روابط ایران و ترکیه بر پایه ملاحظات همیشگی است

شرق: پر فراز و نشیب، گاه قابل پیش بینی و گاه غیرقابل پیش بینی، این داستان رابطه ایران و ترکیه است؛ دو کشوری که در طول تاریخ همکاری های خیلی خوبی را با یکدیگر داشته اند، گرچه این سابقه خوب دلیلی بر نبود کش وقوس هایی که این روزها دو کشور شاهدش هستند نمی شود. و حالا به نظر می رسد سفر در سکوت دیروز سعید جلیلی به ترکیه و دیدارش با داوود اوغلو می خواهد روابط دو کشور را از جاده پرفرازونشیبی که در آن قرار دارد خارج کند. اگرچه به اعتقاد صاحب نظران عرصه دیپلماسی تاکنون خللی در اصل روابط به وجود نیامده است. اسدالله اطهری، کارشناس ترکیه و عضو مرکز تحقیقات خاورمیانه اما در گفت وگوی خود با «شرق» سفر جلیلی به ترکیه را گامی مثبت برای کاهش افتراقات خواند. ضمن اینکه مقامات دو طرف باید بیش از این اجازه ندهند که اختلافات اوج بگیرد و به تضاد یا تعارض تبدیل شود. چه همان طور که تاریخ نشان داده است ایران دروازه ترکیه و ترکیه دروازه ایران به اروپا بوده است. به گفته این استاد دانشگاه «برای اتفاقات اخیری که بین دو کشور ظهور و بروز پیدا کرده بهتر است به جای واژه تنش ناراحتی یا نارضایتی را به کار برد. ریشه و دلیلش هم این است که به هر حال در جریان روابط اخیر دو کشور، هم ایران ناراحتی هایی از ترک ها دارد و هم ترک ها ناراحتی هایی از ایران دارند، ولی عواملی که ما را به همدیگر پیوند می دهد خیلی بیشتر از عواملی است که ما را از همدیگر جدا می کند.»

همان طور که می دانید دبیر شورای عالی امنیت ملی برای دیدار با مقامات ترکیه راهی این کشور شده است. با توجه به تنش هایی که در چند وقت اخیر میان روابط این دو کشور وجود داشته است ارزیابی شما از سفر ایشان چیست؟
برای اینکه بتوان پاسخ این سوال را داد باید دید که موارد همگرا و واگرا میان ایران و ترکیه چه مواردی است و این دو کشور بر سر چه مواضعی با هم توافق و تفاهم دارند و بر سر چه مواردی اختلاف. بیشترین هماهنگی ها و اشتراکات میان ایران و ترکیه بر سر مواردی همچون تجارت، روابط فرهنگی و انرژی است و اختلافاتی که دو کشور با هم دارند را می توان بر سر دو موضوع «سوریه و سپر موشکی» دانست.
با این وضع به اعتقاد شما وجه اشتراکات بیشتر است یا افتراقات؟
با این حال در مجموع می توانم بگویم که اشتراکات ایران و ترکیه از لحاظ فکری، فرهنگی و... بسیار بیشتر از افتراقات است و می توانیم بگوییم که باید دو کشور بیشتر با هم رقابت کنند و قواعد رقابت را رعایت کنند و برای حذف هم گام برندارند.
یعنی شما معتقدید گسست و تنش هایی که میان این دو کشور به وجود آمده است منجر به جدایی بین این دو نخواهد شد؟
دقیقا؛ من فکر می کنم که روابط ایران و ترکیه بر پایه همان ملاحظات همیشگی یعنی جبر استراتژیک، ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک بنا نهاده شده و این مسایل سبب شده است تا دو همسایه، یعنی ایران و ترکیه در بسیاری از زمان های تاریخی کنار یکدیگر باشند.
بنابراین شدت تنش های اخیر به روابط دو کشور نمی تواند ضربه ای بزند؟
«تنش» کلمه خیلی بزرگی است. برای اتفاقات اخیری که بین دو کشور ظهور و بروز پیدا کرده بهتر است کلمات دیگری پیدا کنیم؛ مثلا بگوییم ناراحتی یا نارضایتی. باید این دست کلمات و اصطلاحات را برای این موضوع به کار ببریم. این هم ریشه و دلیل دارد؛ ریشه و دلیلش هم این است که به هر حال در جریان روابط اخیر دو کشور، هم ایران ناراحتی هایی از ترک ها دارد و هم ترک ها ناراحتی هایی از ایران دارند، ولی عواملی که ما را به همدیگر پیوند می دهد خیلی بیشتر از عواملی است که ما را از همدیگر جدا می کند.
شما در سخنان تان به دو مساله «سوریه» و «سپر موشکی» اشاره کردید و آن را از عوامل نارضایتی دو طرف در رابطه دوجانبه شان خواندید. به نظر می رسد که مهم ترین عامل در بروز اختلاف میان ایران و ترکیه، حول محور تحولات در سوریه باشد؟
این یک مساله مطرح و جدی است اما این همه دلایل در بروز نارضایتی ها در روابط دو کشور نیست. بعد از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، ترکیه تنها کشوری است که سعی کرد هر نقشی که ایران در منطقه از دست داده همان نقش را بر عهده بگیرد و آن را ایفا کند و از آن زمان تاکنون رقابت جدی میان دو کشور برای گسترش نفوذ هرچه بیشتر در منطقه شکل گرفته است. ایران و ترکیه درست است که بر سر مساله سوریه با هم اختلاف نظر دارند اما، هر دو به اصلاحات در سوریه پایبند هستند. منتها در شکل عمل با هم تفاوت دارند؛ ترکیه خواستار تغییر کلی حکومت سوریه است اما ایران، به تغییر از درون معتقد است.
از این رو به نظر می رسد اوج گرفتن رقابت، مسایلی را در روابط دو کشور به وجود آورده است، هرچند گاهی این رقابت شکل دیگری به خود می گیرد و میزبانی ترکیه از رادار سپر موشکی عملا به تهدیدی جدی علیه جمهوری اسلامی ایران تبدیل می شود. البته شاید شکی نباشد سپر موشکی ترکیه علاوه بر ایران، روسیه را هم قرار می دهد و بالاتر از آن می توان گفت که بر اساس اعلام مقامات آمریکایی یکی از مهم ترین اهداف آن تامین امنیت اسراییل هم هست. بر اساس آنچه مقامات ناتو مدعی شده اند رادارهای مستقر در ترکیه قادر هستند سه دقیقه زودتر از رادارهای اسراییل موشک های احتمالی ایرانی را شناسایی کنند. پس عملا ترکیه با همراهی برای استقرار سامانه راداری دفاع موشکی ناتو نشان داد بیش از آنکه همراه با همسایگان به خصوص ایران باشد همراه با کشورهای غربی در چارچوب پیمان آتلانتیک شمالی است. بنابراین به نظر می رسد با توجه به استقرار سپر موشکی در ترکیه همراهی با ناتو از درجه اهمیت بیشتری نسبت به همراهی با همسایگان برخوردار است.
به عقیده شما در رابطه میان ایران و ترکیه کدام یک از دو کشور به یکدیگر بیشتر نیازمندند؟
مصلحت دو کشور در همکاری با یکدیگر، رعایت منافع یکدیگر، رعایت جایگاه یکدیگر، رعایت وزنه های امنیتی و تاریخی یکدیگر است. هر کدام از این دو کشور اگر به دنبال اقدام و ایفای نقشی متفاوت باشد - نقشی که در منطقه، در آسیای مرکزی، در حوزه قفقاز و به طور کلی در عرصه بین الملل جایگاه کشور مقابل را تضعیف کند - به نظم منطقه ای موجود آسیب می زند و تضعیف جایگاه یک کشور تضعیف کشور دیگر را به دنبال دارد و دو کشور یعنی ایران و ترکیه به یک میزان آسیب می بینند. بنابراین می توان گفت هر دو کشور به یک میزان به هم دیگر نیازمندند و نمی توان اولویتی را بر هر کدام قایل شد.
به این ترتیب با توجه به مواردی که اشاره کردید ارزیابی شما از سفر یک مقام ارشد ایرانی به ترکیه چیست؟ آیا به بهبود رابطه بین دو کشور می تواند کمک کند؟
ترکیه انتخاب خود را در سطح منطقه ای و بین المللی مشخص کرده و آن را نشان هم داده است؛ با استناد به نحوه همراهی این کشور با تحریم ها علیه جمهوری اسلامی می توان به این موضوع پی برد. زمانی که تحریم ها بین المللی و همه جانبه و در چارچوب قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل متحد بود، ترک ها نسبت به آن پایبند بوده اند و آن را اجرا و رعایت کرده اند. با این حال هرگاه تحریم ها یک جانبه و از سوی کشورهای اروپایی و آمریکایی وضع و اعمال شده است، ترک ها عدم تعهد به آن را اعلام می کنند و آن را اجرا نمی کنند. این موضوع را ترکیه در سال های اخیر به عینه نشان داده است. بر اساس جبر استراتژیک، ترکیه نشان داده است که نمی تواند ایران را رها کند چراکه از دست دادن ایران یک توازن را در منطقه برهم خواهد زد که دود بر هم خوردن این توازن بیش از پیش به چشم ترک ها خواهد رفت. از این رو این سفرها بیشتر می تواند به بهبود فضای بین دو کشور کمک کند و در مجموع مثبت است.
به نظر شما چرا ایران در این میانه پیشگام شده است؟
نمی توان گفت که ایران در این میان پیشگام شده است چراکه پیش از این نیز ترک ها هم اقدام به سفرهای دیپلماتیک و رفت و آمد با ایران کرده اند و نمی توان آن را مختص به ایران دانست. البته که با یک سفر مشکلات دو کشور حل نخواهد شد اما، همین رفت و آمدها می تواند نقش مهمی را در حل مشکلات داشته باشد.
پس این سفر را می توان گامی مثبت برای کاهش افتراقات خواند؟
بله، می تواند مثبت باشد. مقامات دو طرف باید بیش از این اجازه ندهند که اختلافات اوج بگیرد و به تضاد یا تعارض تبدیل شود. چه همان طور که تاریخ نشان داده است ایران دروازه ترکیه و ترکیه دروازه ایران به اروپا بوده است.