ایران در حاشیه بهار عرب قرار گرفت

ترکیه و ایران که اخیرا توسعه روابط را در دستور کار خود قرار داده بودند، تحت تاثیر بهار عرب در روندی قرار گرفتند که رقابت دیرین آنها را دوباره زنده کرد.

یکی از نشانه‌های بروز اختلافات فهرست شرکت کنندگان در کنفرانس بین‌المللی امور افغانستان است که اخیرا در استانبول برگزار شد. اما با وجود اینکه 14 کشور منطقه با با مقامات عالی رتبه خود در این کنفرانس شرکت کرده و افغانستان و پاکستان نیز روسای جمهور خود را به این گردهمایی فرستادند، ایران تنها اعلام کرد که به فرستادن معاون وزارت امور خارجه خود اکتفا می‌کند و این در حالی است که ایران با افغانستان مرز‌هایی طولانی داشته و هدف تبدیل شدن به قدرت بزرگ منطقه را در سر می‌پروارند. هرچند که این تصمیم در لحظه‌های آخر عوض شد و علی اکبر صالحی زیر امور خارجه ایران به استانبول رفت اما باز هم این نکته که تنش‌هایی دیپلماتیک در روابط تهران و آنکارا وجود دارد بر کسی پوشیده نیست.

برخی بر این باورند که ترکیه با حمایت از روی کار آمدن دولت‌های دمکراتیک و سکولار در کشور‌هایی مانند لیبی، مصر و به خصوص سوریه، برنده بهار عرب خواهد بود. این دسته از کارشناسان پیروز‌های کمرنگ‌تری برای ایران در نظر می‌گیرند و همین امر به احیای رقابت دیرین ایران و ترکیه برای نفوذ در منطقه منجر شده است. به این ترتیب برخی ناظران امور خاورمیانه بر این باورند که رقابت ایران و ترکیه بر معماری امنیتی منطقه خاورمیانه برای سال ها سایه می‌افکند.

بدون تردید سوریه یکی از مهمترین عوامل اختلاف ایران و ترکیه است. جایی که تهران از ادامه حضور بشار اسد در راس قدرت حمایت می‌کند اما آنکارا به دنبال برخورد اسد با معترضان و سرکوب آنها هرچه بیشتر از وی فاصله گرفته است. رجب طیب اردوغان اخیرا ابراز امیدواری کرده که مردم سوریه پاداش مقاومت خود را دریافت خواهند کرد . دمکراسی در این کشور برقرار خواهد شد. این در حالی است که اردوغان و اسد در سال 2009 یکدیگر را برادر خطاب کرده و اردوغان سوریه را خانه دوم توصیف کرده بود.

از سوی دیگر بهار عرب تاثیر دیگری بر روابط ایران و ترکیه داشت و آن تغییر اندیشه‌های ضد اسرائیلی آنکارا بود. تا چندی پیش رویکرد ضد اسرائیلی ترکیه موجب نگرانی غرب از حضور ترکیه در سازمان ناتو و احتمال ملحق شدن این کشور به جبهه ضد غربی – اسرائیلی بود که ایران رهبری آن را بر عهده داشت.

اما بهار عرب محاسبه‌های ترکیه را تغییر داد و نتیجه آن شد که آنکارا به طرح نصب رادار‌های ضد موشکی در خاک خود موافقت کرد. این بخشی از طرح ناتو برای مقابله با تهدید‌های موشکی از جمله تهدید موشکی از سوی ایران است که برای سال‌ها با مخالفت ترکیه مواجه بود.

این در حالی است که مقامات ایرانی به شدت این اقدام ترکیه را مورد انتقاد قرار داده و معتقدند که ترکیه علیه جمهوری اسلامی با ایالات متحده هماهنگ شده است. تحلیلگران می‌گویند، این تنها ایران نبوده که سعی کرده است از بهار عرب برای افزایش قدرت و نفوذ خود استفاده کند، بلکه ترکیه نیز از تغییرات اساسی که در منطقه حاصل شده به نفع خود و به دست آورد پرستیژ در افکار عمومی اعراب استفاده می‌کند. به تعبیر دیگر اقدامات اخیر آنکارا و مانور دهی آن در خاورمیانه هر گونه امید ایران به اینکه ترکیه به تلاش‌های تهران برای ایجاد جبهه ضد غربی، ایران – حماس- حزب الله – سوریه، ملحق شود را از بین برده است. ترکیه نشان داده است که اهداف و منافع امنیتی بنیادین آنکارا با همکاری با غرب همخوانی بیشتری دارد.

این در حالی است که ایران و ترکیه از سال 2002 ، زمانی که دولت اردوغان روی کار آمد، به سوی توسعه روابط گام برداشتند. از نقطه نظر ایران، ترکیه به میانجی قابل اعتماد در مقوله هسته‌ای تبدیل شد. ترکیه در سال 2010، به همراه برزیل طرح تبادل سوخت را به ایران پیشنهاد داد . همچنین در این زمان روابط ترکیه با اسرائیل روند نزولی را پیش گرفت و حتی همکاری نظامی ترکیه با اسرائیل قطع و شمار گردشگران اسرائیلی که به ترکیه سفر می‌کردند، کاهش پیدا کرد. علاوه بر این ترکیه روابط خوبی را با سوریه بنا نهاده بود که این امر نیز از موضوعات مورد علاقه ایران بود.

اما به دنبال چند ماه اعتراض مردمی در سوریه، الگوی روابط آنکارا – دمشق تغییر کرد و مقامات ترکی بار‌ها با رهبران گروه‌های معترض در سوریه ملاقات کردند.

در این بین تهران تنها به انتقاد‌ از سیاست ترکیه در قبال سوریه پرداخت و نظاره‌گر برد‌های دیپلماتیکی بود که دولت اردوغان در مصر،‌لیبی و تونس به دست آورد. اردوغان در ماه سپتامبر به کشور‌های عربی که به تازگی انقلاب را پشت سر گذاشته‌اند سفر کرد تا روابط آنکارا را با آنها مستحکم کند و این در حالی است که هرگز سفر‌هایی در چنین سطح عالی رتبه از سوی مقامات ایرانی به این کشور ها انجام نشده است. 

اسکات پترسون