اتحاد دیرین، شراکت نوین

دیپلماسی ایرانی: هرچند روابط روسیه و هند میراثی از دوران شوروی است ولی روسیه تلاش می کند با گسترش این روابط  و توسعه فروش تسلیحات به این بزرگ ­ترین خریدار اسلحه در جهان، مرهمی بر زخم های اقتصادی خود بگذارد. سفیر اخیر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به هند و ملاقات با «مان­موهان­سینگ» نخست وزیر این کشور می­تواند طلیعه­ ای در همکاری­های نوین روسیه و هند لقب گیرد؛ همکاری­هایی که حجم مبادلات تجاری آن در سال 2012 تا 15 میلیارد دلار برآورد شد. اما ریشه همکاری­های مسکو و دهلی­نو به رقابت­های نظام تزاری روسیه با استعمار انگلستان در منطقه «آسیای جنوبی» باز می­گردد که به همکاری­های دامنه­دار شوروی و هند در دوره­ی موسوم به جنگ سرد منجر شد. در واقع روابط مسکو و دهلی­نو پس از آن­که ایالات متحده امریکا به تجهیز تسلیحاتی پاکستان در دهه 1950 پرداخت، استحکام یافت. بعد از نزاع مرزی هند و چین در سال 1962 و اعلام بی­طرفی شوروی روابط دو کشور گرم­تر شد. حتی زمانی­که هند در طول جنگ سرد پیش­گام تشکیل جنبش عدم تعهد بود، اتحاد جماهیر شوروی با انجام یک سرمایه­گذاری بزرگ تسلیحاتی در هند، نشان داد که نسبت به روابط با این کشور متعهد است. اما روابط مسکو و دهلی­نو پس از فروپاشی شوروی فرصتی برای تعمیق و گسترش نیافت و در واقع اهمیت همکاری استراتژیک دو کشور پس از جنگ سرد به دلیل تمرکز بر موضوعات منطقه­ای کم­رنگ شد. اما تحولات در مناطقی مانند چین و افغانستان دو کشور را بر آن داشت تا بار دیگر روابط دیرین را بازیابی کنند و به بیانی از آن جا که مسکو ودهلی­نو هر دو در محیط پیرامون خود با چالش­های منطقه­ای دست به گریبان بودند، این امکان را یافتند تا فرصت­های نوین همکاری را تجربه نمایند.

اما روند بازیابی همکاری­های نوین مسکو و دهلی­نو در سه زمینه اصلی قابل تعریف است:

1.     امور دفاعی:

هند بزرگ ­ترین خریدار اسلحه در جهان است و در طول یک دهه­ی گذشته به دلیل نوسازی صنعت تسلیحاتی خود و نیز تاکید مضاعف پکن بر ساخت تسلیحات بومی، این کشور با عبور از چین به بزرگ­ترین خریدار تسلیحات روسی تبدیل شد. در حال حاضر سهم روسیه در تامین سلاح های مورد نیاز این کشور نزدیک به 70 درصد می­باشد و این در حالی است که هند پیش تر تقریبا تمام نیازهای تسلیحاتی خود را از روسیه تامین می کرد. از سوی دیگر روسیه در پی آن است تا از طریق همکاری دفاعی با هند ستون­های صنایع تسلیحاتی خود را استوار سازد. در سفر اخیر پوتین به دهلی­نو چند قرارداد دفاعی به ارزش 2.9 میلیارد دلار به امضا رسید که به موجب آن مسکو 42 جنگنده سوخوی سو-30 و چند بالگرد  MI17 و V5به دهلی­نو خواهد فروخت. برای روسیه اما از آن جا که مجموع تقاضاهای جهانی به سمت تسلیحات روسی روندی نزولی را طی می­کند، همکاری نظامی با هند از اهمیت فراوانی برخوردار است. اما هند نیز در سال­های اخیر در پی آن برآمده تا برای دست­یابی به سلاح­های پیشرفته و کارآمد، منابع تامین تسلیحاتی خود را متنوع سازد. در این راستا قراردادهایی با فرانسه و امریکا برای خرید جنگنده­های چند منظوره و چند دستگاه بالگرد منعقد کرده است. در واقع روسیه با این که هنوز هم مهم­ترین تامین کننده تسلیحاتی هند به شمار می­رود، اما دیگر تنها تامین­کننده آن نیست. از سوی دیگر برخی تاخیرها در تحویل تجهیزات روسی به ویژه تحویل ناو هواپیمابر «آدمیرال گورشکوف» (Admiral Gorshkov) به دهلی­نو، تا حدودی مقامات هندی را نسبت به تحویل این تجهیزات دچار تردید کرده است. با این حال این مساله سبب کاهش انگیزه­­ی­­­ هندی­ها برای تداوم همکاری با روس­ها نشده است. در حال حاضر روسیه و هند به دلیل رقابت فزاینده در تولید سلاح­های پیشرفته در سطح جهان و نیز رشد کیفی صنایع نظامی هند، همکاری­های خود را در زمینه دفاعی و سرمایه­گذاری­های مشترک در توسعه صنایع تسلیحاتی آغاز کرده­اند. این همکاری­ها برای روسیه این امکان را فراهم آورده تا با سرمایه­گذاری در ساخت تسلیحات مورد نیاز هند، حضور خود را در بازار رقابتی این کشور تضمین کند.

مسکو و دهلی­نو همچنین در پی توسعه و تقویت برنامه موشک­های مافوق صوت کروز با نام «براه موس» (BrahMos) و برنامه تولید جنگنده­های چند منظوره با نام «پرسپکتیو» (Perspective) می­باشند. از این رو مسکو تا زمانی­که بتواند غیر از فروش تجهیزات دفاعی، در زمینه اجرای پروژه­های مشترک نیز با دهلی­نو همکاری کند به عنوان مهم­ترین شریک صنایع نظامی هند محسوب می­شود، موضوعی که مسکو به شدت به آن نیازمند است. از سوی دیگر هند نیز در جستجوی شرکایی است تا برنامه­ی نوسازی صنایع نظامی این کشور را به پیش برند، به ویژه که هند در پی آن است تا بتواند با همسایه خود ، چین، از نظر نظامی موازنه برقرار کرده و برتری نظامی خود را نسبت به پاکستان حفظ نماید.

2.     انرژی

نیازمندی هند به انرژی به سرعت در حال افزایش است. بنابر تخمین­های «آژانس بین­المللی انرژی»، هند تا سال 2020 در جدول مصرف­کنندگان انرژی، رتبه سوم پر مصرف­ترین­ها را از آن خود خواهد کرد و جای ژاپن را در این جدول خواهد گرفت. تولید داخلی زغال سنگ، گاز طبیعی و نفت در هند به دلیل ضعف مدیریت ، زیرساخت­های فرسوده و سیستم نظارتی ناکارآمد رو به کاهش است. از سوی دیگر هند در تلاش است تا به منظور تکمیل ظرفیت­های فنی خود در پروژه­های پیشرفته حضور داشته باشد. از سوی دیگر بسیاری از این پروژه­ها در روسیه و یا در کشورهایی انجام می­شود که تحت نفوذ روسیه قرار دارند. شرکت «نفت و گاز طبیعی هند» 20 درصد سهام پروژه نفتی «ساخالین -1 » را خریداری کرده است و نیز سهامدار پروژه­های انرژی قزاقستان و ترکمنستان می­باشد. هند اعلام کرده است که تصمیم دارد تا با ایجاد زیرساخت­های انرژی از طریق پاکستان و افغانستان به منابع تامین انرژی در آسیای مرکزی متصل شود اما نگرانی­های امنیتی و سیاسی شانس اجرای این پروژه را کاهش داده است. از این رو دهلی­نو تمرکز خود را بر روی پروژه­های موجود قرار داده است تا دانش فنی خود را در بخش انرژی افزایش دهد.

هند همچنین برنامه­های تازه­ای برای توسعه صنعت هسته­ای خود در نظر گرفته است، مساله­ای که فرصت­های جدیدی برای گسترش همکاری با دهلی­نو پیش­روی مسکو قرار می­دهد. میزان تقاضای هند برای مصرف انرژی هسته­ای در فاصله سال­های 2015 تا 2030، تا 4 برابر افزایش خواهد یافت و روسیه این شانس را خواهد داشت تا با مشارکت در برنامه هسته­ای این کشور به ساخت تاسیسات هسته­ای جدید و تامین منابع اورانیوم برای آن اقدام نماید. مسکو همچنین پیش از این قراردادی با دهلی­نو برای ساخت راکتور سوم و چهارم نیروگاه هسته­ای «کودانکولام» (Kudankulam) هند به امضا رسانده و آمادگی خود را برای اعطای وام به این کشور به منظور ساخت نیروگاه­های بیشتر اعلام کرده است.

3.     مساله افغانستان:

در موضوع افغانستان، مسکو و هند نگرانی­های مشترکی درباره وضعیت امنیتی این کشور پس از خروج نیروهای غربی از افغانستان دارند. نگرانی روسیه از این جهت است که گذر شبه­نظامیان القاعده و طالبان از افغانستان به آسیای مرکزی - منطقه­ای که روسیه به شدت نگران حوزه نفوذ خود در آن است- افتاده و دهلی­نو نیز با این تشویش روبروست که افغانستان به مرکزی برای «ستیزه­جویی­های فراملی» تبدیل شده و آثار نا­امنی آن به درون مرزهای هند تسری یابد. هند همچنین با این معضل روبروست که خروج نظامیان ناتو از افغانستان، به افزایش ضریب­نفوذ پاکستان در این کشور و تقویت حضور طالبان در منطقه مورد مناقشه «کشمیر» منجر شده و مرزهای جدیدِ تهدید به روی دهلی­نو گشوده شود.

در دوره­ای که نیروهای ارتش سرخ در افغانستان حضور داشتند، مسکو کاملا هم­سو با دهلی­نو «جبهه شمال» را برای مبارزه با طالبان حمایت می­کرد و این هم­داستانی، شالوده­ای استوار برای روابطی پایا و تنگاتنگ میان دهلی­نو و مسکودر حوزه­های نظامی، امنیتی و سیاسی بنا کرد. روسیه اما به موازات همکاری با هند در موضوع افغانستان، همکاری با پاکستان را موثر­تر یافت و از این­رو دهلی­نو را نسبت به گسترش همکاری­های مسکو- اسلام آباد بیم­ناک نمود. از سوی دیگر شاید بتوان این رهیافت مسکو را پیغامی از جانب کرملین به مقامات هندی تلقی نمود که در موضوعات سیاسی عرصه­ی بین­الملل، دم­سازی با مسکو را بر هم­سرایی با واشنگتن ترجیح دهند. در چنین چارچوبی است که دهلی­نو سعی می­کند همکاری­های خود با مسکو را در زمینه­های گوناگون وسعت بخشیده تا ضمن نگاه داشتن مسکو در کنار خود، ظرفیت­های نوین همکاری میان مسکو و دهلی­نو را بازتعریف نماید. /16

نویسنده: حسن اشرفی، پژوهشگر مسایل بین­ الملل