ملاحظاتی از اسرائیل تا چین در دیدار احمدی‌نژاد از کلمبو

محمود احمدی‌نژاد، رییس‌جمهور ایران، دوشنبه برای دیدار از کشورهای شبه‌قاره هند عازم جنوب آسیا شد تا پس از یک توقف چند ساعته در اسلام‌آباد در بخش اصلی سفر خود وارد کلمبو، پایتخت سریلانکا شود. رییس‌جمهور قرار است در این کشور از چندین طرح توسعه بازدید کند. دیدار از این طرح‌ها در کنار لایحه موافقتنامه کشتیرانی بین ایران و سریلانکا که سه روز پیش از این سفر از سوی دولت به مجلس ایران ارایه شده است، سخنان وزیر خارجه سریلانکا در استقبال از سفر احمدی‌نژاد و خبر از وام کم‌بهره 9/1 میلیارد دلاری تهران به کلمبو (منابع سریلانکایی از وام بدون بهره سخن گفته‌اند) همگی نشان دهنده توسعه چشم‌گیر روابط دو کشور در چند ماه گذشته هستند.

 

روزنامه «ساندی آبزرور» چاپ کلمبو به بهانه سفر قریب‌الوقوع احمدی‌نژاد به این کشور ضمن چاپ تصاویری از برج میلاد تهران و بخش‌هایی از صنایع دستی و آثار هنری ایرانی در مقاله‌ای تحت عنوان «به سوی افق‌های روشن آینده» به سابقه روابط ایران و «سرندیب» (سریلانکا در قدیم به این نام بین اعراب و ایرانیان شناخته می‌شده) که به قرن دهم میلادی باز می‌گردد اشاره کرده و ضمن اشاره به تحول چشمگیر در روابط ایران و سریلانکا پس از سفر چند ماه پیش ماهیندا راجاپاکسا، رییس‌جمهور سریلانکا به تهران به برنامه سفر احمدی‌نژاد پرداخت.

 

این روزنامه نوشت رییس‌جمهور ایران 29 آوریل (سه‌شنبه 10 اردیبهشت) همراه همتای سریلانکایی‌اش در مراسم افتتاح طرح توسعه چند منظوره «اوما اویا» شرکت خواهد کرد. بر اساس این طرح که با سرمایه‌گذاری ایران اجرا می‌شود دو سد برقی- آبی بر روی رود‌های «اوما اویا» در ناحیه «پوهولپولا» و «ماتوتیلا» در ناحیه «دیارابا» ساخته می‌شود. این دو سد پس از تکمیل و راه اندازی در مجموع 200 میلیون متر مکعب آب را از این دو رودخانه که در مجموع حوزه آبریزی به وسعت 350 کیلومتر مربع دارند از طریق کانال‌هایی به طول 23 کیلومتر به محل نیروگاه برق آبی منتقل می‌کند که قرار است 100 مگا وات به توان شبکه برق سریلانکا بیافزایند.

 

سریلانکا به دلیل عدم توسعه‌یافتگی در بخش انرژی و همچنین شکل جغرافیایی این کشور که به استثنای مناطق کوهستانی محدودی در مرکز فاقد پست و بلندهای قابل استفاده برای صد سازی است در تامین انرژی برق مورد نیاز خود با مشکلات متعددی روبروست و حتی شهرهای بزرگ این کشور مانند کلمبو نیز گاهی اوقات برنامه منظم قطع برق دارند. این مساله به رغم پتانسیل‌های بسیار این کشور حاصلخیز و غنی به یکی از عوامل بازدارنده در توسعه تبدیل شده است.

 

پروژه «اوما اویا» که با سرمایه‌گذاری 450 میلیون دلاری ایران ساخته می‌شود همچنین در بخش کشاورزی نیز کاربرد دارد و پیش‌بینی می‌شود از مخزن سدهای این پروژه بتوان حدود 13 هزار هکتار از اراضی کشاورزی سریلانکا را تحت آبیاری قرار داد.

 

در بخش همکاری‌های نفتی نیز ایران به سریلانکا کمک خواهد کرد تا توان تنها پالایشگاه نفتی این کشور از تولید 50 هزار بشکه نفت خام به 150 هزار نفت تسفیه شده و سایر محصولات نفتی افزایش یابد. دولت ایران 700 میلیون دلار نیز در این بخش سرمایه‌گذاری کرده است.

 

پیش‌بینی می‌شود نحوه اجرایی شدن هشت یادداشت تفاهم که طی سفر راجاپاکسا به تهران بین مقاماتی ایرانی و سریلانکایی به امضا رسیده است از دیگر مواردی باشد که روسای جمهور دو کشور در کلمبو به بحث و بررسی درباره آن بپردازند. توسعه تجارت دریایی، افزایش همکاری‌های گمرکی در جهت اجرا بهتر قوانین گمرکی و جلوگیری از قاچاق کالا، سرمایه گذاری در احداث پروژه «اوما اویا»، توسعه ظرفیت پالایشگاه نفت سریلانکا، گسترش همکاری‌های رسانه‌ای بین وزارت رسانه‌های عمومی و اطلاعات سریلانکا و سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، تسهیل همکاری‌های فنی و مالی بین شورای سرمایه‌گذاری سریلانکا و بنیاد مستضعفان ایران، و دو یادداشت تفاهم درباره توسعه روابط بین اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران و اتاق‌های بازرگانی بازرگانی، صنایع، و اتاق بازرگانی ملی سریلانکا هشت سند تفاهمی بوده‌اند که در سفر راجاپاکسا به تهران به امضا رسیده‌اند.

 

خرید چای از سریلانکا به ارزش 50 میلیون دلار و تضمین تامین 50 درصد از نفت مورد نیاز سریلانکا توسط ایران از دیگر دست‌آوردهای دید و بازدید احمدی‌نژاد و راجاپاکسا در تهران و کلمبو به شمار می‌رود.

 

آغاز توسعه روابط دیپلماتیک و تجاری و اقتصادی ایران و سریلانکا را شاید بتوان از زمان دیدار رییس‌جمهور سابق سریلانکا، چاندریکا کاماراتونگا از تهران در سال 2004 و در دوران ریاست جمهوری سید محمد خاتمی دنبال کرد. اما شتاب ناگهانی روند این توسعه در چند ماه اخیر پرسشی درباره علل این شتاب پدید می‌آورد که این پرسش به نوبه خود احتمال وجود علل خارجی را در نزدیکی بیشتر تهران و کلمبو با قوت بیشتری مطرح می‌کند چرا که صرفاً با نظر به شرایط کنونی دو کشور و نادیده گرفتن عوامل خارجی رشد بی‌سابقه سرمایه‌گذاری ایران در این کشور در مقطع فعلی هوشمندانه‌ترین گزینه پیش‌روی تهران به شمار نمی‌رود.

 

سریلانکا از سال 1983 درگیر نوعی جنگ داخلی با شورشیان موسوم به «ببرهای آزادیبخش تامیل» بوده است که تخمین زده می‌شود تا کنون دست‌کم جان 68 هزار نفر را در این کشور گرفته باشد. دولت سریلانکا پس از این نبرد فرسایشی با بخشی از اقلیت قومی مذهبی تامیل‌ها (که بر خلاف اکثریت بودایی مذهب سینهالا پیرو مذهب هندو هستند) در سال 2001 با میانجیگری مجامع بین‌المللی و به خصوص کشورهایی مانند نروژ و ژاپن با آتش‌بس موافقت کرده و اوایل سال 2002 قرار داد آتش‌بس به طور رسمی توسط دو طرف امضا شد.

 

در فاصله سال 2002 تا اواخر 2005 و اوایل 2006 که تقریباً ثبات امنیتی در این جزیره پدید آمد، سریلانکا به واسطه پتانسیل‌های درخشانی که برای رشد و توسعه دارد شاهد رشد سرمایه‌گذاری خارجی بود. ایران در این بین تازه اولین گام‌ها را برای گسترش روابط با کلمبو برداشت (اشاره به دیدار روسای جمهور دو کشور در سال 2004). اما اواخر سال 2005 حملات تروریستی ببرهای تامیل مجدداً آغاز شد و این گروه که در بسیاری از فهرست‌های بین‌المللی گروه‌های تروریستی قرار دارد در سال 2006 یا متهم کردن دولت سریلانکا به اقدامات دو گانه جنگ خود را از سر گرفت. گفته می‌شود که از زمان تجدید درگیری‌ها در سال 2005 تا کنون دست‌کم 4 هزار تن جان باخته‌اند. با وجود این هنوز تا اواسط سال 2007 تاثیر سرمایه‌گذاری‌های خارجی در بخش‌های مختلف سریلانکا هنوز مشهود بود.

 

اما در پی شدت گرفتن این حملات 2 ژانویه سال جاری میلادی دولت راجاپکسا به طور یکجانبه قرار داد صلح 2002 را ملغی اعلام کرد. پس از این اقدام درگیری‌ها بین ببرهای تامیل و ارتش سریلانکا شدت بیشتری گرفته است و تا کنون در جریان عملیات تروریستی ببرهای تامیل یکی از وزرای کابینه سریلانکا نیز کشته شده است. در یکی از جدیدترین درگیری‌ها برای بازپس گرفتن بخش‌هایی از جزیره جافنا در شمال سریلانکا در اواخر هفته گذشته نیز 165 تن از نیروهای ارتش سریلانکا کشته شدند. طبیعی است در چنین شرایط که اوضاع امنیتی سریلانکا در بدترین شرایط در شش سال گذشته قرار دارد و ریسک سرمایه‌گذاری از همیشه بیشتر شده است سرمایه‌گذاری ایران در طرح‌های انرژی و پتروشیمی و غیره گزینه چندان منطقی به نظر نمی‌رسد مگر این که عوامل خارجی دیگری در این معادله نقش بازی کنند.

 

در واقع به نظر می‌رسد شتاب شگفت‌انگیز نزدیکی تهران و کلمبو هم از یک سو به واسطه عامل خارجی است که کلمبو را بیشتر و بیشتر به سمت شرق سوق می‌دهد و آن را به کمک طلبیدن از کشورهایی نظیر چین و ایران ترغیب می‌کند و از سوی دیگر به واسطه عامل خارجی دیگری یعنی اسرائیل است که تهران را وا می‌دارد با تقویت بیشتر روابط با کلمبو از نفوذ بیشتر اسرائیل در این کشور جلوگیری کند.

 

اسرائیل؛ عامل شتاب در نزدیکی تهران و کلمبو 

سابقه روابط دیپلماتیک سریلانکا و اسرائیل در گذشته نشان می‌دهد که هر گاه سریلانکا بیشتر از سوی تجزیه طلبان تامیل تحت فشار قرار گرفته روابط این کشور با اسرائیل نزدیک‌تر و گرم‌تر شده است. اسرائیل و سریلانکا از دهه 1970 تا کنون روابط نظامی مستمری داشته‌اند که حتی طی دو دوره قطع روابط دیپلماتیک کلمبو – تل‌آویو در دهه‌های 1970 و 1990 همچنان به قوت خود باقی بوده است.

 

از سوی دیگر به واسطه حضور اقلیتی 8 درصدی اما تاثیر گذار از مسلمانان در جزیره سریلانکا روابط دیپلماتیک اسرائیل و سریلانکا همیشه شکننده و تحت تاثیر فشارهای داخلی بوده است کما این که گفته می‌شود علت اصلی قطع روابط دو طرف در دهه‌های 1970 و 1990 فشار جامعه مسلمانان سریلانکا بوده است.

 

اما در سال 2000 پیرو افزایش تبادلات تجاری و مستحکم‌تر شدن روابط دیپلماتیک هند و اسرائیل، سریلانکا نیز در رقابت با همسایه بزرگ‌تر شمالی بار دیگر روابط دیپلماتیک را با تل‌آویو از سر گرفت. سریلانکا از سویی به رغم تمام مشکلات داخلی هنوز بیشترین درآمد سرانه ملی را در منطقه جنوب آسیا دارد و به رغم غیر قابل غیاس بودن مدل اقتصادی سریلانکا و هند، این کشور با اتکا به این ویژگی می‌کوشد خود را به عنوان رقیبی اقتصادی برای هند جلوه دهد. این شرایط در کنار نیاز این کشور به اسلحه برای مقابله با شورشیان داخلی، و همکاری‌های نزدیک هند و اسرائیل در زمینه نظامی از عوامل برقراری دوباره روابط دیپلماتیک کلمبو و تل‌آویو در سال 2000 به شمار می‌رفتند. علاوه بر این سریلانکا و اسرائیل به ادعای رهبران دو طرف خود را قربانی تروریسم می‌دانند و این مساله به نزدیکی بیشتر آن‌ها کمک کرده است. همکاری‌های نظامی و به ویژه طرح‌هایی مانند آموزش ویژه واحدهای بهداری ارتش سریلانکا برای مواجه با شرایط بحران و اورژانس از جمله محورهای همکاری‌های دو طرف در هشت سال اخیر بوده است.

 

در طرف دیگر این معادله کیلومترها به سمت شمال غرب، اسرائیل این روزها درصدد کشاندن سوریه به عنوان متحد استراتژیک بیست و چند ساله ایران در جهان عرب به مذاکرات صلح است. در یک تصویر بزرگ که تقریباً تمام معادلات جهانی را در بر می‌گیرد، آمریکا با فشار آوردن بر کره شمالی در اجرای بخشی از موافقتنامه شش جانبه در پرونده هسته‌ای این کشور گزارشی از پیونگ‌یانگ گرفته است که به ادعای واشینگتن حاوی اطلاعاتی درباره فعالیت‌های هسته‌ای سوریه است. مقامات دولت جرج بوش هفته گذشته در جلسه‌ای غیرعلنی کنگره آمریکا را در جریان جزئیات و اطلاعات محرمانه پرونده فعالیت‌های هسته‌ای سوریه قرار داده‌اند و پس از این جلسه عکس‌هایی از تاسیسات هسته‌ای سوریه که سال گذشته میلادی هدف حمله هوایی اسرائیل قرار گرفت، منتشر شد.

 

سوریه همه چیز را انکار کرده است اما اکنون آمریکا و اسرائیل با در دست داشتن دو سلاح، یکی پرونده همکاری‌های هسته‌ای پیونگ‌یانگ – دمشق و دیگری پرونده ترور رفیق حریری، نخست‌وزیر اسبق لبنان، از یک سو و از سوی دیگر وجه المصالحه‌ای گرانبها برای دمشق یعنی بازگرداندن بلندی‌های جولان سوریه را به آغاز مذاکرات صلح تشویق می‌کنند. سفر رجب طیب‌اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه به سوریه در هفته جاری در واقع نوعی میانجیگری برای مذاکرات صلح دمشق – تل‌آویو است. ترکیه یکی از متحدان نظامی اسرائیل به شمار می‌رود و روابط دیپلماتیک نزدیکی با تل‌آویو دارد.

 

در این شرایط به نظر می‌رسد تهران در مقابل اقدام تل‌آویو برای تغییر موضع متحد استراتژیک ایران در تلاش است با استحکام روابط با سریلانکا و پس از آن هند که مقصد سوم سفر احمدی‌نژاد و بزرگ‌ترین بازار اسلحه اسرائیل در آسیا است، به نوعی این معادله را به سود خود خنثی کند.

 

دیگر معادلات بین‌المللی که در سفر احمدی‌نژاد به سریلانکا احتمالاً تحت تاثیر قرار خواهند گرفت معادله‌ای چهار جانبه بین ایران، سریلانکا، فلسطین، و اسرائیل است. راتناسیری ویکرمانایکه، نخست‌وزیر سریلانکا در ماه مارس گذشته (کمتر از دو ماه پیش) در سفری به اسرائیل که مانند همیشه مساله خرید اسلحه در راس اهداف آن بود، طی سخنرانی در تل‌آویو برای اولین بار به عنوان یک مقام عالیرتبه دولتی سریلانکا مدعی شد بخشی از نیروهای تروریستی ببرهای تامیل و به ویژه شاخه‌ای از «ببرهای جوان» موسوم به ببرهای سیاه در اردوگاه‌های مبارزان فلسطینی در لبنان و سوریه دوره دیده‌اند.

 

علاوه بر این سریلانکا در سال جاری میلادی برای اولین بار در تاریخ جنگ داخلی 25 ساله خود شاهد عملیات انتحاری بوده و ماموران پلیس و نیروهای امنیتی چند روز پس از انفجار انتحاری در یک ترمینال اتوبوس در این کشور طی عملیاتی چند جلیقه انتحاری در محل اختفای تروریست‌های تامیل پیدا کردند. نخست‌وزیر سریلانکا در سفر خود به اسرائیل ضمن طرح ادعای خود درباره دوره‌های آموزشی ببرهای تامیل در اردوگاه‌های انتفاضه تغییر برخی تاکتیک‌های ترور نظیر رو آوردن به عملیات انتحاری را از نتایج نزدیکی این دو گروه عنوان کرد. البته این سخنان ویکرمانایکه در دخال سریلانکا با انتقادهای تندی روبرو شد و روزنامه «ساندی لیدر» چاپ کلمبو هدف از طرح چنین ادعاهایی را جلب نظر سیاستمداران اسرائیلی و تسهیل خرید تسلیحات نظامی پیشرفته‌تر از این کشور عنوان کرد.

 

اما با فرض صحت ادعای نخست‌وزیر سریلانکا و با توجه به این که ایران نیز به طور رسمی حمایت معنوی خود را از گروه‌های مبارز فلسطینی اعلام کرده است می‌توان تصور کرد میانجیگری ایران برای جلوگیری از تداوم آموزش ببرهای تامیل در این اردوگاه می‌تواند سلاح بسیار موثرتری برای دولت کلمبو در مقابله با ببرهای تامیل باشد تا هواپیماها، کشتی‌ها، و سلاح‌های سبک و سنگین اسرائیلی.

 

البته این طور که از موضع‌گیری‌های سیاسی دولت سریلانکا برمی‌آید این کشور همیشه حامی موضع ملت فلسطین در مبارزات مشروع خود بوده است و راجاپاکسا، رییس‌جمهور این کشور قبل از ریاست جمهوری، دبیری شورای دوستی سریلانکا و فلسطین را بر عهده داشته است به گونه‌ای که هم‌اکنون دولت خودگردان فلسطین خیابانی را در نواحی تحت کنترل خود به نام وی کرده است.

 

عامل دیگری که موجب تسریع روند نزدیکی ایران و سیرلانکا شده در واقع عاملی است که سوی دیگر این رابطه یعنی کلمبو را تحت تاثیر قرار داده است. دولت سریلانکا از ژانویه سال جاری که بار دیگر جنگ تمام عیار علیه ببرهای تامیل را آغاز کرده به دلایل مختلف مورد انتقادها و تهدیدهای شدید دولت‌های غربی قرار گرفته است. کشورهای غربی دولت سریلانکا را به عدم رعایت حقوق بشر در مناطق جنگی و علیه اقلیت قومی تامیل‌ها متهم می‌کنند. وزارت خارجه ایالات متحده نیز در گزارشی که ماه مارس در این باره منتشر کرده دولت کلمبو را به «شکنجه، آدم‌ربایی، گروگان‌گیری، و اخاذی تحت لوای مصونیت قانونی» در جریان جنگ داخلی متهم کرده است.

 

در همین راستا یک فرستاده ویژه اتحادیه اروپا نیز که ماه گذشته به سریلانکا سفر کرده بود وضعیت حقوق بشر را در این کشور نگران کننده توصیف کرده و تهدید کرد در صورتی که دولت کلمبو برای رفع این مشکلات اقدامی نکند اتحادیه اروپا معافیت مالیاتی برخی محصولات سریلانکایی را که به منظور کمک اقتصادی به این کشور وضع شده بود، لغو خواهد کرد.

 

در چنین شرایطی و در حالی که اخبار بیشتری از محدودیت خبرنگاران در پوشش اخبار جنگ داخلی سریلانکا به گوش می‌رسد کلمبو رفته رفته روی خود را از غرب و حامیان منتقد به سوی شرق و کشورهایی مانند ایران و چین می‌گرداند که دست کم از این ناحیه با دولت سریلانکا کم‌تر دچار اختلاف می‌شوند. پاتیلا کوهنا، وزیر خارجه سریلانکا در این باره می‌گوید: «در آسیا مرسوم نیست که [کشوری] بگردد و دوستان و همسایگان‌اش را ارشاد و نصیحت کند.»

 

سفر راجاپاکسا رییس‌جمهور سریلانکا به تهران و بازدید رییس‌جمهور ایران از کلمبو در کنار سه دیدار راجاپاکسا از چین طی 18 ماه گذشته نشان‌دهنده این گردش کلمبو به سوی شرق است. راجاپاکسا در پکن نیز مانند تهران وعده کمک‌های مالی فراوانی دریافت کرده است که در شرایط فعلی جنگ داخلی از هر چیز دیگری برای کلمبو حیاتی‌تر است. برآوردهای انجام شده نشان می‌دهد که هزینه جنگ داخلی تنها در سال جاری میلادی برای دولت سریلانکا بالغ بر 5/1 میلیارد دلار خواهد بود.

 

در طرف مقابل، این کمک‌ها برای چین نیز سودمند هستند چرا که این کشور در حالی سه بار میزبان رییس‌جمهور سریلانکا بوده که همزمان به خاطر رویدادهای ماه مارس در ناحیه تبت مورد انتقاد رسانه‌ها و مجامع بین‌المللی قرار گرفته است. رویدادهای تبت به شدت با مذهب بودایی گره خورده‌اند و به نوعی مقابله پکن با ترویج آیین بودایی به شمار می‌روند حال آن که پکن با کمک‌های دست و دلبازانه به سریلانکا به عنوان کشوری که مذهب رسمی‌اش بودایی است انتقادهای مخالفان درباره خصومت پکن و آیین بودایی را فاقد اعتبار می‌سازد. سریلانکا علاوه بر این که کشوری بودایی مذهب است اماکن مقدس زیادی نیز برای بوداییان دارد (نظیر زیارتگاه «سری پادا» و «سری دالادا مالیگاوا») که مورد احترام بوداییان جهان است و زایران بیشماری را هر ساله حتی از خاور دور به این کشور می‌کشاند. تمام ویژگی به پکن در زدودن چهره ضد بودایی خود کمک خواهد کرد.

 

شاید به همین خاطر پکن به سریلانکا وعده وامی 1 میلیارد دلاری را داده است که به گفته کوهنا برای ساخت یک بندر عظیم تجاری، یک مرکز هنری، یک نیروگاه و چند پروژه توسعه دیگر به کار خواهد رفت. کوهنا با اشاره به خوشنودی دولت سریلانکا از بسته کمک‌های ایران و چین به طور خاص به بسته 9/1 میلیارد دلاری ایران اشاره می‌کند و می‌گوید: «این بزرگ‌ترین بسته کمک هزینه توسعه‌ای است که سریلانکا تا کنون دریافت کرده است.» در واقع در حالی که دولت سریلانکا تحت فشار هزینه‌های سنگین جنگ داخلی قرار دارد، دوستان آسیایی و سخاوتمند کلمبو هزینه توسعه زیرساخت‌های این کشور را تقبل می‌کنند.