تحلیل نطق سالانه باراک اوباما در کنگره

دیپلماسی ایرانی: باراک اوباما در دوازده فوریه 2012 یعنی بیست و چهارم بهمن 1391، اولین نطق موسوم به وضعیت اتحادیه(State of Union)  را با حضور اعضای دو مجلس نمایندگان و سنا و تعداد قابل توجهی از سیاستمداران و دست اندرکاران امور سیاسی و اجتماعی در ساختمان کنگره ایراد کرد. این نطق سالانه که ریشه در قانون اساسی امریکا دارد، خود تبدیل به نهادی در مجموعه سیاسی امریکا شده و روسای جمهور امریکا سالانه به مردم و جامعه گزارشی از وضعیت کلی امریکا ارائه می نمایند. با توجه به این که این اولین نطق اوباما در دور دوم ریاست جمهوری است، باید دید اوباما چه گفت و گفته های او چه معنایی داشت؟ اما پیش از آن باید به اهمیت و جایگاه این نهاد سیاسی در امریکا بپردازیم و سپس وارد بحث های مربوط به نطق اوباما شویم و سرانجام به ارزیابی نطق او بپردازیم. این بحث ها را در سه مبحث نمایش سیاسی، کنش سیاسی و واکنش سیاسی بررسی می کنیم.

نمایش سیاسی

باید در نظر داشت که دولت امریکا دولت فدرال است و مجموعه ای از پنجاه ایالت این کشور را تشکیل می دهند. در حقیقت ایالات متحده اتحادیه ای از ایالت ها یا به تعبیری دولت های مختلف است که طی یک پروسه تاریخی و پرمناقشه و بعضا خونین که مظهر آن جنگ های داخلی است، در یک اتحادیه جمع شده اند. چگونگی وضعیت اتحادیه یکی از موضوعات اساسی و اولیه مقامات ایالتی و فدرال می باشد. در چارچوب ماهیت فدرال امریکا، وظایف دولت مرکزی مشخص و محدود و یکی از آن ها حفظ اتحادیه و تعریف منافع همه جانبه این اتحادیه و تحقق آن منافع است. با توجه به این مسئله از ابتدای تاسیس امریکا تا به حال، رئیس جمهور به عنوان رئیس این اتحادیه، معمولا در ماه های ابتدایی سال مسیحی، در ژانویه و یا فوریه، به نمایندگان مردم امریکا که در دو مجلس نمایندگان و سنا جمع می شوند، گزارشی از وضعیت کشور ارائه می کند. می توان این را مهم ترین نمایش سیاسی و نمادین سالانه امریکا بدانیم.

در این نمایش سیاسی آن چه حائز اهمیت است پردازش نوعی هویت فراگیر و تاکید بر ارزش های همه جانبه ای است که همه مردم امریکا یا به آن معتقدند یا در مسیر برساختگی هویت ها به آن معتقد می شوند. علاوه بر این ماهیت نمادین و نمایشی و جنبه های هویت بخش آن باید در نظر داشت که رئیس جمهور امریکا معمولا از چالش هایی که امریکا در سیاست داخلی و خارجی با آن ها رو به رو است نیز مطالبی را به اطلاع مردم امریکا می رساند و البته در این چالش ها ظرفیت مدیریت خود و حزب حاکم را نیز به نمایش می گذارد. معمولا هر رئیس جمهوری تاکید می کند که وضعیت اتحادیه قوی و پایدار و هویت مستحکم است و ضمن بیان چالش ها یادآور می شود که این چالش ها همگی قابل مدیریت هستند. این چارچوب مفهومی ما را در فهم کنش سیاسی هر رئیس جمهور در ارائه این نطق کمک می کند. حال باید دید که اوباما در سخنرانی وضعیت اتحادیه چه گفت؟

کنش سیاسی اوباما

اوباما در نطق اخیر وضعیت اتحادیه خود بر سیاهه ای از مسائل گوناگون داخلی و خارجی امریکا تمرکز کرد. اغراق نخواهد بود اگر بگوییم بیش از نود درصد از موضوعاتی که اوباما به آن ها پرداخت ماهیت داخلی داشتند و شاید کمتر از ده درصد به مباحث سیاست خارجی و وضعیت بین المللی اختصاص یافت. این تحلیل محتوا نشان دهنده وضعیت عمومی سیاسی و اجتماعی امریکا است.

در مباحث داخلی باید گفت که مرکز ثقل سخنان اوباما مباحث اقتصادی بود. او اشاره کرد که امریکا بحران اقتصادی را پشت سر گذاشته ولی باید برای رسیدن به یک اقتصاد قوی تر تلاش کند و در این زمینه به اقداماتی که دولت او انجام داده و اقداماتی که باید انجام بگیرد پرداخت. در زمینه اقداماتی که انجام گرفته، ایجاد شغل یکی از محورهای اساسی بود و نکته قابل توجهی که اوباما در این سخنرانی گفت، بازگرداندن بسیاری از شغل ها از خارج به داخل امریکا است. قبلا کمپانی های امریکایی به دلایل مختلف اقتصادی، برخی اقدامات خود را در خارج از امریکا انجام می دادند اما اوباما تاکید کرد که کمپانی هایی مثل کاترپیلار، فورد، اینتل و اپل بسیاری از کارها را به داخل امریکا برگردانده اند و با ارائه آماری از پانصد هزار شغل در این رابطه نشان داد که بازسازی شغل برای امریکایی ها یک محور اساسی است. او تاکید خاصی بر لزوم بازسازی امریکا کرد و این بازسازی در عرصه زیرساخت ها و ساختارهای آسیب دیده به طور برجسته تری مورد توجه قرار گرفت. او گفت به عنوان مثال هفتادهزار پل و تاسیسات زیربنایی نیاز به بازسازی دارند و سرمایه گذاری در این زمینه های ساختاری به اقتصاد امریکا کمک می کند. مسائل مربوط به مالیات ها، کاهش کسری بودجه و خدمات اجتماعی نیز در نطق او بسیار برجسته بود. البته همه این ها از زاویه و دید حزب حاکم یعنی حزب دموکرات مطرح شد. عمدتا بر این نکته تاکید شد که باید در ضمن رسیدگی به فقرا و طبقات فرودست، طبقه متوسط تقویت شود و گسترش پیدا کند و مالیات از طبقات فرادست جدی باشد و همزمان اندازه و حجم دولت بزرگتر نشود، بلکه دولت هوشمندانه تر شود.

اوباما در زمینه مباحث اجتماعی و فرهنگی هم بسیار سخن گفت. از اهمیت آموزش و پرورش پیش دبستانی تا سرمایه گذاری در حوزه های دانش های نوین و توسعه دانش های فضایی گرفته تا چالش های خانوادگی در سخنان او دیده می شد. شاید مهم ترین چالش اجتماعی که بخش قابل توجهی از صحبت اوباما را به خود اختصاص داد مسئله استفاده از اسلحه و لزوم تبدبل قوانین خاص در این زمینه بود.

در مباحث خارجی، اوباما اشاره ای به تست هسته ای کره شمالی داشت و گفت کره شمالی از این طریق به امنیت نخواهد رسید و مقابله جدی با این کشور خواهد شد. اشاره ای در حد یکی دو جمله به ایران داشت که در عین کوتاه بودن، سه موضوع را در این دو جمله مورد تاکید قرار داد. اول این که ایالات متحده از دستیابی ایران به سلاح هسته ای جلوگیری خواهد کرد. او بر مفهوم جلوگیری از دسترسی به سلاح هسته ای تاکید کرد. دوم این که در مورد راه دیپلماتیک برای حل مسئله ایران سخن گفت و سوم این که امریکا موفق شده در مقابل ایران یک ائتلاف بین المللی را تشکیل دهد. اوباما اشاراتی هم به سایر مسائل بین المللی داشت. اما این اشاره ها چندان متمرکز نبود. او به مسائل مربوط به سوریه، مصر و دنیای عرب و منازعات اعراب و اسرائیل اشاره کرد که در همه این ها بیش از حد کوتاه و میانه سخن گفت. اوباما گفت سیاست امریکا بر حمایت از آزادی های اساسی استوار است و در پی حمایت از امنیت اسرائیل است و در عین حال به دنبال برقراری صلح در خاورمیانه است. اوباما بخش کوتاهی از مباحث خارجی را نیز به همکاری بین اروپا و امریکا در زمینه های تجاری اختصاص داد.

اما مهم ترین مسئله در مباحث سیاست خارجی، مسئله افغانستان و مبارزه با تروریسم بود. این مسئله حجم بیشتری از سخنان اوباما در مورد مباحث سیاست خارجی را به خود اختصاص داد. او گفت تا کنون بیش از سی هزار سرباز امریکایی را از افغانستان فراخوانده و در سال جاری بیش از سی و سه هزار نیروی دیگر را فرا خواهد خواند. با این حال تعهدات امریکا به افغانستان از بین نمی رود اما ماهیت آن تغییر خواهد کرد و این ماهیت به ماهیت حمایتی و آموزشی تغییر شکل خواهد داد. در ضمن، اوباما مبارزه با القاعده و تروریسمی که باعث یازده سپتامبر شده را موفقیت آمیز توصیف کرد هرچند که گفت شکل مبارزه با تروریسم با تعدد مراکز تجمع تروریست ها تغییر کرده است. اما ماهیت تهدیدی که منجر به حوادث گذشته شد از بین رفته و مهار شده است.

باید گفت در کنار این مسائل محتوایی، ارائه اوباما نیز بسیار حائز اهمیت بود. به این معنا که در ارائه ترکیبی از استدلال، داده های آماری و تحریک احساسات در سخنان او برجسته بود. بی تردید مهم ترین بخش احساساتی سخنان اوباما مربوط به کنترل اسلحه بود. حضور دست چینی از افرادی که به خاطر استفاده از اسلحه عزیزان خود را از دست داده بودند در این سخنرانی و اشاره اوباما به شخص آن ها، حالت احساسی مسئله اسلحه را بیش از حد برجسته کرد. علاوه بر مسئله اسلحه، اوباما سعی کرد در ارائه به فراگیر بودن و حس هویت بخشی این نطق توجه کند و به اقشار و طبقات مختلف و حتی سنین مختلف جامعه امریکا اشاره کند. حضور یک زن صد و دو ساله که در رای گیری شرکت کرده بود و حضور او یکی از نکات اساسی احساسی بود که در بحث لزوم بهتر کردن پروسه رای گیری مورد استفاده اوباما قرار گرفت. در مجموع به نظر می رسد از نظر ارائه یکی از ماندنی ترین نطق های وضعیت اتحادیه در تاریخ امریکا قلمداد می شود.

اما پیام هایی که در این کنش سیاسی اوباما بود، سه مخاطب را مد نظر داشت. مخاطب اول مردم امریکا بودند و پیام اصلی این بود که وضع امریکا بهتر شده و بهتر از این هم خواهد شد. این در گرو همبستگی ملی و حمایت از برنامه های او است. پیام مهم دیگر او به جمهوری خواهان در کنگره امریکا بود که باید با او همکاری کنند. اوباما به مجموعه ای از قوانین و طرح ها اشاره کرد که همگی احتیاج به تصویب در کنگره دارد و در این زمینه باید جمهوری خواهان همکاری کنند. مخصوصا نسبت به قانون اصلاح مهاجرت، قانون اصلاح مالیات ها و قوانین مربوط به مسائل آموزشی، مخاطب اصلی اوباما، جمهوری خواهان بودند که باید به او بپیوندند و راهی برای ارتقای وضعیت امریکا پیدا کنند. مخاطب سوم اوباما جهان بود. البته مخاطب سوم کمترین حجم را به خود اختصاص داده بود. پیام اوباما این بود که امریکا مصمم و قوی است و در پی درگیری گسترده در دنیا از نظر نظامی نیست. اما در رهبری جهان و همکاری با دیگران مصمم است. با توجه به این مطالبی که از این کنش سیاسی ذکر شد، باید دید که چه واکنش هایی نسبت به آن نشان داده شده است؟

واکنش ها

اولین و مهم ترین واکنش، واکنش حزبی است. به این معنی که بلافاصله سناتور مارک رابیو (Marco Rubio) سخنگوی حزب جمهوری خواه، بر اساس سنت سیاسی امریکا واکنش جمهوری خواهان را نسبت به این نطق به فاصله چند دقیقه بعد از ایراد آن، بیان کرد. سخن اصلی سناتور رابیو این بود که این حرف های آقای اوباما همه حزبی است و نگرش دموکرات ها است. امریکا برای حل مسائل احتیاج ندارد که دولت را بزرگ کند، اوباما دولت را بزرگ کرده و اندیشه دولت بزرگ راه حل امریکا نیست. نقد اساسی حزب جمهوری خواه به سخنان اوباما در وضعیت اتحادیه این بود که اوباما در مسیر تفکرات شبه سوسیالیستی در ورای این طرح ها، به دنبال بزرگ کردن دولت و افزایش قدرت دولت فدرال است که این با روح و فرهنگ امریکایی در تضاد است.

اما گرایش دوم، گرایش فراجناحی بود که در بین کارشناسان امریکایی مطرح شد. به هر حال اوباما توانست مجموعه ای از دستاوردها و موفقیت ها و چالش ها را ذکر کند و جنبه نمادینی که در مباحث فراجناحی مورد تاکید برخی کارشناسان قرار گرفت این بود که امریکایی افریقایی تبار و رنگین پوست رئیس جمهور امریکا شده و در کنگره امریکا دور دوم ریاست جمهوری خود را با این نطق آغاز می کند و جالب آن که طرف مقابل، یعنی سناتور رابیو، سناتور جوان لاتین تبار است که پدر و مادر او از امریکای لاتین مهاجرت کرده اند و او نیز مهاجر زاده ای است که به یکی از مهم ترین مقامات سیاسی یعنی سخنگویی حزب جمهوری خواه برای پاسخ به نطق وضعیت اتحادیه انتخاب شده است. بنابراین اوباما و سناتور رابیو هر دو مهاجر زاده هستند و امریکای لاتین و افریقا در این ریشه های مهاجرتی، مهم و برجسته اند. خود این نشان دهنده یک تحول ساختاری در امریکا است. هر چند که هر دو حزبی صحبت کردند اما نشان دهنده تغییر و تحول در ساخت و بافت جمعیتی و سیاسی امریکا است.

اما واکنش سوم را شاید بتوان واکنش فرا امریکایی قلمداد کرد. خارج از نگرش های جناحی فراجناحی در امریکا، از نگاه از بیرون به امریکا، نطق وضعیت اتحادیه اوباما نشان می دهد که امریکا با مسائل گوناگونی مخصوصا در سیاست داخلی رو به رو است و وحدت رویه ای برای پاسخگویی به همه این چالش ها وجود ندارد. گرفتگی سیاسی و تنش بین جمهوری خواهان و دموکرات ها تبدیل به خصیصه ای ذاتی در این سیستم شده است. اما در عین حال شاید این نکته هم برجسته باشد که طرح همه مسائل و شمارش و احصای آن ها به طور سالانه احتمالا به پیدایش راه حل های اجماعی خواهد انجامید و ظرفیت امریکا در شناسایی ضعف های خود و بازسازی خود نیز پدیده ای قابل توجه است که در این نطق منعکس بود.

هر چه هست نطق وضعیت اتحادیه، یک نهاد و حرکت نمادین و نمایشی همراه با ارائه سیاهه ای از وضعیت امریکا است که رئیس جمهور وقت در صدد است به مردم و جامعه امریکا حس توانایی و قدرت را نشان دهد و در عین حال نمی تواند از سختی ها و چالش ها هم چشم پوشی کند. این نکته شاید برای کسانی که مسائل امریکا را از نزدیک دنبال نمی کنند حائز اهمیت باشد که مسئله اسلحه و کشتاری که در این زمینه رخ می دهد و قوانین و پیچیدگی های آن بسیار برجسته است و یک چالش بیش از حد عمیق در جامعه و برای دولت امریکا است. بی جهت نبود که اوباما در این بخش بیش از حد احساساتی به نظر رسید و این احساس بازتاب چالش های روانی، حقوقی، فلسفی و سیاسی در زمینه استفاده از اسلحه در امریکا است./12

انتشار اولیه:چهارشنبه 25 بهمن 1391 / باز انتشار: جمعه 27 بهمن 1391