"

در بخش شناخت از محیط سیاست خارجی نیز بر مقابله با هر نوع انزواجویی تاکید و بیان شده است:

" دوران انزواجویی ارادی و داوطلبانه در روابط بین الملل سپری شده و عدم نقش آفرینی و یا غیاب در عرصه های منطقه ای و بین المللی نه یک امتیاز که نوعی نقطه ضعف و کاستی محسوب می شود"

در اهداف اجرایی وعملیاتی و در صدر این اهداف تعامل باجهان قرار دارد و ابراز گردیده:

 "تعامل سازنده و مؤثر با جهان"

و هم چنین:

" تنش زدایی، بازسازی و اصلاح تعاملات با قدرت های مؤثر بین المللی در جهت منافع ملی ؛عادی سازی و بهبود روابط با کشورهای منطقه به ویژه همسایگان؛ مدیریت، کاهش و لغو تحریم های بین المللی، چندجانبه و یک جانبه؛ تأثیرگذاری سازنده بر روند تحولات جهانی به ویژه در حوزه های مبارزه با تروریسم و افراط گرایی و جلوگیری از اشاعه سلاح های کشتار جمعی"

در راهبردهای سیاست خارجی ایران هم تصریح شده است:

" همکاری و تعامل سازنده و تأثیرگذار در روابط خارجی براساس رویکرد عزت، حکمت و مصلحت می باشد. راهبرد مزبور در راستای دستیابی به اهداف سند چشم انداز، تقویت امنیت ملی، رفع تهدیدات خارجی، محوری قرار دادن اقتصاد و توسعه ملی درروابط خارجی، خنثی سازی برنامه اسلام ستیزی و ایران هراسی در جهان و به ویژه منطقه، ارتقای اعتبار و افزایش احترام و عزت ایران در سطح منطقه و جامعه بین المللی و جهان در حال گذار تعریف می شود."

د- سایر موارد

برقراری توازن در سیاست خارجی ایران، تعریف نقش وجایگاه واقع بینانه برای ایران در عرصه نظام بین الملل به دور از افراط وتفریط، توجه به موقعیت مناسب ایران در جهان امروز باتوجه به حذف رقبای منطقه ای ایران، مدیریت مناسبات ایران با آمریکا و روسیه وچین وهند و توجه به اولویت ها در تخصیص منابع مادی وانسانی باتوجه به منافع ملی، تقویت دیپلماسی عمومی، ایجاد اجماع ملی در سیاست خارجی وبهره گیری از توان جامعه مدنی و دانشگاهها توجه به اهمیت رسانه ها واینترنت در دیپلماسی، شایسته سالاری درسیاست خارجی و احیای جایگاه وزارت امورخارجه درچرخه سیاست خارجی ایران و نیز درخدمت گرفتن دیپلماسی برای توسعه کشور و جذب سرمایه گذاری خارجی و رونق اقتصاد ایران از جمله مهمترین محورها در برنامه متشرشده ظریف هستند. بعد دیگری که در برنامه ظریف مورد توجه قرار گرفته است نگرش مثبت نسبت به حقوق بشر و تعامل مثبت در این راستا به گونه ای است که از فشارهای حقوق بشری علیه ایران جلوگیری نماید وعرصه را در این موضوع مهم به دشمنان ایران واگذار ننماید بلکه بتواند از حقوق ایران به گونه ای منطقی و آبرومندانه در مجامع بین المللی ونهادهای جهانی حقوق بشری دفاع نماید. افزون بر این مقابله با ابعاد گوناگون ایران هراسی چه در عرصه تئوریک وچه عرصه عملی  دیپلماسی و نیز توجه به حوزه تمدن ایرانی از دیگر بخشهای مهم در برنامه ظریف هستند. از جمله درباره حوزه تمدن ایرانی و از جمله راهبردهای کلان در برنامه سیاست خارجی ظریف تاکید گردیده است:

" ترویج فرهنگ و تمدن ایرانی در جهان، به ویژه حوزه جغرافیایی ایران بزرگ با هدف همگرایی و ارتقای هویت ایرانی"

نتیجه گیری

اجرایی کردن برنامه پیشنهادی دکتر ظریف برای وزارت امورخارجه ایران هدفی بسیار بزرگ است که با تلاش وسختی زیاد محقق خواهد شد. شرط اول برای عملی شدن این برنامه حمایت همه جانبه حاکمیت و همه نهادهای دولتی و نیز پشتیبانی افکار عمومی ملت ایران از آن است. در وهله بعدی نیز قدرتهای خارجی باید به دور از تنش آفرینی وبا منزوی ساختن گروههای فشار بین المللی پیام عصر جدید و نوین دیپلماسی ایران را درک کرده و با پاسخی مثبت به این پیام به تعامل با کشورمان روی آورند. در این صورت می توان امیدوار بود که تحریمها متوقف شده و رو به کاهش گذارد و مناسبات ایران با قدرتهای بین المللی رو به تنش زدایی وعادی سازی رود. قدرتهای منطقه ای وهمسایگان هم به مناسباتی دوستانه ومبتنی بر احترام متقابل روی بیاورند و از تنش آفرینی علیه ایران خودداری نمایند. در چنین شرایطی می توان امیدوار بود که سیاست خارجی ایران با پاسداری از استقلال و تمامیت ارضی ومنافع ملی به ابزاری مهم برای توسعه اقتصادی و افزایش اعتبار بین الملی ایران مبتنی بر موقعیت جغرافیایی کم نظیر و نیز تاریخ و فرهنگ و تمدن درخشان کشورمان تبدیل گردد./16