لزوم توسل روحانی به تعامل دوستانه و خویشتنداری هوشمندانه

دیپلماسی ایرانی: دکتر حسن روحانی، رئیس جمهور منتخب، هفته گذشته در همایش افق رسانه در مرکز همایش های بین المللی صدا و سیما با اشاره به این که کشور ما شرایط خاص و ویژه ای دارد گفت: «دشمن قصد دارد چهره جمهوری اسلامی را در صحنه بین الملل با چهره امنیتی معرفی کند ما باید نقشه دشمن را بشکنیم و برای این کار نیاز به تدبیر و برنامه داریم.» روحانی با اشاره به گفتمان اعتدال در زمینه سیاست خارجی گفت: «واقع بینی در گفتمان اعتدال یک اصل است. نمی شود اگر ظلمی در کشور دشمن رخ داد بگوییم ظلم است و اگر در کشور دوست همین اتفاق افتاد بگوییم ظلم نیست یا کم ظلم است. حقوق بشر، حقوق بشر است، حال شما تعبیر حقوق بشر اسلامی یا هر تعبیر دیگری را داشته باشید. در آنجا که عملی در غرب را به عنوان یک عمل زشت محکوم کنیم باید حواسمان باشد که در دام معیارهای دوگانه گرفتار نشویم.» درباره وضعیت کنونی سیاست خارجی و چالش های پیش روی دولت آینده به خصوص در مورد مسئله حقوق بشربا دکتر محمودرضا گلشن پژوه، معاون پژوهشی موسسه ابرار معاصر تهران و مدیر گروه حقوق بشر مرکز تحقیقات استراتژیک گفتگو کرده ایم که در زیر می خوانید:

بسیاری معتقدند یکی از دلایل پیروزی آقای روحانی در انتخابات، سیاست های نادرست آقای احمدی نژاد در زمینه سیاست خارجی بوده است که مورد انتقاد آقای روحانی نیز قرار گرفت. بنابراین آسیب شناسی این سیاست خارجی از اهمیت برخوردار است. ارزیابی شما از کارنامه دولت نهم و دهم در سیاست خارجی چیست؟

 به نظر بنده، دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در 8 سال گذشته را می توان در دو حوزه مورد بحث قرار داد و بعد به ارزیابی و آسیب شناسی آن پرداخت. نخست حوزه موضوعی و دوم، حوزه نهادی.

از نگاه موضوعی، سیاست خارجی کشور در این دوره با موضوعاتی همچون بحث هسته ای، حقوق بشر، موضوع سوریه، عراق، افغانستان، فلسطین و فرایند صلح، بحث انرژی، موضوع تحریم های گسترده، بحث نگاه به شرق، تمرکز بر آمریکای لاتین و موضوعاتی از این دست روبرو بوده که گرچه برخی از آن ها پرونده هایی جدید در سیاست خارجی کشور هستند، اما غالب آن ها در سه دهه گذشته جزو موضوعات اساسی سیاست خارجی کشور بوده است.

از نگاه نهادی، پدیده نوین این دوره، پررنگ شدن نهاد «شخص رییس جمهور» و ابتکارات فردی وی، در برابر نهادهای رسمی دیپلماسی کشور، یعنی وزارت امورخارجه یا - در برخی موضوعات خاص - شورای عالی امنیت ملی، بوده است. در این دوره همچنین نقش دبیران شورای عالی امنیت ملی، آقایان لاریجانی و جلیلی و نوع نگاه آنان به شیوه مدیریت مسائل امنیتی مرتبط با سیاست خارجی کشور را نیز نباید از نظر دور داشت. با این حال به نظر من، نقش شخصی رییس جمهور در بسیاری از موارد تمامی این نهادها را تحت تاثیر خود قرار می داد. تحرکات ایشان در اجلاس های سالانه سازمان ملل و همچنین تقویت ارتباط دوجانبه با تعدادی از کشورهای آمریکای لاتین، به گونه ای بود که هم ناظر داخلی و هم خارجی رویکردهای ایشان را بیش از آن که تصمیمات دستگاه عامل سیاست خارجی کشور ببیند، نگاه و ابتکار شخصی ایشان تفسیر می کرد.

اما به هرحال، فارغ از توصیف وضعیت هشت سال گذشته، به نظر من برآیند تعاملات این نهادها و موضوعات با یکدیگر، خروجی ها و نتایج مطلوبی به بار نیاورد. یعنی فارغ از دلایل، آن چه محصول سیاست خارجی کشور در این دوره بود، ذخیره قدرتمند و مثبتی برای دولت بعد به حساب نمی آید. باز هم تاکید می کنم فارغ از دلایل، چون در برخی از موضوعات، سیاست های کلی نظام به گونه ای تدوین شده که ما امکان تغییر و تحول صد و هشتاد درجه ای در صحنه بازی نداریم. اصولی داریم و باید به آن ها پایبند بمانیم. اما اگر از رویکردی نتیجه گرا به موضوع نگاه کنیم، می بینیم که دستاوردهای سیاست خارجی کشور در دورانی که گذشت مثبت نبود و در مجموع باعث ارتقای جایگاه ایران، بهبود وجهه کشور نزد افکار عمومی جهانی، تقویت ابزارهای قدرت نرم، افزایش نفوذ منطقه ای و بین المللی و در مقابل، کاسته شدن از قدرت و نفوذ رقبای ما نشد.

آقای روحانی روز گذشته در سخنان خود با توجه به وضعیت سیاست خارجی گفتند که کشور ما شرایط خاص و ویژه ای دارد. به نظر شما مهم ترین چالش های پیش روی دولت آینده در زمینه سیاست خارجی چیستند؟

در نگاه اول موضوع هسته ای و تحریم ها. اما این که با چه شیوه ای باید با این چالش ها مواجه شد، خودش موضوعات دیگری را پیش می کشد. این که آیا ما برای حل موضوع دوفوریتی هسته ای و تحریم ها، باید روی همین دو موضوع تمرکز کنیم، یا این که شیوه حل و فصل آن ها، از اتخاذ راهبردهایی جنبی همچون مدیریت روابط با آمریکا، بهبود روابط با اروپا، تلاش برای حل تنش با اعراب و فرضا حل و فصل موضوع سوریه می گذرد؟

ما باید درست تشخیص دهیم که آیا حقیقتا بهبود رابطه با آمریکا، باعث کاهش تحریم ها و توافق بر سر موضوع هسته ای می شود؟ یا این که امریکا در کنار نمایش علاقمندی به بهبود روابط، آتشباری از جبهه حقوق بشر را از طریق سایر بازیگران رسانه ای و غیردولتی بیشتر می کند و فرایند کاهش تحریم ها را هم در هزارتوی تصمیمات بروکراتیک و تعاملات کاخ سفید و کنگره می اندازد؟ از سویی دیگر ما باید دقیقا برای خودمان مشخص کنیم که آیا بهبود رابطه با اروپا باعث کاهش فشارها بر کشورمان می شود یا تقویت دیپلماسی نگاه به شرق، یا هیچکدام!  آیا واقعا اروپا همان آمریکاست یا می توان از شکاف میان این دو بهره برد؟ ایا اصلا تضاد منافع استراتژیکی میان این دو بازیگر عمده جهانی وجود دارد؟ و خیلی سوالات دیگر.

لذا به نظر من «فوری ترین» چالش های سیاست خارجی کشور، موضوع تحریم ها و بحث هسته ای است و «مهم ترین» آن ها، پاسخ صحیح و منطقی دادن به سوالاتی پایه ای.

آقای روحانی در سخنان خود به گفتمان اعتدال در زمینه سیاست خارجی اشاره کردند. تا چه اندازه این گفتمان می تواند به حل مشکلات کنونی ایران در سیاست خارجی کمک کند؟ به نظر شما دولت آینده برای حل این مشکلات و معضلات چه راهکارهایی باید در پیش گیرد؟

به نظر من رویکرد اعتدالیِ اعلامی آقای دکتر روحانی، شروع خوبی است. ما قبل از هرچیز نیاز داریم صحنه را به وضوح ببینیم. الان صحنه واضح نیست. هم تحولات و تعاملات در صحنه بین الملل بسیار پیچیده و درهم شده، هم شیوه کارکرد قبلی ما پر سر و صدا و پر گرد و خاک بوده. من فکر می کنم نخستین کاری که دولت منتخب خوبست انجام دهد این است که ابتدا یک فضای آرام ایجاد کند. این فضا را می توان با کمترین هزینه بدست آورد. چند اعلام موضع آرامش بخش، چند تعامل دوستانه و چند خویشتنداری هوشمندانه به سادگی این فضای ارزشمند برای کشورمان را فراهم می کند. پس از این که صحنه بازی شفاف شد و توانستیم بدور از صحنه سازی ها، فریب ها و پیچیدگی ها، صحنه و موضوعات و بازیگران را به خوبی دیده و تحلیل کنیم، آن گاه باید برای چند موضوع چاره اندیشید. یکی بی اعتبار کردن صنعت ایران هراسی که در سال های گذشته سود خوبی برای رقبا و دشمنان ما داشت و ما نیز متاسفانه در برخی اوقات، خودمان  آگاهانه و ناآگاهانه به تقویت این تجارت پرسود یاری رساندیم. در فاز دوم می باید مدیریت هم زمان دو رویکرد را به انجام رساند: نخست بهبود وجهه و چهره آسیب دیده کشور نزد افکار عمومی با تقویت نهاد دیپلماسی عمومی کشور که متاسفانه یکی از بی برنامه ترین، بی نظم ترین، بی فکرترین و تنبل ترین نهادهای دیپلماتیک کشور است و دوم، تلاش برای حرکت رو به جلو در حوزه هایی که حل و فصل آن ها بیشترین آورده را برای سیاست خارجی کشور به همراه دارد.

اگر بشود با رویکردی مثبت، عامل و منطبق با حل مساله، در یک یا دو سال نخست، این فضا و دو فاز ذکر شده را مدیریت هوشمند کنیم، یا خودبخود حجم فشارها علیه کشور کم می شود، یا توان ما برای تحمل هزینه ها بسیار بیشتر خواهد بود.

شما در سال های گذشته بر بحث حقوق بشر و تاثیر آن بر سیاست خارجی ایران متمرکز بوده اید. آقای روحانی در سخنان روز گذشته خود به موضوع حقوق بشر اشاره و تاکید کردند که نباید در برخورد با حقوق بشر از معیارهای دوگانه استفاده کرد. به نظر شما «موضوع حقوق بشر» تا چه اندازه برای دولت آینده یک مسئله در سیاست خارجی ایران محسوب می شود و در مواجهه با این مسئله باید چه رویکردی اتخاذ کرد؟

حقوق بشر فاکتوری بسیار مهم است که متاسفانه غالب اوقات چون صرفا سیاسی دیده می شود، حل شدنش به حل و فصل روابط دوجانبه ما با غرب نسبت داده می شود. در صورتی که این رویکرد تا دو دهه قبل می توانست حقیقت داشته باشد اما اکنون خیر. حقوق بشر در حال حاضر خودش به ابزار و نهادی بسیار عظیم و توانمند بدل شده که مدیریت آن دیگر کار هرکسی نیست. متاسفانه در سی سال گذشته، همیشه برای حقوق بشر اولویت های آخر سیاست خارجی اختصاص داده شده. این درحالی است که اگر همانگونه که مقام معظم رهبری در سخنرانی اخیرشان عنوان نمودند، هدف تعدادی از کشورهای غربی را «تغییر نظام» در ایران بدانیم، اهرم حقوق بشر یکی از منعطف ترین و به نوعی بی در و پیکرترین اهرم های در دسترس این کشورها برای تداوم فشار بر ایران است. وقتی می گویم بی در و پیکر، منظور آن است که هم موضوعات، هم قواعد و هم بازیگران این عرصه آن قدر گسترده اند که فضای بازی برای کسی که این ابزار را در اختیار می گیرد، بسیار فراخ و در مقابل برای کشوری که تحت اتهام قرار می گیرد، بسیار تنگ می شود. بسیاری از دولت هایی که ادعاهای حقوق بشری علیه شان ابراز می شود، اولین کاری که می کنند بکارگیری یک راهبرد تهاجمی است. یعنی تمرکز بر موارد نقض و استانداردهای دوگانه خودِ غربی ها در حوزه حقوق بشر. اما متاسفانه کاربرد این روش، هم بدلیل شیوه های کلیشه ای، هم انعطاف بالای نظام های حقوق بشر غربی و از طرفی نیز غیرقابل مقایسه بودن ابزارهای رسانه ای دوطرف برای تحت تاثیر قراردادن افکار عمومی، محدود و کم اثر است. با این نگاه و با توجه به درجریان بودن اتهامات حقوق بشری علیه کشورمان در سه دهه گذشته، به نظر من باید چند راهبرد را به صورت هم زمان دنبال نمود:

1. اتخاذ یک دیپلماسی هوشمند، منعطف و کارآمد با هدف برگرداندن متحدان سابق در حوزه حقوق بشر به اطراف خودمان. این که ما در یکی دو سال گذشته، برایمان عادی شده باشد که اندونزی، مالزی، مصر، عربستان، کویت، بحرین، امارات، آذربایجان و بسیاری دیگر از این دست کشورها که همواره بلوک متحدی را در نهادهای حقوق بشری در حمایت از ایران تشکیل می داند، به قطعنامه های علیه ما رای ممتنع بدهند اصلا رویداد خوبی نیست.

2. تصمیم جدی برای مواجهه با نواقص حقوق بشری خودمان و رفع آن ها

3. ایجاد هماهنگی موثر و علمی میان قوای سه گانه در حوزه موضوعات حقوق بشری

4. پرهیز از رفتارهای کلیشه ای در حوزه دفاع از حقوق بشر کشور در مجامع بین المللی

5. بازگرداندن اعتماد دوجانبه میان دولت و سازمان های غیردولتی داخلی برای بهره مندی هر دوطرف از ظرفیت های عظیم  ناشی از همکاری (و نه هماهنگی)

6. و در نهایت، جداسازی رویکرد امنیتی و سیاسی به حقوق بشر از رویکردهای حقوقی و این که مشخص کنیم هریک از این نگاه ها در چه زمان ها و چه موضوعاتی باید برای حفظ منافع ملی کشور ارجحیت داشته باشد. در هرحال شاید در برخی موارد مجبور باشیم به ادعایی حقوق بشری رویکردی امنیتی داشته باشیم و ناچار هزینه های آن را هم تحمل کنیم؛ اما در برخی موارد، که من معتقدم کم هم نیستند، پس از کار کارشناسی متوجه می شویم با یک رویکرد نوین یا تحول در فرایندهای حقوقی و قضایی، هم می توان آسیب پذیری نظام را کاهش داد و هم به بهبود بهره مندی جامعه از حقوق بشر یاری رساند.

تهیه کننده: تحریریه دیپلماسی ایرانی/16

انتشار اولیه: چهارشنبه 12 تیر 1392/ باز انتشار: یکشنبه 16 تیر 1392