ایران و عربستان: رقابت همیشگی

دیپلماسی ایرانی: روابط ایران و عربستان در روزهای گذشته به بحران فراگیر نزدیک شده است. در این گفتار کوتاه سعی بر آن شده تا با مروری بر روابط تاریخی این دو کشور، عوامل مختلفی که باعث بروز این بحران شده مورد بررسی اجتماعی قرار گیرد. هر چند نباید از نکته را از نظر دور داشت دومینوی تغییرات در کشورهای عرب خاورمیانه و شمال آفریقا به اندازه ای سرعت گرفته که بعید نیست متغیرهای مطرح شده در این مطلب، به زودی شرایط متفاوتی را پیدا کنند.

رقابت در بستر تاریخ

جدای جنبه‌های تاریخی رقابت بین ایران و عربستان، در سالهای اخیر، رقابت آشکاری بین این دو کشور در بسط نفوذ خود در کشورهای منطقه و به خصوص جوامع اسلامی، شکل گرفته است.

با انتشار اسناد چند ماه گذشته از طریق ویکی لیکس، برخی از روابط نهان بین دو کشور از پرده برون افتاد. آل سعود در عربستان، با نگاهی خصمانه به تهران می‌نگریستند و خواستار اعمال دخالت نظامی ‌کشورهای عضو ناتو در مقابل تهران بودند. در گذشته نیز تحرکاتی مانند کشتار حجاج در سال 66 شمسی، نشانه ای از عدم انعطاف حاکمان عرب در مقابل موج جدید اسلامگرایی در ایران بوده است. مسئله ای که در زمان خود باعث بروز بالاترین تشنجات در روابط ایران و عربستان شد.

ولی در روزهای اخیر نیز تعاملات تهران و ریاض، مواضع چندان دوستانه ای را به خود نمی‌بیند. از یک طرف، حضور نظامی ان سعودی در بحرین و سرکوب و کشتار شیعیان، باعث بروز تشنج در روابط شده و از طرف دیگر، جنگ لفظی میان دولت تهران با شورای همکاری خلیج فارس، با اخراج دیپلماتهای دو طرف در کشورهای ایران و کویت شدت گرفته است.

تهدید به آزمودن قدرت نظامی ‌عربستان، تحرکات نظامی ‌در ایران که به گفته رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح، قابلیت مانور نظامی ‌در ایران را به حداکثر خود رسانده و صدور بیانیه‌های دو جانبه از سوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی‌و شورای همکاری خلیج فارس، مناسبات این دو کشور را به مرزهای تنشهایی فراتر از اظهارات دیپلماتیک رسانده است.

در این میان، طرفین، همدیگر را به دخالت در امور کشورهای دیگر منطقه از جمله کویت، بحرین و عراق متهم می‌کنند. ایران، عربستان و امارات متحده عربی را به خاطر حضور در بحرین شماتت می‌کند و عربستان نیز ایران را به برقراری امپراطوری پارسی متهم می‌کند. عربستان که در گذشته نیز به خاطر هزینه کردن میلیاردها دلار در انتخابات کشورهای استراتژیک منطقه از جمله لبنان و عراق، در رقابت غیر مستقیم با ایران بود، اکنون، روندی آشکارا در میدان رقابت دوطرفه با ایران را برگزیده است.

عربستان، آمادگی برای مقابله با بحران

ترس از رسیدن دومینوی سقوط کشورهای عربی خاورمیانه و شمال آفریقا در عربستان و همچنین بحران داخلی این کشور که به دنبال آزادی طلبی اقشار مختلف عرب از جمله شیعیان به وجود آمده، مقامات سعودی را آماده خشن ترین واکنشها در برابر آنچه تهدید فارسی می‌خوانند، کرده است.

در این بین، لابیهای اسرائیلی نیز بیکار ننشسته اند و با ارائه فرصتهای آشکار و نهان اطلاعاتی و سیاسی در اختیار دولتمردان عرب، آنها را بیش از پیش در غرقاب پروژه ایران هراسی فرو برده اند. ارائه تحلیلها و اطلاعات غیر مستند درباره توانایی ایران در تولید سلاح هسته ای و تمایل تهران به استفاده از سلاحهای غیر متعارف بر علیه همسایگان خود، ارائه اطلاعات غیر واقعی درباره نفوذ ایران در ناآرامیهای بحرین، اردن، یمن و عربستان و همچنین مسایل مربوط به امور داخلی کویت و تهمت دخالت امنیتی-اطلاعاتی ایران در آن کشور، چنان حاکمان فعلی عربستان را در ترس از سقوط فرو برده که بلافاصله پس از انعقاد قرارداد تسلیحاتی 60 میلیون دلاری با ایالات متحده، آنها را در پی استفاده و آزمایش این سلاحها در منطقه ترغیب کرده است.

بنا به همین اتمسفر مسموم و غیر شفاف است که آینده روابط تهران و ریاض را نمی‌توان به راحتی تحلیل کرد. بحرین و بحران آن به نقطه پایانی رسیده، اردن در سرکوب مخالفان خود موفق بوده و خاندان آل صباح در کویت، همچنان با مشت آهنین حکومت می‌کنند. عربستان نیز مانند سالیان گذشته، تمایلی به باز کردن فضای بسته این کشور برای باشندگان سنی و شیعه عرب ندارد.

در چنین فضایی است که روابط آتی تهران-ریاض به سمت تیرگی بیشتر پیش می‌رود. ایران به دنبال بسط نفوذ خود در حاشیه نشینهای خلیج فارس است تا دست آمریکا در منطقه را بیشتر ببندد و در این میان، ریاض با برگزیدن متحدی از آن سوی دنیا، عملا به پایگاهی دائمی‌برای آمریکایی‌ها بدل شده است.

آمریکا، بازیگر سوم منطقه

حضور نظامیان آمریکایی در سایر کشورهای عرب منطقه خلیج فارس نیز بدون تایید عربستان مقدور نیست. به همین دلیل عربستان و ایران به سمت رقابتهای آشکاری پیش خواهند رفت که برگ برنده هر دو، سرمایه گذاری روی افکار عمومی‌کشورهای پیرامونی خود است. بعید به نظر می‌رسد تهدیدهای لفظی این دو کشور به مخامصه نظامی ‌برسد، ولی به هیچ عنوان دور از ذهن نیست رقابتهای دیپلماتیک غیر آشکار، جای خود را به رقابتهای آشکار اقتصادی و سیاسی در همه حیطه‌های خاورمیانه بدهد. در این بین، ایران به دلیل تفاوتهای مذهبی و فرهنگی با کشورهای حاشیه خلیج فارس از ضریب نفوذ کمتری برخوردار است که سعی می‌کند این نقص را با گسترش تعاملات خود را شیعیان این منطقه، برطرف کند. شیعیانی که این روزها در برخی کشورها دارای اکثریتی محکوم هستند (بحرین) و یا اقلیتی که چندان مایل به سیاستهای ایران به نظر نمی‌رسند.

ایران می‌تواند با کاستن از حمایتهای معنوی خود و پرهیز از شتابزدگی در عرصه سیاست بین الملل و جلوگیری از حاکم شدن فضای احساسی بر مناسبات دو کشور، زمینه نفوذ بیش از پیش اسرائیل و آمریکا در عربستان و دوستان حاشیه نشینش را فراهم نکند، ولی برخی تصمیم گیریهایی که بر مبنای درک غیر واقعگرایانه از تحولات منطقه است، باعث شده شتابزدگی، کار دست سیاست خارجی ایران دهد و داشتن قدرت چانه زنی بالا در روابط ایران و عربستان، از تهران به ریاض منتقل شود.