راهبرد کانادا در منطقه خاورمیانه و کشورهای حوزه خلیج فارس

پروین نگین راز، کارشناس امور آمریکای شمالی

دیپلماسی ایرانی: وزارت امورخارجه کانادا اولویت های خود در خاورمیانه را حمایت از تلاش های دیپلماتیک بین المللی برای مبارزه با تروریسم، تشویق به حل مسالمت آمیز اختلافات، ممانعت از گسترش سلاح های کشتار جمعی، توسعه رونق اقتصادی برای تجارت کانادا، ارتقاء ارزش های کانادایی مانند اعمال دموکراتیک، شفافیت و مسئولیت پذیری، انتخابات آزاد و عادلانه، احترام به حقوق بشر، حکومت قانون، از بین بردن فقر، تقویت جوامع متأثر از درگیری ها و تحکیم حکومت خوب در منطقه در راستای برنامه توسعه پایدار سال 2030 اعلام کرده است. همچنین حفظ امنیت اسرائیل برای کانادا حیاطی تلقی می گردد، به طوری که در تفاهمنامه این دو کشور کانادا امنیت خود را به طور مستقیم مرتبط با امنیت اسرائیل می داند. از جمله اهداف دیگر کانادا برای ایجاد ثبات در منطقه جلوگیری از سیل مهاجرت، به ویژه از سوریه، به این کشور در درجه اول و حفظ امنیت این کشور در حوزه تروریسم در مراحل بعد است. سیاست های کانادا برای دستیابی به هدف فوق در سه حوزه نظامی، توسعه ای، دیپلماتیک و اقتصادی برنامه ریزی شده است. با توجه به اقدمات این کشور در مناسبات دو و چند جانبه به نظر می رسد اولویت راهبرد کانادا در عراق و سوریه، نظامی، در اردن و لبنان، توسعه ای، و برای کشورهای حاشیه خلیج فارس اقتصادی است. البته برتری رویکرد در حوزه ای خاص به معنای نادیده گرفته شدن سایر حوزه ها نیست. در ادامه این نوشتار به بررسی اقدامات کانادا در منطقه خاورمیانه و کشورهای حاشیه خلیج فارس به تفکیک می پردازیم.

اولویت کانادا در کشور های حاشیه خلیج فارس با توجه به منابعی که در این کشورها وجود دارد، بیشتر اقتصادی است. اما زمینه این همکاری در ابعاد دیگر از جمله دیپلماتیک و سیاسی از دریچه ارتباطات اقتصادی فراهم شده است. در سال 2013 مجمعی با عنوان مجمع همکاری کانادا-خلیج [فارس] (GCC) با هدف ارتقاء رونق اقتصادی دو طرفه به همراه ایجاد امنیت و ثبات در منطقه شروع به کار کرد. دومین جلسه این شوراء در ماه مه 2016 بود. در این جلسه در خصوص ایران و اعمال مداخله آمیز توسط این کشور در منطقه صحبت شد. قرار است این شورا جلسه ای را نیز در سال 2017 تشکیل دهد. اعضای این شورا بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعوی و امارات متحده عربی هستند. دولت کانادا "برنامه اقدام مشترکی" را در قالب همکاری کانادا-خلیج [فارس] (GCC) با شش کشور حوزه خلیج فارس تنظیم کرده است که البته هنوز از جزئیات آن خبری منتشر نشده است. به دلیل حساسیت های حقوق بشری که در داخل کانادا نسبت به اقدامات این کشورها در یمن وجود دارد دولت تلاش می کند محتاطانه با موضوعات مرتبط با این کشورها برخورد کند. دولت کانادا این اقدام را در راستای تقویت روابط کانادا با کشورهای حاشیه خلیج فارس اعلام کرده است. این برنامه حوزه های بسیاری شامل همکاری های سیاسی، امنیتی، تجارت و سرمایه گذاری، انرژی، تحصیلات و سلامت را در بر می گیرد. کانادا در برنامه ریزی بلند مدت خود برای این منطقه بر ایجاد زیر ساختها تمرکز کرده است. حوزه GCC هشتمین رده را در بین بازارهای صادرات کانادا دارد و یکی از پر رونق ترین بازارها است.

1- راهبرد کانادا در عراق (2016-2017)

اولویت راهبردی کانادا در عراق با برنامه های نظامی است، البته سیاست های اقتصادی  و دیپلماتیک و توسعه ای نیز در اولویت های بعد قرار دارند. نیروهای کانادایی در قالب ائتلاف مبارزه با داعش در سال 2014 وارد عراق شدند. نام این عملیات ایمپکت نهاده شد. هدف اصلی از این مشارکت کمک و آموزش نیروهای امنیت عراق، ظرفیت سازی نیروهای منطقه ای، فراهم کردن خدمات پزشکی برای نیروهای ائتلاف اعلام شد. در حال حاضر بخشی از این نیروها بر اساس برنامه ریزی به نیروهای ائتلاف کمک می کنند و بخشی نیز به آموزش نیروهای پیشمرگه در اقلیم کردستان می پردازند. البته در طول این مدت مشاهده شده که نیروهای کانادایی تحت عنوان دفاع از خود بعضاً  وارد میدان نبرد با داعش نیز شده اند. نیروهای کانادایی در دوران رئیس جمهور سابق در حملات هوایی علیه نیروهای داعش شرکت می کردند. در همین زمان چهار جنگنده هوایی به همراه 69 مستشار به عراق فرستاده شدند. بعد از روی کار آمدن دولت جدید در سال 2015، نخست وزیر کانادا دستور داد تا هواپیماهای جنگنده به کانادا باز گردند البته هواپیماهای شناسایی و سوخت رسان در محل باقی ماندند.

کانادا در سال 2015 نزدیک به 500 میلیون دلار برای آموزش، حمایت و تجهیز  نیروهای خود در عراق هزینه کرد. پیش بینی شده است طی سه سال آینده این هزینه به 1.6 میلیارد دلار کانادا برسد. دولت کانادا همچنین در راستای برنامه نظامی خود، در ماه فوریه سال 2016 اعلام کرد که تعداد نیروهای ویژه خود برای آموزش نیروهای اقلیم کردستان را 3 برابر خواهد کرد. در همین راستا کانادا تعداد نیروهای نظامی خود در منطقه را از 650 نفر به 830 نفر با هدف پشتیبانی و آموزش، افزایش داد. فراهم کردن تجهیزاتی مانند سلاح های کوچک و مهمات برای کمک به آموزش نیروهای عراقی، اعزام سه فروند هلیکوپتر CH-HO  و پیشنهاد به دولت عراق برای فراهم کردن تیمی از مشاوران استراتژیک برای مشاوره به وزیر دفاع عراق هم از دیگر برنامه های نظامی دولت کانادا هستند. کانادا بودجه ای در حدود 305 میلیون دلار به این موارد اختصاص داده است. در راستای برنامه توسعه ای کانادا در منطقه، وزارت امور خارجه کانادا اعلام کرد که مبلغی در حدود 52 میلیون دلار را در بازه زمانی سه ساله برای فعالیت های توسعه ای به دولت عراق اختصاص می دهد و در حوزه دیپلماتیک نیز قرار است کانادا بعد از نزدیک به 26 سال به عراق سفیر فرستاده و کادر دیپلماتیک خود در این کشور  را افزایش می دهد. موضوعی که در خصوص عملیات نظامی کانادا در عراق مسئله ساز شده است، آموزش و تجهیز نیرو های پیشمرگ در اقلیم کردستان است. این امر که کانادا با آموزش و تجهیز نظامی نیروهای کرد در حال ظرفیت سازی در این کشور برای جدایی است را نمی توان نادیده گرفت.  البته دولت کانادا از آغاز مداخله نظامی کانادا در عراق برای مبارزه با داعش در سال 2014 اعلام کرد که به دنبال حفاظت از امنیت عراق یکپارچه است. دولت کانادا حتی برای رفع اتهام از خود مبنی بر دخالت در امور داخلی عراق برای فرستادن سلاح به کردستان و آموزش این نیروها برای جدایی از عراق تلاش کرد تا رضایت دولت مرکزی عراق را جلب کند که البته دولت عراق چندی پیش رضایت خود مبنی بر ارسال سلاح های سبک به اقلیم کردستان را صادر کرد. با این وجود این مسئله امری جدی است. در دیدار وزیر دفاع کانادا با مسعود بارزانی و پسرش منصور هر دو به نیت اقلیم کردستان بر جدایی از عراق تاکید کردند. از نظر مسعود بارزانی این جدایی و انفکاک عملا در حال حاضر نیز اتفاق افتاده است. بارزانی در مصاحبه ای با المانیتور اعلام کرد که استقلال برنامه بعدی (بعد از مبارزه و شکست داعش) ماست.

2- راهبرد کانادا در سوریه (2016-2017)

دولت کانادا بعد از روی کار آمدن نخست وزیر لیبرال و خارج کردن هواپیماهای بمب افکن جنگنده از منطقه، تمایل چندانی برای دخالت مستقیم در سوریه نداشته است، در این راستا به تحریم مقامات و شرکت های وابسته به دولت سوریه اکتفا کرده و البته در پیشبرد قطعنامه های حقوق بشری و آتش بس علیه سوریه در سازمان ملل هم نقش جدی داشته است. اما با توجه به تضعیف داعش در عراق به نظر می رسد کانادا تصمیم به انتقال توجه نظامی خود به سوریه دارد . در همین راستا چندیست که نیروهای خود در عراق را برای انجام عملیات های شناسایی در مرز عراق و سوریه مستقر کرده است. یکی از فرماندهان کانادا در عراق نیز اعلام کرد که هواپیماهای شناسایی کانادایی در ماه های گذشته نزدیک به 20-30 پرواز بر فراز آسمان سوریه داشته اند.

برخی از تحلیلگران احتمال تغییر رویکرد کانادا نسبت به سوریه بسته به تغییر رویکرد ایالات متحده به ریاست جمهوری ترامپ نسبت به این کشور را می دهند. این تحلیل چندان هم غیر منطقی نیست. پس از حمله شیمیایی که در سوریه صورت گرفت و به دولت بشار اسد نسبت داده شد، نخست وزیر کانادا ابتدا عنوان کرد که باید در خصوص موضوع بررسی لازم صورت گیرد این درحالیست که چند ساعت بعد و با حمله موشکی آمریکا به سوریه نخست وزیر کانادا تغییر لحن داده و ضمن مقصر دانستن دولت بشار اسد از حمله موشکی آمریکا دفاع کرد و بلافاصله نزدیک به 44 مقام و شرکت سوری را به لیست تحریم های خود اضافه کرد. وزارت امور خارجه کانادا همچنین چندی پیش اعلام کرد که قصد دارد در قالب کمک های توسعه ای مبلغی در حدود 108 میلیون دلار را در بازه زمانی سه ساله به سازمان های غیر دولتی در داخل سوریه اختصاص دهد.

3- راهبرد کانادا در اردن و لبنان (2016-2017)

سیاست کانادا در قبال اردن و لبنان فراهم کردن کمک های توسعه ای به ویژه در حوزه ساماندهی به مهاجران و آوارگان سوری و افزایش سطح فعالیت های دیپلماتیک بوده است. کانادا تا به امروز کمک های توسعه ای زیادی را به ویژه به کشور اردن داشته است. اخیراً نیز وزارت امور خارجه کانادا اعلام کرد که در بازه زمانی سه ساله مبلغ 28.2 میلیون دلار برای کمک های توسعه ای به دولت اردن خواهد داد. کانادا همچنین در قالب کمک های توسعه ای قرار است به لبنان 51 میلیون دلار اختصاص دهد. یکی از دلایل عمده حمایت کانادا از این دو کشور پناه دادن به آوارگان سوری است. برای کانادا بهتر است که آوارگان سوری به کشورهای نزدیک مهاجرت کنند تا این که به کانادا به عنوان یکی از کشورهای مهاجرپذیر در دنیا بروند. به همین خاطر تلاش می کند در این کشورها شرایط را برای اسکان مهاجران فراهم کند. از دیگر اقدامات کانادا در این دو کشور کمک به تقویت نیروهای امنیتی برای ایجاد ثبات در داخل این کشورها است. محتمل است با توجه به احتمال ورود داعش به این دو کشور در صورت شکست در دو کشور عراق و سوریه کانادا تعدادی از نیروهای نظامی خود را با هدف آموزش و پشتیبانی به مرزهای این دو کشور اعزام کند. با توجه به تعلیق وضعیت روابط دیپلماتیک کانادا و جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری با ثبات در منطقه خاورمیانه که توانسته است امنیت را در درون مرزهای خود حفظ کند، کشور کانادا تلاش می کند کشورهایی مانند لبنان و اردن که وضعیت بهتری از نظر ثبات سیاسی و امنیتی در منطقه دارند را قطب فعالیت های خود، به ویژه فعالیت های دیپلماتیک، در خاورمیانه قرار دهد. در همین راستا استفان دیون، وزیر امور خارجه کانادا در آذر 1395 برای دیدار با میشل عون (رئیس جمهور جدید لبنان)، سعد حریری (نخست وزیر)، جبران باسیل (وزیر امور خارجه) و برخی دیگر از مقامات ارشد به لبنان رفت. هدف اصلی این سفر حمایت مستمر کانادا از صلح، امنیت و ثبات در لبنان، سوریه و به طور گسترده تر در خاورمیانه عنوان شد. کمک کانادا به برقراری صلح، امنیت و ثبات در لبنان، کمک به این کشور برای رفع مشکلات آوارگان سوری، حمایت کانادا از ارتش لبنان برای مبارزه با تروریست ها و کاهش جرم اهم موضوعاتی بود که در این سفر دو طرف بر آن توافق کردند. افزایش کادر دیپلماتیک برای کمک به تسهیل اهداف فوق در دستور کار کانادا قرار دارد. دولت کانادا همچنین بارها از اردن به عنوان یکی از متحدان اصلی در منطقه خاورمیانه نام برده و کمک های شایان توجهی را برای افزایش میزان امنیت، حل چالش های توسعه ای و انسان دوستانه ناشی از مهاجرت در نتیجه پدیده داعش از کشورهای همسایه اردن به این کشور داشته است. این تلقی در خصوص اردن از زمان هارپر وجود داشته و در زمان ترودو نیز حفظ شده است. کمک های سال 2016 کانادا به اردن در حدود 40 میلیون دلار بوده است.

4- راهبرد کانادا در عربستان (2016-2017)

روابط کانادا و عربستان سعودی رو به افزایش است. وزارت امور خارجه کانادا روابط دو جانبه دو کشور را در حوزه امنیت انرژی، امور بشر دوستانه و مقابله با تروریسم بیان کرده است. از نظر دولت کانادا عربستان سعودی به عنوان رهبر دنیای عرب و مسلمانان نقش مهمی در ارتقاء صلح و ثبات در منطقه ایفا می کند. البته کانادا روابط خود با عربستان سعودی را بیشتر در قالب تبادلات اقتصادی تعریف می کند و  به نظر می رسد امتیازات سیاسی و نظامی که بعضاً توسط کانادا به این کشور داده می شود در راستای تامین اهداف اقتصادی کانادا است. در حال حاضر عربستان سعودی دومین بازار کالاهای کانادایی در منطقه است. در سال 2015 حجم صادرات کالا ازکانادا به عربستان 1245.8 میلیون دلار و حجم واردات به کانادا از عربستان 2664.6 میلیون دلار بوده است. همچنین دولت سابق کانادا قراردادی با ارزش نزدیک به 15 میلیارد دلار برای فروش خودروهای زرهی به عربستان امضا کرد، این قرارد داد توسط دولت فعلی نیز لغو نشد. قرار داد مذکور طی 14 سال نزدیک به 3000 شغل در کانادا ایجاد می کند. افراد و گروه های حقوق بشری بسیاری در کانادا مخالفت خود با این قرار داد را اعلام کردند اما این مخالفت ها موجب لغو این قرار داد نشد. از طرف دیگر دانشجویان عربستانی زیادی در کانادا مشغول به تحصیل هستند. این کشور چهارمین رتبه را در بین دانشجویان مشغول به تحصیل در کانادا دارد. از طرف دیگر عربستان کشوریست که بیشترین ذخایر نفت جهان را دارد و قیمت نفت در اقتصاد کانادا به عنوان سومین کشور دارنده بیشترین ذخایر بسیار حائذ اهمیت است. کانادا با نزدیک کردن خود به عربستان سعودی تلاش می کند تا بر تصمیمات عربستان در حوزه قیمت نفت تاثیر گذار باشد. در راستای دستیابی هر چه بیشتر به اهداف اقتصادی دولت کانادا از فاکتور مخالفت با ایران به عنوان ابزاری برای نزدیکتر شدن به عربستان استفاده می کند. همان طور که پیشتر بیان شد وزارت امور خارجه کانادا عربستان سعودی را کشور ایجاد کننده صلح و ثبات در منطقه می داند و این در حالیست که حمایت آشکار عربستان سعودی از تروریست ها در منطقه قابل انکار نیست.

5- راهبرد کانادا در امارات متحده عربی- قطر- کویت - بحرین- عمان (2016-2017)

راهبرد کانادا در امارت متحده عربی نیز به مانند سایر کشورهای حوزه خلیج فارس اقتصادی است. امارات متحده عربی بزرگترین بازار صادرات کانادا در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا و پانزدهمین بازار صادرات این کشور در کل جهان است. صادرات کانادا به این کشور با رشدی 14 درصدی به رقمی معادل 2.03 میلیارد دلار در سال 2015 رسید. نزدیک به 150 شرکت کانادایی دفتر مرکزی خود برای فعالیت در منطقه را در امارات تاسیس کرده اند و چیزی در حدود 40000 کانادایی در این کشور مشغول به فعالیت هستند. روابط کانادا با قطر بیشتر در حوزه اقتصادی و در قالب GCC است. البته نمی توان گفت حجم مبادلات دو کشور در یک بازه زمانی مشخص روندی صعودی داشته است. با این حال این رقم در سال 2016 به 211.4 میلیون دلاررسید و قطر را به سومین بازار بعد از امارات و عربستان سعودی در منطقه مبدل کرد.  نزدیک به 7000 کانادایی در قطر زندگی می کنند. این دو کشور در زمان جنگ خلیج فارس با یکدیگر همکاری نظامی نیز داشته اند. در این زمان قطر به به نیروهای کانادایی که در قالب ائتلاف مبارزه می کردند اجازه داد از این کشور به عنوان پایگاه هوایی استفاده کنند. کانادا و قطر بر سر موضوع دولت خودگردان فلسطین با یکدیگر اختلاف دارند چرا که کانادا از تشکیل دولت مستقل فلسطین حمایت نمی کند و از طرفی قطر یکی از حامیان جدی این دولت محسوب می شود. این امر یکی از عواملی است که مانع از گسترش و ثبات همکاری های دو کشور شده است. روابط کویت-کانادا در منطقه علاوه بر اولویت های اقتصادی در حوزه نظامی نیز گسترش یافته است. کانادا برای مبارزه با داعش در منطقه پایگاه های هوایی خود را در کویت قرار داده است. این پایگاه ها که پیش از این در اختیار هواپیماهای جنگنده کانادایی بودند با روی کار آمدن دولت جدید و بازگرداندن بمب افکن ها به کانادا هم اکنون برای انجام عملیات های شناسایی مورد استفاده قرار می گیرد. قرار داد تاسیس این قطب نظامی برای کانادا در منطقه در سال 2011 بین دو کشور به امضا رسید. در راستای اهمیت نظامی کویت در منطقه برای کانادا وزیر دفاع این کشور در جولای 2016 به کویت سفر می کند. وی همچنین در نوامبر 2015 نیز به این کشور سفر کرده بود. وزیر دفاع سابق کانادا نیز در دسامبر 2014 سفری به کویت داشت.

بحرین یکی از اولویت های بالقوه اقتصادی کانادا در منطقه است. دو کشور موافقتنامه افزایش و حفاظت از سرمایه گذاری دوجانبه را در سال 2010 امضا کردند اما وضعیت نامطلوب حقوق بشر در بحرین و اقداماتی که علیه شعیان این کشورصورت می گیرد تا حدی دست کانادا را به عنوان کشوری که داعیه حمایت از حقوق بشر دارد بسته است. به همین دلیل سطح مبادلات تجاری دو کشور نسبت به سایر کشور های منطقه چندان قابل توجه نیست و مبلغی حدود 9 میلون دلار است.

کانادا و  عمان در حوزه های مختلف از جمله در عرصه صلح سازی بین المللی، توسعه اقتصادی و اجتماعی با یکدیگر همکاری دارند. اما نسبت به کشورهایی مانند عربستان و امارات روابط اقتصادی دو کشور چندان گسترده نیست. حجم مبادلات دو کشور در حدود 50 میلیون دلار است. تاکید کانادا برای همکاری بیشتر با عمان در منطقه نقش میانجیگری است که این کشوردر بین کشورهای منطقه ایفا می کند. کانادا و عمان همچنین همکاری های نسبتاً گسترده ای در حوزه  نظامی دارند. عمان اجازه دسترسی نیروهای ارتش کانادا به بندرهای عمان را در عملیاتی که مورد نیاز باشد می دهد. عمان همچنین از سال 1980 عضو برنامه همکاری آموزش نظامی کانادا (MTCP) بوده است.