عربستان در آستانه زلزله سیاسی

آل سعود و توالی بحران ها

یورگن هابرماس با تشخیص بحران در سه حوزه اصلی جامعه یعنی حوزه های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی-فرهنگی؛ چهار بحران عمده را شناسایی می کند: بحران نظام اقتصادی، بحران عقلانیت (در حوزه اداری- سیاسی)، بحران مشروعیت و بحران انگیزش. هر یک از این بحران ها از درون هر حوزه به سایر حوزه ها تاثیر می‏گذارد و کارکرد آنرا مختل می کند. به عقیده هابرماس، بحران های اقتصادی، اداری و سیاسی نقش تعیین کننده ای برای نظام ندارند، اما بحران مشروعیت و انگیزش می تواند عامل اصلی فروپاشی جامعه باشند. در واقع بحران های اقتصادی و عقلانیت، بحران های سیستمی هستند و بحران های مشروعیت و انگیزش بحران های هویتی و هنجاری محسوب می‏شوند.

واقعیت این است که خاندان آل سعود در عربستان در حال حاضر با ترکیبی از بحران های سیستمی و هنجاری ذکر شده توسط هابرماس با شدت و ضعف هر یک از بحران ها مواجه است و مرگ های پی در پی ولیعهدها و همچنین شدت یافتن بیماری پادشاه موجب افشای این بحران ها شده است.

الف: بحران های سیستمی

ملک عبدالله، پادشاه کهنسال و در آستانه موت عربستان، تلاش زیادی کرد با تزریق پول به بدنه اجتماع و همچنین به برخی از براداران خود مانع از سر باز کردن بحران های سیستمی در این کشور شود. اما تزریق پول نتوانسته است از وقوع بحران سیستمی در عربستان جلوگیری کند. 

نارضایتی و اعتراض به فساد اقتصادی و تبعیض قومیتی خاندان حاکم در عربستان که از سال گذشته میلادی و در بخش های شرقی این کشور آغاز شد، هر روز در حال افزایش است. از سوی دیگر، بحران عقلانیت در حوزه اداری و سیاسی عربستان نیز در قالب بحران توزیع قدرت در میان خاندان آل سعود خود را نشان داده است. این بحران توزیع قدرت بیش از آنکه نشات گرفته از تمایلات و خواست های درونی مردم عربستان باشد، برگرفته از جنگ قدرت در درون خاندان حاکم این کشور است. نایف بن عبدالعزیز پس از مرگ سلطان بن عبدالعزیز در ماه اکتبر (مهر ماه) گذشته به عنوان ولیعهد عربستان تعیین شد و با توجه به شرایط جسمی ملک عبدالله در عمل زمام امور کشور را در دست گرفت. اما او به علت بیماری و کهولت سن تنها 8 ماه در سمت ولیعهدی عربستان باقی ماند. سلمان بن عبدالعزیز، که وزیر دفاع آل سعود نیز محسوب می شود، ولیعهد جدید عربستان سعودی است. شاهزاده سلمان متولد دسامبر سال ۱۹۳۵ و 77 ساله است. او نیز همانند دیگر فرزندان در حال حیات عبدالعزیز با مشکل جدی سن بالا و بیماری رو به روست. در همین حال، سلمان نیز مانند ملک عبدالله شرایط جسمی مناسبی ندارد. وی دو سال پیش در ایالات متحده تحت جراحی ستون فقرات قرار گرفت و چندین بار دچار سکته مغزی شده که وی را هفته ها زمینگیر کرده است. کهولت سن فرزندان عبدالعزیز، بحران سیستمیک در عربستان را به شکل جدی تری مطرح کرده است.

انتقال قدرت از برادر به برادر به پایان خط نزدیک شده است. فرزندان عبدالعزیز، بنیانگذار عربستان سعودی، برای کسب قدرت با یکدیگر و بویژه با ملک عبدالله، پادشاه، چالش آشکار پیدا کردند. اعتراض ها در درون خاندان آل سعود به ملک عبدالله افزایش پیدا کرده و این اعتراض ها حتی رسانه ای نیز شده است که نمونه آشکار آن اعتراض های پر سر و صدا شاهزاده طلال بن عبدالعزیز است که حتی تغییرات اساسی در ساختار سیاسی عربستان را خواستار شده است. اگر چه با انتخاب سلمان بن عبدالعزیز به سمت ولیعهدی، موقتا بحران جانشینی حل شده است اما موضوع مهم این است که با وجود وضعیت وخیم جسمانی ملک عبدالله که روزهای اخیر نیز خبرهایی در خصوص شدت یافتن بیماری وی منتشر شد، به احتمال بسیار سلمان بن عبدالعزیز پادشاه بعدی عربستان خواهد بود. به عبارتی ولیعهدی سلمان نیز همانند ولیعهدی نایف بن عبدالعزیز چندان طول نخواهد کشید و آل سعود باید به فکر ولیعهد جدید باشد. این شرایط بار دیگر موضوع بحران توزیع قدرت در نزد خاندان آل سعود را برجسته می کند. با این تفاوت که دیگر ملک عبدالله زنده نخواهد بود که بتواند با رایزنی و واریز مبالغ هنگفت به حساب برادران ناراضی خود، آنها را در جبهه خود نگه دارد. تقابل آشکار فرزندان عبدالعزیز با نوه های او نیز موضوع قابل توجهی است. این در حالی است که نوه های عبدالعزیز نیز در دوره میانسالی قرار دارند و حتی برخی نوه‏های عبدالعزیز به سنین ۷۰ سالگی رسیده اند. از این رو، بسیار محتمل خواهد بود در آینده هر دو تا سه سال عربستان شاهد تغییر ولیعهد و شاه باشد. این موضوع می تواند همزمان با گسترش اعتراض های مردمی بستر ساز بی‏ثباتی های سیاسی بیشتر و افزایش بحران سیستمی در عربستان باشد. از آنجایی که بیش از نیمی از جمعیت جوان عربستان کمتر از ۱۸ سال سن دارند و با تحولات روز جهان در حوزه های مختلف آشنا هستند، تغییر پی در پی در راس قدرت می تواند فرصت برای افزایش اعتراض ها بویژه در حوزه های حقوق بشری را فراهم کند.

ب: بحران های هنجاری و هویتی

 بحران های هنجاری و هویتی (بحران های مشروعیت و انگیزش) در نظر هابرماس خطرناکتر از بحران های سیستمی ( بحران های اقتصادی و عقلانیت ) هستند. در واقع بحران های مشروعیت و انگیزش بحرانهایی در حوزه های هنجاری و هویتی محسوب می شوند. یکی از مهمترین مشکلاتی که با اعتراض های 15 ماه اخیر در خاورمیانه و شمال آفریقا آشکار شد، بحران مشروعیت و انگیزش برای پادشاهان و دیکتاتورهای عربی است. این بحران در عربستان با مرگ نایف بن عبدالعزیز، آشکارا خود را نشان داد. جوانان عربستانی بویژه در مناطق شرقی این کشور، با مرگ نایف به جشن و پایکوبی پرداختند. این یک هشدار صریح با پیامهای خطرناک و جدی برای حکام سالخورده عربستان سعودی بود. اکنون آل سعود برای کسب مشروعیت با چالش های زیادی مواجه است. ترکیب بحران مشروعیت و بحران انگیزش در عربستان به گونه ای است که زمینه های بازگشت مشروعیت را با مشکل مواجه می کند و آل سعود را با بحران هنجاری روبرو کرده است.

در گذشته سنت و تامین رفاه برای ایجاد انگیزه وفاداری و اطاعت از حکومت کارساز بودند، اما در جامعه پسا مدرن امروزی رشد آموزش و جهانشمولی قواعد حقوق بشر موجب شد تا این عوامل کارایی چندانی برای ایجاد انگیزه وفاداری و اطاعت نداشته باشند. این موضوع در جامعه عربستان آشکارا بویژه در زمینه های هنجاری حقوق بشری علی الخصوص حقوق زنان دیده می شود. تفکرات افراطی روحانیون وهابی عربستانی کارکرد خود را از دست داده اند. ارزش ها و هنجارهای مورد نظر آل سعود در نزد جوانان بویژه زنان عربستان رنگ باخته اند. زنان خواهان حقوق اولیه ای هستند که هر انسانی حق داشتن آن حقوق را دارد. کمترین این حقوق، حق رانندگی و خروج از منزل بدون همراهی مردان و همچنین حق مشارکت سیاسی زنان است. فعالان سیاسی و حقوقی عربستان سعودی نیز به وضعیت وخیم حقوق بشر در این کشور ، بی توجهی آل سعود و هنجارهای قرون وسطایی حاکم بر آن معترض هستند. شبکه عربی اطلاعات حقوق بشر در آستانه روز جهانی مبارزه با شکنجه ( 26 ژوئن) با انتشار بیانیه ای، تفکرات خاندان آل سعود را تفکرات قرون وسطایی خواند و این کشور را به سبب نقض گسترده حقوق بشر قلعه دیکتاتوری نامید. خاندان آل سعود توانایی برای ایجاد وفاداری و اطاعت مردم از خود را از دست داده است و تنها تلاش می کند با فاکتور مالی این وفاداری را ایجاد کند که نه تنها نتیجه نداده است بلکه فساد اقتصادی خاندان آل سعود را آشکارتر کرده است. برخی از شاهزاده های سعودی برای جلوگیری از گسترش بحران هویت و هنجار تلاش کردند برخی شبکه های اجتماعی را با هزینه های هنگفت خریداری کنند تا مانع از انتقال تفکرات و ایده های مخالف جوانان عربستانی از طریق این شبکه ها شوند.

بحران انگیزش در جامعه عربستان خط پایانی بر تفکرات روحانیون وهابی و فتواهای عجیب آنها در این کشور است. امروز شمار افرادی که در عربستان همانند همه نقاط جهان خواهان توجیه عقلانی رویدادها ، تصمیم ها و ایده ها هستند، در حال افزایش است. واقعیت این است که ترکیب بحران‏های سیسیتمی ( نارضایتی اقتصادی و بحران عقلانیت ) و بحران‏های هنجاری و هویتی (بحران مشروعیت و انگیزش) در عربستان سعودی در حال افزایش است. مرگ نایف بن عبدالعزیز افزایش بحران سیستمی را آشکارا نشان داد و اعتراض های مردمی و جشن و شادی در پی مرگ نایف نیز بحران هویتی و هنجاری آل سعود را بیش از هر زمان دیگری افشا کرده است. به این ترتیب باید منتظر زلزله سیاسی در عربستان و برتری بحران های موجود در این کشور بویژه بحران های هنجاری بر راهکارهای موقتی آل سعود بود. /16

* دانشجوی دکتری روابط بین الملل