موسی صدر و انقلاب ایران؛ رابطه‌ای در دو بستر تاریخی و سیاسی

نویسنده: محمد عطایی، دانشجوی دکترای تاریخ در دانشگاه ماساچوست، امهرست

تاریخ ایرانی: گفت وگوی اخیر یکی از برنامه های «خشت خام» میان آقایان حسین دهباشی و محمد نوری زاد، انگیزه ای شد برای نوشتن این مقاله درباره برخی موضوعات تاریخی مطرح شده پیرامون نقش ایران در لبنان، پیگیری سرنوشت سید موسی صدر و روابط ایران با حزب الله لبنان. این نوشته بر ضرورت تحلیل این موضوعات در بستر تاریخی آن تاکید کرده تا به این ترتیب فهم بهتری از اینکه چرا ایران در لبنان حضور دارد و به حزب الله کمک می کند و چرا موضوع پیگیری سرنوشت سید موسی صدر از سوی انقلابیون ایران همیشه جنجالی بوده، به دست آید. این نوشته تلاش دارد بیش از آنکه پاسخگویی به برخی موضوعات مطرح شده تلقی شود، آغازگر نوعی بحث عمومی درباره چند موضوع ‏تاریخی و سیاست خارجی کشورمان باشد.‏

اصولا بیشتر بحث ها درباره روابط ایران با لبنان به گونه ای است که گویی نقطه آغاز این رابطه و به تعبیر برخی دخالت، به دوران سی و چند سال اخیر جمهوری اسلامی و حزب الله لبنان بازمی گردد. گویی که پیش از انقلاب، نه پهلوی در لبنان حضور داشت و نه پیوندی بود میان ایران قاجار و صفویه با جبل عامل و شام! این نگاه که در تحلیل های سیاسی غربی، عربی و حتی داخل کشورمان بسیار رایج است، نه تنها بستر تاریخی پیوندهای ایران و کشور لبنان را نادیده می گیرد، بلکه نقش محمدرضا پهلوی را در منطقه عربی و خصوصا لبنان برای مقابله با جمال عبد الناصر، رهبر پان عربیسم مصر و مهار موج رادیکالیسم در منطقه عربی به فراموشی می سپارد.

رویارویی شاه با ناصر در زمین لبنان

به همان اندازه که جمهوری اسلامی، لبنان را نقطه ارتباط با جریان های مهم جهان عرب و صدور انقلاب می دید، شاه نیز به این کشور به عنوان نقطه ای راهبردی برای مقابله با موج ناصریسم و جریان های مترقی و انقلابی منطقه توجه داشت. حضور قدرتمند ساواک در لبنان برای رصد فعالیت گروه های رادیکال و کمک های مالی محمدرضا شاه به برخی سران شیعیان لبنان چون کامل الاسعد و رهبران راستگرای آن کشور، به مانند کمیل شمعون، موضوعی پنهانی نبوده است، حتی شاه در مقاطعی کمک هایی به فعالیت های سید موسی صدر می کرد. با این حال روابط شاه با وی پس از تعیین منصور قدر، از چهره های مهم ساواک، به عنوان سفیر در لبنان، به تیرگی گرایید تا جایی که در سال ۱۳۵۳، اسدالله علم، وزیر دربار شاه، از خط اعتدالی و مستقل صدر به سفیر لبنان گله می کند که بله او «تو سرخ از کار درآمد!»^(۱) هدف شاه از سرمایه گذاری در میان شیعیان لبنانی، جلوگیری از جذب آن ها توسط جریان های چپ و گروه های متمایل به ناصر بود تا به تعبیر سرهنگ مجتبی پاشایی، مسئول خاورمیانه ساواک، با مهار آن ها در سواحل مدیترانه، خونی در خاک ایران به زمین ریخته نشود.^(۲)

سیاست محمدرضا شاه در خاورمیانه و لبنان دو دوره مشخص دارد: از اواخر دهه ۳۰ خورشیدی تا حدود سال ۱۳۵۰، این سیاست در منطقه متاثر از محبوبیت جمال عبد الناصر، رهبر مصر در خاورمیانه بود و برای همین مقابله با ناصر و متحدانش در لبنان در دستور کار وی قرار داشت.‎‏ تعیین منصور قدر، از چهره های مهم امنیتی به عنوان مسئول ساواک در بیروت (بین سال های ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۱) و سپس تعیین وی به عنوان سفیر در لبنان، نشان دهنده اوج حساسیت شاه است. ‏با افول ناصریسم و مرگ رهبر مصر در سال ۱۳۴۹، این اولویت متوجه مقابله با گروه های فلسطینی شد که به دنبال کشتار سپتامبر سیاه، مقر اصلی و فعالیت های چریکی خود را از اردن به لبنان منتقل کرده بودند. این گروه ها به زودی پیوندهای محکمی با انقلابیون ایرانی مستقر در لبنان و سوریه به وجود آوردند.

در این دو دوره، کمیل شمعون، رئیس جمهور اسبق لبنان و رهبر «حزب الوطنیین الاحرار»، پییِر جمیل، رهبر فالانژها و کامل الاسعد، از فئودال های قدرتمند شیعه، از جمله چهره های ضد ناصر و ضد فلسطینی بودند که از حمایت مالی و تسلیحاتی شاه برخوردار شدند. از پیچیدگی های تمام نشدنی سیاست لبنان است که سید موسی صدر همزمان با چالش با این جریانات راستگرای داخل لبنان و زعمای فئودال شیعه چون خاندان الاسعد، روابط پرتنشی نیز با طرفداران ناصر و فلسطینی ها داشت.

صدر در پیچ و خم سیاست لبنانی شاه و اسد

بخشی از این تنش به رقابت میان جریان صدر با گروه های چپگرا که از پشتیبانی ناصر و بعدا فلسطینی ها برخوردار بودند، برای نیروگیری از میان جوانان شیعه بازمی گشت. شیعیان لبنان از لحاظ تاریخی در محرومیت بسیار شدیدی به سر می بردند. این موضوع زمینه ساز نفوذ قوی جریان های چپ در میان جوانان شیعه و در نتیجه تنش با صدر برای کسب نفوذ و رهبری شده بود. از سوی دیگر، فعالیت فدائیان فلسطینی در جنوب لبنان که صدر به درستی عملیات چریکی بدون ضابطه آن ها را خطری برای روستاهای شیعه نشین جنوب می دید، باعث درگیری با گروه های رادیکال چپ فلسطینی و حتی یاسر عرفات شده بود.

این مسئله به تنش دامنه داری میان سید موسی صدر با گروهای چپگرای لبنانی و فلسطینی و متحدین منطقه ای آن ها از جمله سرهنگ قذافی تبدیل شد؛ یعنی همان کسانی که رابطه خوبی با بخش مهمی از گروه های ایرانی مخالف شاه در منطقه داشتند. این تنش ها در سال ۱۳۵۴/۱۹۷۶ به اوج خود رسید؛ زمانی که صدر از مداخله نظامی حافظ اسد علیه چپگرایان لبنانی و «جنبش ملی لبنانی» (الحرکه الوطنیه اللبنانیه) به رهبری کمال جنبلاط پشتیبانی کرد. این جنبش، ائتلافی از نیروهای رادیکال لبنانی مخالف فالانژها بود که می رفت با پشتیبانی گروه های مسلح فلسطینی، جریان راستگرای مارونی را در لبنان ریشه کن کند؛ اما مداخله نظامی سوریه ورق را برگرداند. با عقب نشینی نیروهای چپ لبنانی و فلسطینی، اردوگاه آوارگان فلسطینی تل الزعتر به دست فالانژها افتاد و به دنبال آن صدها غیرنظامی فلسطینی سلاخی شدند.

تشخیص حافظ اسد، رئیس جمهور وقت سوریه، این بود که مداخله نظامی در لبنان برای حفظ توازن داخلی این کشور و جلوگیری از سرکوب مارونی های مسیحی به دست گروه های رادیکال حامی کمال جنبلاط ضروری است. صدر نیز با همین باور از اقدام دمشق اعلام حمایت کرده بود؛ اما بازتاب این دخالت در میان گروه های انقلابی ایران، تائید «آقا موسی» از دخالت نظامی سوریه علیه مقاومت فلسطینی و کشتار فلسطینی ها در اردوگاه تل الزعتر بود؛ دخالتی که با چراغ سبز آمریکا صورت گرفت.

از سوی دیگر، در اوایل دهه ۵۰ خورشیدی، با افول موج ناصریسم، شاه ایران روابط خود را با رژیم های پان عرب منطقه مانند سوریه و مصر بهبود بخشید و تلاش کرد سیاست پیشین حمایت همه جانبه از اسرائیل را تعدیل کند. به نظر می رسد یکی از اهداف محمدرضا شاه این بود که از همکاری حکومت های رادیکال منطقه با اپوزیسیون چپ و اسلامی خود جلوگیری کند. این تغییر تا به آنجا بود که در جریان جنگ ۱۹۷۳/۱۳۵۲، شاه دستور ارسال کمک های پزشکی و حتی اقتصادی را به دمشق صادر کرد. بهبود روابط با دمشق به گونه ای پیش رفت که نخستین سفر حافظ اسد به ایران در دوران شاه صورت گرفت.

تحول جالب توجه در همین مقطع این است که روابط سید موسی صدر و شاه در همین دوران رو به تیرگی می گذارد. با آغاز حملات علنی صدر به شاه و سیاست های منطقه ای وی، شاه دستور داد که گذرنامه ایرانی صدر تمدید نشده و عملا از او سلب تابعیت کرد. همزمان، صدر روابط خود را با سوریه پایه ریزی کرد. اقدامی که به نظر می رسد به نوعی برای جبران آسیب در روابط با شاه باشد، چراکه عدم پشتیبانی ایران به عنوان مرکز شیعه و یک قدرت مهم منطقه، پیامدهای منفی برای جایگاه و فعالیت های صدر برای بهبود وضعیت شیعیان لبنان داشت. شاید به همین دلیل هم بود که وی نمی خواست به طور کامل رویاروی نظام شاه در لبنان قرار گیرد.

بر اساس یک سند ویکی لیکس که تلگرامی است به تاریخ اول اردیبهشت ۱۳۵۵ از سفارت آمریکا در بیروت به واشنگتن، جلسه مصالحه ای میان صدر و منصور قدر، سفیر وقت ایران در بیروت، تشکیل شده بود که نشان می دهد تلاش برای حل اختلاف ها با تهران، حتی پس از سال ۱۳۵۲/۱۹۷۳ نیز متوقف نشده است.^(۳) شاید به دلیل همین اهمیت حفظ روابط با حکومت ایران بود که صدر در مراسم چهلم شریعتی در بیروت، حاضر به قرار دادن عکس امام نمی شود و تنها پس از اصرار شهید محمد منتظری، عکس کوچکی از آیت الله خمینی در مراسم قرار می گیرد.

با وجود تیرگی روابط صدر و شاه ایران و کمک های وی به اطرافیان امام خمینی، به ویژه برخی چهره های نزدیک به نهضت آزادی ایران، اما خط سیاسی صدر در لبنان و منطقه موجب شده بود که تردید و بدبینی در میان جناحی از روحانیون و چهره های رادیکال ایرانی نسبت به وی افزایش یابد. در حالی که انتظار جناح هایی از انقلابیون ایران که با فلسطینی ها همکاری داشتند، این بود که او اولویت خود را مبارزه با شاه ایران و هم پیمانان منطقه ای وی و آمریکا قرار دهد، صدر نگاهش معطوف به اصلاح نظام سیاسی لبنان و اولویتش بهبود وضعیت شیعیان در چارچوب نظام فرقه ای آن کشور بود.

تفاوت نگاه صدر با روحانیون انقلابی ایران که روابط نزدیکی با جناح های فلسطینی داشتند، در چند مرحله پررنگ می شود: وی موضعی علنی در جریان سرکوب ۱۵ خرداد نگرفت و روابط خود را با سفارت ایران در لبنان ادامه داد. در ژانویه ۱۹۷۲ با شاه دیدار کرد و هر چند در پاسخ انتقادها گفته بود در این دیدار درباره زندانیان سیاسی با محمدرضا پهلوی گفت وگو خواهد کرد، نتیجه ای از آن برای علمای زندانی حاصل نشد. پس از درگذشت آیت الله سید محسن حکیم، وی آیت الله خویی را به عنوان مرجع جانشین او اعلام کرد و نه آیت الله خمینی را که به باور روحانیون مبارز، شاخص مبارزه محسوب می شد.

بیان این سرگذشت خیلی فشرده، از این جهت اهمیت دارد که زمینه تاریخی برخی تنش هایی شد که پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، در ایران، میان جریان های نزدیک به سازمان آزادی بخش فلسطین و لیبی با دولت موقت مهندس بازرگان و بعدا در لبنان، میان جنبش امل و مجلس اعلای شیعیان (دو جریانی که توسط صدر پایه گذاری شده بودند) با حزب الله، به وجود آمد. بدون فهم این پس زمینه، یا آنچه در روش شناسی تاریخی «کانتکست» نامیده می شود، نمی توان درک درستی از تحولات پس از ۱۳۵۷ میان ایران و لبنان به دست آورد. دو نمونه آن را که در برنامه «خشت خام» مطرح شد، در ذیل می گویم.

امتداد و انقطاع تاریخی رابطه ایران و حزب الله لبنان

آنچه درباره «دخالت» ایران در لبنان و کمک به حزب الله بیان شد، به یک معنا امتداد پیوند تاریخی میان ایران و سرزمینی است که از اوایل قرن بیستم «لبنان» نامگذاری شده است. در گذشته، شاهان ایران همیشه به وضعیت شیعیان در مناطق خارج از سرحدات حساس بودند. هر چند شاهان صفویه و قاجار بر سرزمینی فرمان می راندند که «ممالک محروسه ایران» نامیده می شد، اما جبل عامل لبنان و عتبات عراق به همان اندازه برای شاه عباس مهم بود که شیعیان هرات و حفاظت از عتبات در برابر حملات وهابی ها برای ناصر الدین شاه قاجار. هر چند در دوران پهلوی، محمدرضا شاه دیگر «سلطان شیعیان» خوانده نمی شد، ولی سیاست توجه و تعامل با شیعیان ورای مرزهای ایران پابرجا ماند. شاه نه تنها از رابطه تاریخی با شیعیان در منطقه دست نشست، بلکه فعالانه در امور آن ها دخالت می کرد. کافی است نگاهی به خاطرات اسد الله علم بیندازیم تا ببینیم چقدر موضوع شیعیان در لبنان، عراق، بحرین و تنظیم ارتباط با علما و زعمای شیعیان در ورای مرزهای ایران، برای محمدرضا پهلوی اهمیت داشته است.

این تداوم تاریخی در سیاست خارجی و رابطه ایران با شیعیان منطقه پس از انقلاب ۵۷ نیز دیده می شود. با این حال سیاست ایران در این دوره یک تغییر مهم کیفی، به ویژه در قبال لبنان به خود دید که به ایدئولوژی جهان وطنی انقلاب اسلامی و رهبری آن مربوط می شد. رابطه ایران با منطقه از حالت شیعه محور به یک پیوند وحدتی و پان اسلامیسمی تبدیل شد. نقش یا دخالت ایران در لبنان و مناطق دیگر جهان اسلام نه در بستر سنتی گسترش تشیع و سنی ستیزی، بلکه در چارچوب نگاه آرمانی انقلاب برای حمایت از مستضعفین و آرمان فلسطین جریان پیدا کرد. از این منظر، سیاست ایران انقلابی در منطقه و جهان هر چند از رگه های شیعه گری خالی نشد، اما فرقه گرایانه نیز نبود. (هر چند در سال های بعد، گرایش های شیعه محور به مرور در آن رشد کرده است که پیامدهای جدی برای جایگاه منطقه ای ایران و تنش های فرقه ای داشته است.)

حزب الله لبنان، بر خلاف ادعایی که می شود، سیاست فرقه گرایانه نداشته است. اینکه حزب الله در سال ۱۳۶۰ در واکنش به اشغال لبنان توسط ارتش اسرائیل به وجود آمد و اینکه این گروه «شیعه» هدف اصلی خود را مبارزه با اشغال فلسطین دانسته و اینکه بخشی از درگیری حزب الله با گروه شیعی امل و مجلس اعلای شیعیان لبنان در دهه ۱۳۶۰ بر سر خصومت آن ها با فلسطینی های «سنی» بود، چند مثالی هستند که این ادعا را توضیح می دهد. اینکه اشغال عراق و سرنگونی رژیم صدام، بحران سوریه و جنگ یمن به تشدید تنش های فرقه ای انجامیده، نباید باعث نادیده انگاشتن نگاه وحدت گرایانه در رویکرد ایران پس از انقلاب به منطقه شود.

پیگیری سرنوشت صدر و مثلث سوریه، ایران و لیبی

دومین نکته ای که در برنامه «خشت خام» مطرح شد این بود که آیت الله منتظری مانع از پیگیری سرنوشت امام موسی صدر شد. تردیدی نیست که حکومت لیبی به واسطه کمک هایی که به انقلابیون ایرانی علیه شاه کرده بود، روابط نزدیکی با بیشتر جناح های انقلابی ایران از جمله محمد منتظری، فرزند ارشد آیت الله منتظری داشت. پس از حمله عراق به خاک ایران، این رابطه به دلیل مواضع سرهنگ قذافی علیه صدام حسین که مانع از ایجاد اجماع عربی علیه ایران شد و همچنین برخی کمک های تسلیحاتی طرابلس به تهران اهمیت بیشتری پیدا کرد. هر چند سایه ناپدید شدن صدر در لیبی چنان سنگین بود که هیچ گاه زمینه سفر سرهنگ قذافی به ایران فراهم نشد، ولی روابط جمهوری اسلامی با طرابلس به عنوان یکی از کشورهای مهم عضو گروه ممانعت قوی باقی ماند. دیدار گرم سرگرد عبدالسلام جلود، مرد شماره دو لیبی با امام خمینی و استقرار سعد مجبر، از نزدیکان قذافی در تهران، نشان دهنده اهمیت روابط دو کشور در دوران جنگ هشت ساله بود. طبیعی بود که این رابطه، اطرافیان امام موسی صدر را برنجاند و آن ها جمهوری اسلامی را در موضوع پیگیری مقصر بدانند.

این در حالی است که در همان روزهای نخست که حجت الاسلام والمسلمین علی اکبر محتشمی پور به عنوان سفیر ایران در دمشق مستقر شد، ایشان به درخواست آیت الله خمینی برای مشخص کردن وضعیت صدر با حافظ اسد دیدار می کند؛ دیداری که به نظر می رسد عملا تبدیل به نقطه پایانی برای پیگیری رسمی موضوع ناپدید شدن رهبر شیعیان لبنان شد. در این دیدار حافظ اسد به سفیر ایران می گوید که قضیه آقای صدر را تمام شده بدانید و پیگیری این موضوع نه به صلاح ماست و نه شما.

به نظر می رسد اتهاماتی که علیه آیت الله منتظری در خصوص عدم پیگیری سرنوشت صدر مطرح می شود را باید در سابقه اختلاف شهید محمد منتظری با برخی سیاست های امام موسی صدر و روابط نزدیک بیت آیت الله منتظری با گروه های فلسطینی و لیبی جست وجو کرد و الا باید به طریق اولی این پرسش را مطرح کرد که چرا شخص حافظ اسد و چهره های قدرتمند حکومت سوریه که رابطه بسیار دوستانه با صدر داشتند، اقدامی برای قطع رابطه با لیبی یا حتی انتقاد علنی از قذافی نکردند. عجیب است کسانی که از روابط جمهوری اسلامی و قذافی انتقاد می کنند، سخنی مشابه در خصوص سکوت رهبری سوریه مطرح نکرده اند. معروف است که محمد ناصیف که جزو مریدان امام موسی صدر بود و تا همین سال گذشته سمت های کلیدی امنیتی و خارجی سوریه را در دست داشت، در جلسات خصوصی به قذافی و نقش وی در ربودن رهبر شیعیان لبنان دشنام می داد؛ ولی چرا سوری ها علنا علیه لیبی موضع نگرفتند؟ احتمالا پاسخ این پرسش مصلحت سیاسی باشد، همان مصلحتی که در دوران جنگ به گسترش روابط ایران و لیبی انجامید.

در نگاهی وسیع تر و تاریخی، در تحلیل روابط امام موسی صدر با انقلابیون ایران و رابطه وی با امام خمینی، نباید فراموش کرد که از دو بستر تاریخی و سیاسی سخن می گوییم. اولویت اساسی صدر در لبنان سامان دادن به وضعیت شیعیان آن کشور بود و اولویت آیت الله خمینی مبارزه با شاه ایران و متحدان بین المللی وی در یک چارچوب پان اسلامیسمی. این سخن به معنای این نیست که امام موسی صدر فرقه گرایانه عمل می کرد یا آیت الله خمینی به شیعیان در جهان اهمیت نمی داد. بلکه سخن بر سر دو رویکرد با دو خاستگاه تاریخی متفاوت است: یکی در بستر جامعه لبنان که در آن شیعیان به عنوان یک گروه اجتماعی سرکوب شده به دنبال رسیدن به حقوق برابر در درون ساختاری سیاسی بودند که در اوایل قرن بیستم با مشارکت مارونی ها و سنی ها بنیان گذاشته شده بود. خاستگاه جریان سیاسی و فکری پیرامون امام خمینی، جامعه ای بود که مسئله اساسی آن نه رقابت فرقه ای، بلکه مبارزه با رژیمی بود که اتفاقا ادعای شیعه گری می کرد ولی در داخل دست به سرکوب می زد و در جهان همگام با منافع آمریکا و اسرائیل عمل می کرد. درک این دو بستر تاریخی، فهم بهتری درباره دلایل واگرایی و اختلاف هایی به دست می دهد که میان جریان صدر و انقلابیون ایرانی به وجود آمد؛ اختلاف هایی که هنوز سایه آن بر سیاست ایران و لبنان سنگینی می کند.

پی نوشت ها:

۱. علینقی عالیخانی، یادداشت های علم، جلد چهارم، ۱۳۵۳، بی جا، بی تا، ص ۴۷.

2. Abbas William Samii. “The Shah's Lebanon Policy: The Role of SAVAK.” Middle Eastern Studies, (Vol. 33, No. 1, January 1997), 69.

3. “Possible Reconciliation Of Imam Musa Sadr With Iranians” https://wikileaks.org/plusd/cables/1975BEIRUT04510_b.html, 1975 April 8.