گزارش میدانی خراسان از تنها مرکز تولید سانتریفیوژ غرب آسیا: جزئیات برنامه برق آسای ساخت سانتریفیوژ

هادی محمدی-بیش از یک سال از شبی که دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا اعلام کرد این کشور از توافق هسته ای میان ایران و  1+5 (برجام) کنار کشیده، می گذرد و ایران حالا در سالگرد این اقدام غیرقانونی و البته قابل پیش بینی از سوی آمریکای بدعهد، ضمن کاهش اقدامات برجامی خود وفق مواد 26 ، 36 و37 برجام در خصوص عبور از سقف تولید و ذخیره اورانیوم غنی شده و آب سنگین، 60روز به طرف 1+4 مهلت داده تا مطالبات نفتی و بانکی اش را برآورده سازد. در غیر این صورت، جمهوری اسلامی ایران وارد فاز دوم اقدامات کاهشی خود یعنی عبور از غنی سازی 3.67 درصدی و بازگشت به راکتور قبلی آب سنگین اراک خواهد شد اما انجام بهتر و سریع تر این اقدامات به ویژه در حوزه غنی سازی همچنین جامه عمل پوشاندن به دستور رهبر معظم انقلاب مبنی بر رسیدن به ظرفیت 190 هزار سو نیاز به ابزاری به نام سانتریفیوژ دارد. ایران از سال ها قبل توانسته به دانش بومی این ابزار مهم در حوزه غنی سازی اورانیوم دست یابد و حالا چند سالی است که علاوه بر  نسل اولیه سانتریفیوژهای ایرانی یعنی IR-1 نسل های پیشرفته را هم به خوبی ساخته و آزمایش کرده است. خرداد ماه سال قبل مهم ترین اقدام ایران برای انجام مقدمات رسیدن به ظرفیت غنی سازی 190 هزار سو اعلام شد و علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی از راه اندازی کارخانه ای سخن گفت که قرار است در چارچوب طرح تحول غنی سازی کشورمان، ساخت انبوه سانتریفیوژهای پیشرفته   IR-6،IR-4 ،IR-2M و در مرحله بعدی IR-8 در آن انجام شود. مرکز مونتاژ سانتریفیوژ ایران در نطنز امروز آماده و قبراق برای شنیدن یک دستور مهم است. آن جایی که در صورت انجام ندادن تعهدات برجامی 1+4 می تواند با ساخت روزانه حداکثر 60 ماشین پیشرفته که تا 10 برابر IR-1 توان غنی سازی دارند ظرفیت غنی سازی کشور را در فاصله زمانی بسیار کوتاه افزایش برق آسایی دهد و سرعت ایران در این حوزه راهبردی را به حدی برساند که دشمنان کشورمان از هرگونه نقض و بدعهدی در قول و قرارشان پشیمان شوند. این کارخانه نماد «ما می توانیم» در بومی سازی دانش و صنعت است و امروز آن چنان که ما دیدیم و شنیدیم، کارخانه و همه ابزارهاو متخصصان جوانش با انگیزه تر از همیشه لحظه شماری می کنند تا در زمان لازم تولید انبوه و صنعتی ماشین های غنی سازی ایرانی را آغاز کنند و ضرب شست بزرگ ایران اسلامی را به نمایش بگذارند. برای بررسی جزئیات عملکرد کشورمان در زمینه غنی سازی و نحوه کارکرد این کارخانه مهم و حیاتی در حوزه چرخه سوخت هسته ای،  به نطنز سفر کردیم  تا ضمن گفت و گو با مدیر مرکز مونتاژ سانتریفیوژ ایران، برای اولین بار گزارشی مکتوب از این مرکز منتشر کنیم. گزارش میدانی تیم خبری اعزامی خراسان به نطنز را می خوانید. 
 
شور و حرارت جوانی در رگ سانتریفیوژ ها 
مدیر این کارخانه مهم در قلب صنعت هسته ای، یک جوان خوش برخورد و در عین حال علاقه مند به کارش است. این را می توان از نحوه توضیح اش و انرژی که در توضیح دادن خرج می کند فهمید. در کنار این شور و حرارت، تسلط وی به حوزه سانتریفیوژها و اطلاعات کاملش هم برای ما مغتنم و مفید است. با معاون شرکت تکنولوژی سانتریفیوژ ایران (تسا) که مدیر «مرکز مونتاژ سانتریفیوژ ایران» هم هست، در یک روز نسبتا گرم بهاری در سایت شهید احمدی روشن نطنز به گفت و گو مشغول شدیم و او نیز با حوصله و با شرط حفظ نکات حفاظتی از جمله نام نبردن از وی، برای خراسان از نحوه شکل گیری روند ساخت سانتریفیوژ ایرانی گفت و در انتها نیز با حضور در خط تولید کارخانه به معرفی بخش های مختلف ساخت سانتریفیوژهای پیشرفته در ایران پرداخت. 
داستان سانتریفیوژهای ایرانی؛ از IR-1 تا IR-8 
به گفته وی، این شرکت در سال 1385 و با ساخت ماشین های IR-1 و IR-2M شروع به کار کرده است. اولین سانتریفیوژهای وارد شده به ایران پاکستانی و از نسل P-1 بودند به همین دلیل ساخت IR-1 به عنوان نسل اول ماشین های غنی سازی و به نوعی پدر ماشین های غنی سازی ایران، یک سری پیچیدگی هایی داشت که با مهندسی معکوسی که صورت گرفت، کل پروسه ساخت و مونتاژ نیز بومی سازی شد و در نهایت اولین IR-1 یک ماشین ایرانی بود با شکل و ظاهر نمونه پاکستانی. این روند بومی سازی برای  IR-2M بیشتر شد، مثلا در روتور که قلب ماشین است تغییرات اساسی داده شده یا IR-2M  از جنس کامپوزیتی بوده و کاملا یک ماشین جدید به شمار می رفته است.
جنس بدنه سانتریفیوژهای ایرانی از چیست؟
صحبت معاون شرکت تسا را باید با توضیحی درباره جنس سانتریفیوژهای جدید ایران تکمیل کرد. در واقع این ماشین ها که در نسل اول از آلومینیوم ساخته می شدند در نسل های جدید جنس شان به کامپوزیت تغییر یافت. آلومینیوم با توجه به مقاومتی که در مقابل تنش ها دارد تا یک دور مشخص می تواند برسد و اگر قرار باشد ظرفیت غنی سازی (سو) بیشتر شود نیاز به موادی است که بتوانند در قطرهای بیشتر تنش ها و نیروی بیشتری را نیز تحمل کنند که در این میان کامپوزیت مناسب ترین جنس است. امروز در بدنه همه ماشین های IR-2M تا IR-8 ایران از کامپوزیت استفاده می شود، موادی که برای تامین آن در کشور هیچ مشکلی وجود ندارد.
در ادامه گفت و گو معاون شرکت تسا در خصوص اولین ماشین پیشرفته یعنی IR-2M  هم توضیحاتی خوبی داد: «ما از این ماشین یک زنجیره 164 تایی داشتیم که چند سال کار کرد و در تست ها هم کاملا موفق بود. در این ماشین ما به تولید نیمه صنعتی هم رسیدیم و هم اکنون هزارعدد IR-2M  داریم که قبل از برجام در نطنز نصب شد اما بدون چرخش بود که با برجام جمع آوری شد و  در انبار کاملا آماده است و به محض تصمیم گیری نظام، این ماشین ها هم قابل نصب و راه اندازی خواهند بود.»
بازگشت پذیری 6 برابری غنی سازی در زمان بسیار کوتاه 
وی درباره ظرفیت غنی سازی IR-2M  توضیح می دهد که «سو»ی نامی IR-2M بیش از شش هست و می تواند تا  شش برابر IR-1 برای ما غنی سازی داشته باشد. در واقع الان با توجه به تولید و موجود بودن هزار دستگاه از IR-2M  بهترین گزینه سانتریفیوژ ما که بتواند در برگشت پذیری در حداقل زمان ممکن به کار آید و ظرفیت بالایی هم داشته باشد IR-2M است که شش برابر سانتریفیوژهای فعلی توان دارد.
ماهیت تیم برگشت پذیری ایران
از او درباره زمان این بازگشت پذیری که در شرایط فعلی بسیار مهم است می پرسم که پاسخ می دهد: ما یک برنامه برگشت پذیری داریم که در مدت زمان کوتاهی یک تیم باید ماشین ها را برگرداند و یک تیم هم تولید را شروع کند. البته همه چیز آماده در انبار است و برای IR-2M در یک زمان بسیار کوتاه هزار ماشین نصب می شود و سپس می توانیم بیش از شش هزار سو غنی سازی از این ها بگیریم که عملا بیش از دو برابر ظرفیت غنی سازی فعلی با 5060 ماشین IR-1 نصب شده کنونی است و به سرعت ظرفیت غنی سازی ما را به بیشتر از میزان قبل از برجام خواهد رساند. ضمن این که همزمان کار ساخت تعداد بیشتری از ماشین های پیشرفته نیز در همین کارخانه آغاز خواهد شد. طرف مقابل می داند اگر تصمیم گرفته شود، به راحتی به این عددها خواهیم رسید. ما هم اکنون در قالب تعهدات برجامی   آمادگی های لازم را برای تولید با کیفیت داریم.
برای ساخت ماشین IR-4 هم کاملا آمادگی داریم
 ادامه صحبت ما به نسل های بعد از IR-2M  کشیده می شود. مدیر مرکز ساخت سانتریفیوژ در این باره نیز می گوید: ما در خصوص ساخت ماشین IR-4 هم کاملا آمادگی داریم. حتی الان یک زنجیره 164 تایی ازIR-4 داریم که برای سال های متمادی کار غنی سازی انجام داده اما این ماشین را تولید صنعتی نکردیم یعنی مقداری برنامه IR-4 عقب تر از IR-2M  بود بنابراین آن جا زمان بیشتری می خواهیم.
کوتاه شدن راه با تولید انبوه IR-6
معاون شرکت تسا به برنامه این شرکت در صورت لزوم و تصمیم نظام نیز اشاره می کند و می گوید: برنامه مصوبی وجود دارد که در صورت دستور نظام، تولید ماشین های پیشرفته به صورت ترکیبی از سر گرفته شود. هرچند با توجه به بالاتر بودن ظرفیت غنی سازی ماشین IR-6 ، امکان دارد تولید انبوه این ماشین سریع تر انجام شود. هم اکنون زنجیره 20 تایی ماشین IR-6 که توسط شرکت تسا ساخته شده در حال چرخش است و طبق برجام به دور نهایی هم رسیده اند. از او در باره ماشین اخیر ایران (IR-6)که سروصدای زیادی هم ایجاد کرد می پرسم. او توضیح می دهد: IR-6 مطابق برنامه سازمان از سال 89 شروع شد و طبق برجام هم پیش رفت. ما هم اکنون در یک پروژه ایرانی و کاملا موفق یک زنجیره 20 تایی از این ماشین را به دور نهایی رساندیم و الان در سالن شهید قشقایی به عنوان سالن پایلوت در حال چرخش است. البته ما همه این اقدامات را تاکنون در چارچوب برجام که می گوید تا  هشت سال و نیم پس از آغاز اجرای برجام (انتهای سال 1402) نباید زنجیره 30 تایی داشته باشیم جلو برده ایم اما اگر هر تصمیم جدیدی گرفته شود، این آمادگی را داریم تا در همین کارخانه تولید انبوه را شروع کنیم.
به معاون شرکت می گویم، چقدر به  IR- 6  امیدوارید که در آینده غنی سازی ایران نقش مهمی داشته باشد؟ پاسخ او امیدوار کننده است: «ماشین های  IR-2M،IR-4  و IR-6 ماشین های بسیار خوبی هستند. ما الان این سه ماشین را داریم و نشانه ها این است که ماشین های خوبی هستند. ما به این سه ماشین بسیار امیدواریم و IR-6 به دلیل ظرفیت بالاتری که دارد، توجه بیشتری را جلب کرده است. روال زنجیره ها این است که ابتدا روی تک ماشین کار می کنیم و بعد به زنجیره 10 تایی که پیش زنجیره است و بعد هم به زنجیره 20تایی می رسیم و در نهایت زنجیره نهایی را آزمایش خواهیم کرد.»
اما مگر می شود از سانتریفیوژ گفت و به گل سرسبد آن ها یعنی IR-8 نپرداخت؟ ماشین پیشرفته ای که با ظرفیت غنی سازی بالای 20 می تواند انقلابی در غنی سازی ایران ایجاد کند. معاون شرکت ساخت سانتریفیوژ ایران در این خصوص توضیح می دهد: IR-8  در حال انجام مراحل آزمایش است. الان یک نمونه ماشین IR-8 در بخش پایلوت وجود دارد و وقتی مراحل نهایی تست های مکانیکی و فرایندی تک ماشین تمام شد، پروژه مشترک شرکت سازنده و شرکت طراح برای ساخت و مونتاژ پیش زنجیره آغاز می شود.
آماده باش همه بخش های مربوط به  ساخت سانتریفیوژ 
او درباره برنامه بزرگ رسیدن به یک میلیون سو ظرفیت غنی سازی که درآن IR-8  نیز جایگاه مهمی دارد می گوید: آقای دکتر صالحی گفتند با ماشین های جدید آیا می شود به یک میلیون سو رسید؟ این پروژه تعریف شد که چطور می شود یک میلیون سو را گرفت. با این وضعیت اگر در نطنز IR-1 نباشد و ترکیبی از ماشین های پیشرفته را نصب کنیم روی کاغذ می توانیم به یک میلیون سو برسیم که با توجه به این برنامه ها ماشین IR-8  هم طراحی شد.مهم ترین موضوع در این حوزه بحث توان فنی است که خوشبختانه با نیروهای موجود شرکت توان فنی وجود دارد و ما برای ظرفیت هایی که فعلا مدنظر است، توان لازم را داریم و قطعه سازان بسیار دقیق و حرفه ای زیرمجموعه تسا از عهده این کار مهم برمی آیند.خوشبختانه بخش قطعه ساز ما در این سال ها بیکار نبوده و با تعریف پروژه های بهبود کیفیت و کاهش زمان تولید، آمادگی لازم را برای تولید با کیفیت ایجاد کرده اند.حتی ما در این مدت برای آماده نگه داشتن پیمانکاران هم اقدامات خوبی داشتیم که این امکان را به ما می دهد تا همه نیروها آماده باشند و با تصمیم نظام با تمام ظرفیت شروع به تولید کنیم.
از معاون شرکت تسا درباره برجام و محدودیت هایی که برای ما در خصوص IR-2M  و IR-4 ایجاد کرده می پرسم که پاسخ می دهد: ما از ماشین IR-2M عبور کردیم و همان دو عدد که در برجام نوشته شده برای تست های مکانیکی کافی است و محدودیت مهمی نیست ما IR-4  را هم می توانیم 10 تایی داشته باشیم و چون نیمه صنعتی را تولید نکردیم، می توانیم از زنجیره 10 تایی برای تزریق گاز هم استفاده کنیم.
او درباره کارخانه تازه تاسیس مونتاژ سانتریفیوژ هم توضیح می دهد  که ظرفیت این کارخانه ساخت 60 دستگاه در روز است  که می تواند دو تا سه نوع محصول یا تک محصول از IR-2M و IR-4  یا IR-6 باشد. اگر از فردا کلید بزنیم، در زمان بسیار کوتاهی، ماشین از این کارخانه بیرون می آید و در ادامه پس از طی زمان مشخصی سعی خواهد شد به ظرفیت نامی تولید 60ماشین در روز برسیم.
روی پای خود ایستاده ایم 
این متخصص جوان کشورمان در عین حال تاکید می کند که ما به هیچ عنوان کوچک ترین اطلاعاتی را نتوانستیم از کسی بگیریم و خودمان دانش فنی را تولید کردیم. برنامه داریم که در 10 سال آینده به سانتریفیوژهای تراز اول دنیا برسیم. یعنی ماشین های خود را به قابلیت اطمینان بالا برسانیم تا کمترین تلفات دستگاه را داشته باشیم. قبل از برجام به دلایل سیاسی و سرعت کار نمی توانستیم دانش فنی را کامل کنیم و مدام نسل های جدید می آمدند و فرصتی برای تحقیق و کیفی سازی نبود اما الان سطح کارشناسی شرکت به شدت مشغول است و پروژه هایی تعریف کردیم که اگر برگشت پذیری انجام شود می بینند که محصولات شرکت بسیار متفاوت خواهد بود.
پای خط تولید سانتریفیوژ 
پس از این گپ و گفت یک ساعته، همراه با مدیر مرکز مونتاژ سانتریفیوژ ایران راهی بازدید از خط تولید تنها کارخانه ساخت سانتریفیوژ در منطقه شدیم.  برای ورود به این کارخانه خاص باید از یک اتاق تمیز عبور کنیم و البسه مخصوص بپوشیم. به گفته مدیر کارخانه، هوای داخلی این مجموعه از طریق فیلترهای مخصوصی کنترل و میزان ذرات گرد و غبار کاملا رصد می شود حتی برای ورود افراد و قطعات نیز اتاقک های ویژه ای تعبیه شده که در آن ها به وسیله  air shower های پیشرفته هرگونه گرد و غبار زدوده می شود تا افراد و قطعات به صورت پاک و بی آلایش وارد خط تولید سانتریفیوژ شوند.
بخش اول قسمت ورودی قطعات از شرکت های دیگر است. در این جا پس از باز شدن پوشش های قطعات، در فضایی کنترل شده گرد وغبار قطعات گرفته می شود و به قسمت یاتاقان و لرزه گیر می رود.
یاتاقان و لرزه گیرهای بالا و پایین ماشین سانتریفیوژ در سالن دیگری در کارخانه، مونتاژ و تست می شوند. به گفته مدیر کارخانه، تاکنون در این جا برای زنجیره 10تایی و 20 تایی ماشین IR-6، یاتاقان و لرزه گیرها را تولید کرده اند. شرایط خاص و دقت فوق العاده ای در این بخش به دلیل حساسیت های بالای این قطعات وجود دارد و نباید بدون دستکش قطعات را لمس کرد .
در سالن سوم خط تولید سانتریفیوژ ،بخش بالانس قطعات و تولید روتور وجود دارد. روتور مهم ترین قطعه داخل ماشین سانتریفیوژ است که با دور بالای خود باعث غنی سازی می شود. بر اساس برجام، ما در این جا روتور ماشین هایی را که براساس برجام می توانیم تولید کنیم، تولید و نگهداری می کنیم. در روتور، سه لوله وجود دارد که دو لوله محصول غنی شده را خارج می کند و یک لوله برای تزریق گازطبیعی  UF6 است. این قسمت می تواند در روز 60روتور مونتاژ کند. وقتی روتور ساخته شد برای قسمت بالانس می رود.
در سالن بالانس این مجموعه که بزرگ ترین سالن هم هست، ماشین های سانتریفیوژ مونتاژ نهایی و پس از بالانس شدن، در همین بخش آزمایش می شود.البته سالن تست نهایی در این کارخانه به صورت مجزا ساخته شده اما با توجه به این که فعلا تولید زیاد نیست، بخش تست هم در همین سالن انجام می شود.
در صورت رسیدن به تولید انبوه، پس از سالن بالانس، ماشین ها به سالن تست می روند تا پارامترهای الکتریکی و مغناطیسی و لرزش ها تست شوند.  در کنار سالن تست نیز اتاق کنترل قرار گرفته که در آن جا هر چند عدد از ماشین ها توسط یک اپراتور کنترل می شود. آخرین بخش خط تولید سانتریفیوژ نیز قسمت بسته بندی است که ماشین تست می شود و اگر سالم باشد، در نهایت بسته بندی و از سیستم خارج می شود.
معاون شرکت تسا می گوید: در این مجموعه آزمایشگاه کنترل کیفیت پیشرفته ای هم ایجاد شده که برخی قطعات و ماشین ها کنترل کیفی می شوند. پروسه ساخت ماشین سانتریفیوژ بسیار پیچیده و حساس است و هر نوع تغییر یا انحرافی باید به سرعت شناسایی و اصلاح شود. به گفته مدیر کارخانه مونتاژ سانتریفیوژ ایران، برای ساخت چنین مجموعه مهم و راهبردی در ایران، هیچ کشور یا شخصی یک کلمه به ما کمک نکرده و هر چه دانش داریم، از تلاش متخصصان داخلی و فناوری بومی ایرانی با همکاری دانشگاه ها و شرکت های دانش بنیان بوده است و این بومی سازی به گونه ای انجام شده که با تصمیم نظام می شود این مجموعه مهم را در هر نقطه ای از کشور ایجاد کرد.
اعداد جالب در حوزه غنی سازی ایران
بازدید ما از کارخانه و گفت و گو با مدیر جوان آن به پایان رسید. این مجموعه برای سانتریفیوژهای IR-6،IR-4 ،IR-2M که جزو سانتریفیوژهای پیشرفته ما هستند، مناسب است و برای ساخت IR-8 که ارتفاع بیشتری دارد، سالن دیگری ساخته خواهد شد. ظرفیت اسمی کارخانه مونتاژ سانتریفیوژ ایران 60 ماشین در روز است و اگر این ظرفیت برای ساخت IR-6 به کار گرفته شود، به این معنی است که در هر روز 600 سو ، در ماه 18 هزار سو و در 10 ماه می‌شود 180 هزار سو ظرفیت غنی سازی؛ یعنی در عرض 10 ماه مجموعه سالن‌هایی که ایجاد شده می‌توانند 180 هزار سو را که نزدیک به 190 هزار سو مدنظر برای تولید سوخت راکتور بوشهر است، تولید کنند. البته برنامه نهایی برای نطنز یک میلیون سو و تامین سوخت برای پنج راکتور مانند راکتور بوشهر است که با تولید و نصب سانتریفیوژهای پیشرفته و جمع آوری  IR-1 های موجود محقق خواهد شد، اتفاقی که با توجه به آمادگی کشور برای تولید انبوه ماشین های نسل جدید به ویژه IR-2M و IR-4 و IR-6  می توان گفت، ایران به زودی در آستانه رسیدن به ظرفیت غنی سازی 190 هزار سو قرار می گیرد و ما دیدیم برخلاف ادعاهایی که می شود، این توان فنی و تخصصی به لحاظ علم و دانش و مواد و تجهیزات مهیاست.
آخرین هشدارها به اروپا 
همه موارد گفته شده در بالا اقدامات داخل برجام و به شرط حفظ این توافق با کشورهای 1+4 است اما در صورت شکست این توافق و انجام نشدن مطالبات ایران از سوی 1+4 در فرصت باقی مانده، ایران با توجه به آمادگی بالای کارخانه مونتاژ سانتریفیوژ برای ساخت نسل های جدید ماشین های غنی سازی، در بازگشت پذیری نیز از دست بالایی برخوردار است چراکه چنین زیرساختی به خوبی نشان می دهد قطعا بازگشت پذیری ایران با یک نوع ماشین نسل اول نیست و ترکیبی از همه ماشین های پیشرفته را شامل خواهد شد.
جمهوری اسلامی ایران تاکنون سعی کرده است با عقلانیت در رفتار و تصمیم گیری، در کنار صبر و دوری از جو زدگی عمل کند. حضور یک ساله ایران در توافقی که یک طرف مهم آن خود را کنار کشیده از یک سو و 14 گزارش مثبت آژانس بین المللی انرژی اتمی از سوی دیگر، گواهی بر این مدعاست اما حالا توپ به زمین اروپا افتاده تا اروپایی ها با گرفتن یک تصمیم منطقی و مستقل از آمریکا از توافقی که خودشان بارها  آن را «راهبردی و امنیتی» خوانده اند به نفع منافع اروپا و جهان حفاظت کنند. در غیر این صورت ایران و ایرانی قبول نمی کند در قراردادی بماند که اجرایش یک طرفه و به ضرر او باشد و در این شرایط، کارخانه توصیف شده بخشی از پاسخ ما به این نقض تعهد خواهد بود.