پاسداشت پدیده هیجان‌انگیز ایرانی در آمریکا

پایگاه وزارت خارجه آمریکا در گزارشی آورده است، نمایشگاه "یک پدیدۀ هیجان انگیز ایرانی: رباعیات عمر خیام در غرب" نشان می دهد که چگونه ترجمه یک شعر ایرانی در فرهنگ انگلیس و آمریکا از گمنامی به شهرت رسید.  

مرکز هری رانسام، موزه و کتابخانه ای در دانشگاه تگزاس واقع در آستین است که با نمایش 200 قطعه از مجموعه ای متنوع بازدیدکنندگان را با "رباعیات عمر خیام" به عنوان یک پدیده منحصر به فرد فرهنگی آشنا می کند.

سال2009 مصادف با صد و پنجاهمین سالگرد ترجمه تاریخی فیتز جرالد و دویستمین سالگرد تولد خود او است. مرکز رانسام نیز صاحب یکی از بزرگ ترین مجموعه های موضوعات مرتبط با "رباعیات" در جهان است.  

مولی شوارتزبرگ، موزه دار مرکز ادبیات انگلستان و آمریکا رانسام و دستیار نمایشگاه گفته است: "برای ما امروز درک این مطلب که تا چه حد این ترجمه برای بخشی از ادبیات ویکتوریائی و حتی مدرن مهم بود، مشکل است. این موضوع مثالی جالب توجه از نحوه تغییرات قاعده ادبی در طول زمان است. یک قرن پیش، از شاعران آمریکایی و مطمئناً تمام شاعرانی که به زبان انگلیسی شعر می گفتند، می توانستند ابیاتی از این اشعار را کلمه به کلمه نقل کنند." 

شوارتزبرگ افزوده است: "پدیده رباعیات به ما راه های جدیدی برای فکر کردن درباره ارتباط غرب با خاورمیانه، آن گونه که ما امروز آن را می شناسیم، نشان می دهد. نمایشگاه ترجمه فیتزجرالد را در متن تاریخ دیپلماتیک انگلستان با پرشیا که اکنون ایران خوانده می شود، قرار داده است. موارد به نمایش درآمده در این نمایشگاه آثاری از دست نویس های ایرانی تا سفرنامه های انگلیسی ها و تصاویری از شرق، نحوه تحول دیدگاه های غرب از شرق را بر اساس تصورات خود ارائه می دهد."   

در سال 1859، ادوارد فیتز جرالد که مترجمی غیر حرفه ای به حساب می آمد، ترجمه آزادی از رباعیات عمر خیام - شاعر قرن 11 میلادی در ایران - که در درجه اول به خاطر آثارش در ستاره شناسی و جبر مشهور بود، منتشر کرد.

این سایت در تشریح ترجمه شعر خیام اضافه کرده است: فیتز جرالد ترتیب و ترکیب ابیات را برای ایجاد اشعار روایی آزاد درباره اهمیت زندگی و دم غنیمت شمردن تغییر داد. اشعار تغزلی فیتز جرالد که در زمینه ای از باغ ایرانی قرار داده شده، سرشار از تصاویری از گل سرخ، شراب و معشوقه و پرسش هایی درباره مرگ و سرنوشت و شک است.

لازم به گفتن است که اولین چاپ ترجمه فیتز جرالد از شعر خیام به فروش نرفت. دو سال بعد، این کتاب به قیمت یک پنی بر روی میزهای باقیمانده از کتاب های به فروش نرفته، قرار گرفت. در آنجا کتاب به عنوان هدیه برای دانته گابریل روزتی - شاعر و هنرمند - خریداری شد و وی آن را در اختیار دوستان خود، چارلز آلگرنون سوینبرن و ویلیام موریس نیز قرار داد. این کتاب به سرعت در میان روشفکران ماقبل رافائل و زیبائی شناسان به کتابی محبوب تبدیل شد.  

هنگامی که بازار کتاب گسترش یافت و انقلابی در فن آوری صنعت چاپ رخ داد، رباعیات در اشکال مختلف توسط شرکت های انتشاراتی بسیاری، به خصوص در ایالات متحده، به چاپ رسید. در 1905 رباعیات از چنان مقبولیت عامی برخوردار شد که موضوع نمایشگاه ماردی گراس در نیواورلئان قرار گرفت.     

تا سال 1919 تعداد چاپ های ترجمه فیتزجرالد به 447 رسید. تا سال 2007 در مجموع 1330 متن از رباعیات در غرب از ترجمه فیتزجرالد و دیگر مترجمان چاپ شده بود.

میشل کیسرلیان، همکار مدیریت این نمایشگاه و محقق رباعیات خیام در این باره گفته است: "در اولین دهه قرن بیستم، رباعیات راه خود را در تقریباً کلیه سطوح زندگی مردم گشود. برای مثال، نمایشگاه مدارکی از نمونه های تقلید شده از رباعیات در طیفی از موضوعات، از مکالمات عاشقانه و اتومبیل ها گرفته تا موضوعات مذهبی و سیاسی ارائه می دهد. رباعیات به ابزاری برای کشف هیجانات و نگرانی های زندگی مدرن تبدیل شد."     

این نمایشگاه در جستجوی پاسخ به یک سئوال است و آن این است که: "چگونه و چرا یک ترجمه از شعر قرون وسطای ایران تبدیل به یکی از معروف ترین کتاب ها در غرب شد؟"

مطالبی درباره عمر خیام و ادوارد فیتزجرالد، تاریخ فعالیت های امپراتوری انگلیس در ایران و خاورمیانه، زیبایی شناسی رباعیات و تبدیل آن به یک اثر گرانبهای شرقی، جایگاه رباعیات در سال های دهه 1950، تفسیر ایرانیان از رباعیات و... در این نمایشگاه مورد توجه قرار گرفته است.

از بخش های برجسته این نمایشگاه می توان به دست نویس های قدیمی ایرانی، اولین ترجمه به زبان غربی، سبک هنری و صنایع دستی در تولید کتاب، مجموعه ای از مینیاتورهای چاپ شده، مواردی که گویای مفقود شدن چاپ جواهرنشان این اثر بوده که با کشتی تایتانیک حمل می شده است، فیلم ها و پوسترها اشاره کرد.