هاشمی استراتژی «غرب منهای آمریکا» را دنبال می‌کرد

دیپلماسی ایرانی: در دوره ای که سید حسین موسویان، سفیر ایران در بن بود، آلمان شد دروازه روابط ایران و غرب؛ البته غرب منهای ایالات متحده. با این حال از همین دروازه تلاش شد تا راهی به کاهش تنش با آمریکا باز شود که با وجود تلاش های او و پیگیری های آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور وقت ثمری نداشت. ۵ سال پیش که موسویان در کنفرانسی در فلوریدای آمریکا گفت بهترین شانس آشتی بین ایران و ایالات متحده در دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی بود، همه را متعجب کرد؛ اما وقتی در کتابش «ایران و آمریکا؛ گذشته شکست خورده و مسیر آشتی» ماجرا را شرح داد، معلوم شد که رئیس جمهور حتی برادرش محمد هاشمی را با نامه ای در سال ۷۲ روانه آلمان کرده بود تا به هلموت کهل، صدراعظم این کشور آمادگی ایران برای پایان دادن به دو دهه دشمنی بین ایران و آمریکا را نشان دهد اما رئیس جمهور جدید آمریکا (بیل کلینتون) نخواست و نشد. موسویان که پیش از سفارت ایران در آلمان، از سوی هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجلس به عنوان مدیرکل اداری و مالی، سرپرست ادارات کل و رئیس سازمان اداری مجلس شورای اسلامی منصوب شده بود، در گفت وگو با سایت های «دیپلماسی ایرانی» و «تاریخ ایرانی» از پیگیری استراتژی «غرب منهای آمریکا» همزمان با تلاش برای کاهش خصومت با آمریکا در دوره هاشمی می گوید:

شما در کتاب «ایران و آمریکا؛ گذشته شکست خورده و مسیر آشتی» از رهبری آیت الله خامنه ای و ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی به عنوان «آغاز عصری جدید» یاد کردید. با وجود دیدگاه های متفاوت دو آیت الله درباره ایالات متحده، سیاست خارجی عصر سازندگی چگونه شکل گرفت؟ آیا دکترین «غرب منهای ایالات متحده» پیگیری شد یا در دوره آقای هاشمی تلاش هایی برای بهبود روابط با آمریکا با هدف گسترش مناسبات با غرب انجام شد؟

در سال ۱۳۶۹ که قرار بود برای مأموریت به آلمان بروم، آیت الله هاشمی به من فرمودند که سیاست مورد نظر مقام معظم رهبری سیاست «غرب منهای آمریکا» است لذا باید همین سیاست هم ملاک عمل باشد و برای توسعه روابط با اروپا حداکثر تلاش به عمل آید. در عین چنانچه فرصتی برای کاهش تشنج با آمریکا به وجود آمد، باید استفاده کرد. در آن مقطع همه کشورهای اروپایی در گفت وگوهایشان با ایران، تصریح داشتند که دو موضوع آمریکا و اسرائیل در روابط اروپا با ایران نقش بسزایی خواهد داشت. لذا موضوع پروسه صلح، تروریسم، سلاح های کشتار جمعی و حقوق بشر چهار موضوع اصلی مذاکرات اروپایی ها با ایران بود که عمدتاً هم خط واشینگتن – تل آویو بود تا مانع بهبود روابط ایران و اروپا گردند.

در دوره مأموریت من به آلمان، هلموت کهل صدراعظم آلمان در مورد توسعه حداکثری روابط با ایران قانع شده بود و آمادگی کامل داشت. او ابراز علاقه کرد که در مورد رفع خصومت های آمریکا و ایران وساطت کند که آیت الله هاشمی رفسنجانی هم پاسخ مثبت دادند لکن بیل کلینتون رئیس جمهور وقت آمریکا دست رد به سینه کهل زد. در آن مقطع ما به کهل گفتیم که ایران آماده است طی کار گروهی، در مورد هر چهار موضوع مورد اختلاف گفت وگو و برای مبارزه با تروریسم، سلاح های کشتار جمعی و ارتقاء حقوق بشر همکاری متقابل به عمل آید. ضمناً در این کارگروه ثابت کنیم که ایران در پروسه صلح خرابکاری نکرده و نخواهد کرد و مقصر اصلی خود اسرائیل است. این ابتکاری بسیار هوشمندانه بود، زیرا کهل به عنوان قدرتمندترین رهبر اروپا بود که نقش کلیدی در بهبود روابط ایران و اروپا ایفا می کرد. ما توانسته بودیم قطار بهبود و توسعه روابط با آلمان را با سرعت بالا به حرکت درآوریم. محدودیت های اعتباری بیمه هرمس آلمان را برداریم. سایر بیمه های اروپایی هم بلافاصله به هرمس اقتداء کردند. راه اعتبارات اروپا برای پروژه های بازسازی ایران بعد از جنگ باز شده بود. هرمس آلمان ظرف دو سال یعنی ۷۰ تا ۷۲ حدود ۱۴ میلیارد مارک پوشش بیمه ای به ایران داد. کهل و هاشمی تماس های تلفنی منظمی را شروع کرده بودند. این اولین گفت وگوی کاری مستقیم و منظم یک رهبر اروپایی با رئیس جمهور ایران بود. من سعی می کردم که بعد از هر گفت وگوی تلفنی، ارزیابی طرف آلمانی را بگیرم. خدا را گواه می گیرم که بدون اغراق عرض می کنم که آقای کهل بعد از اولین گفت وگوی تلفنی، مجذوب آقای هاشمی شد و با علاقه استمرار گفت وگوها را دنبال می کرد. وقتی که تهران از میانجیگری کهل برای رفع تخاصم آمریکا و ایران استقبال کرد و دست او را هم با پیشنهادی سازنده پر کرد و آمریکایی ها رد کردند، کاملاً مشخص و ثابت شد که این آمریکاست که دنبال خصومت با ایران است و نه ایران. این حسن نیت ایران و آزمون میانجی گری، باعث شد که آلمانی ها بتوانند در مقابل فشارهای آمریکایی ها بیشتر مقاومت کنند.

از نظر هاشمی رفسنجانی، آلمان در نقطه آغازین رابطه با اروپا بود؛ حتی هانس دیتریش گشنر، وزیر خارجه آلمان به شما گفته بود که هاشمی رفسنجانی یکی از شایسته ترین و باهوش ترین رهبرانی است که طی ۱۶ سال حضورش در این سمت دیده است. پس چطور شد که آلمان با رخداد میکونوس نقطه آغاز قطع رابطه ایران و غرب در پایان دوره هاشمی شد؟

بله. در مهر ۶۹ هنگامی که برای عزیمت به مأموریت آلمان خدمتشان رسیدم، فرمودند که آلمان برای ما دروازه گشایش روابط با اروپاست، روابط با اروپا هم بخش اصلی روابط ایران با جهان غرب خواهد بود. از مهر ۶۹ تا شهریور ۷۲ که بحران میکونوس پیش آمد، روابط ایران و آلمان با سرعت معجزه واری توسعه پیدا کرد بطوری که ظرف دو سال کمیسیون های مشترک اقتصادی و فرهنگی احیا شد، تعداد زیادی از وزرای کابینه تبادل شدند، روابط اقتصادی به رقم بی سابقه ۱۰ میلیارد مارک رسید و قس علیهذا. ترور شاپور بختیار در پاریس و بعد رهبران کردها در رستوران میکونوس برلین، اولین بمبی بود که زیر بنای جدید روابط ایران و آلمان - اروپا گذاشته شد.

با این وجود نه تنها از فروریختن بنای جدید جلوگیری کردیم بلکه با وجود دادگاه میکونوس روابط را توسعه دادیم. نقش آیت الله هاشمی در روند مدیریت بحران و استمرار توسعه روابط واقعاً کلیدی بود. سفر وزیر اطلاعات ایران به آلمان بعد از ترور میکونوس صورت گرفت. این اولین سفر وزیر اطلاعات ایران به اروپا و یک کشور عضو ناتو بود. سفرای آلمان در واشینگتن و لندن و تل آویو برای اعتراض به این سفر، احضار شدند. این ابتکار شروع مهمی بود که می توانست به تحولی شگرف در روابط امنیتی ایران و اروپا - ناتو ختم شود.

منتهی مشکلات ما به ترور میکونوس محدود نشد. از حادثه ترور فرخزاد تا کشف محموله صدور موشک به مقصد مونیخ آلمان و تا ماجرای فرج سرکوهی تا بازداشت های مکرر اتباع آلمانی در ایران، یکی بعد از دیگری به مثابه نارنجکی، ستون های روابط جدید ایران و آلمان - اروپا را فرومی ریخت. آقای ولایتی وزیر خارجه، آقای واعظی معاون وزیر و همه سفرای جمهوری اسلامی در اروپا هم واقعاً تلاش های بسیار موفقیت آمیزی برای تحقق این استراتژی به خرج دادند. اما وقوع همزمان این حوادث تلخ، هم سربازان خط مقدمه جبهه دیپلماسی بهبود روابط با اروپا را مجروح کرد و هم استراتژی «اروپا منهای آمریکا» نظام را فلج کرد.

شما در سال ۱۳۹۰ در کنفرانسی در فلوریدای آمریکا گفتید بهترین شانس آشتی بین ایران و ایالات متحده در دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی بود. با وجود قدرت و نفوذ هاشمی رفسنجانی در داخل، می توان اینگونه استنباط کرد که عامل این فرصت سوزی طرف آمریکایی بوده است؟

بله، چون دوران بعد از جنگ آغاز شد. این دوره مصادف شد با زعامت مقام معظم رهبری و ریاست جمهوری آیت الله هاشمی. این دو بزرگوار ستون های اصلی انقلاب بعد از رحلت حضرت امام (ره) بودند. مقام معظم رهبری به آمریکا کاملاً بی اعتماد بودند و لذا هر تلاشی را هم بی نتیجه می دانستند. آیت الله هاشمی گام های فوق العاده بلندی برای توسعه روابط با روسیه و چین و هند برداشت. همزمان استراتژی «اروپای منهای آمریکا» را با حداکثر ظرفیت دنبال کرد. در عین حال مستمراً به دنبال راهی برای کاهش خصومت آمریکا با ایران هم بود.

تقاضای آمریکا برای کمک ایران جهت آزادی گروگان های آمریکایی و غربی اولین فرصت آزمایش را به وجود آورد. آیت الله هاشمی درخواست آمریکا را رد نکرد. ایران با موافقت مقام معظم رهبری از تمام ظرفیت خود استفاده کرد و همه گروگان های غربی آزاد شدند. آقای واعظی و من مسئول پیگیری این کار شده بودیم. فرماندهی وقت نیروی قدس سپاه و وزارت اطلاعات هم صادقانه نهایت همکاری را به عمل آوردند. بعد از آزادی گروگان ها، کشورهای اروپایی هم تشکر کردند و هم با توسعه روابط با ایران، پاسخ حسن نیت را دادند. اما آمریکا نه تنها حسن نیت متقابل نشان نداد بلکه خصومت را افزایش داد. اگر آمریکایی ها در آن مقطع متقابلاً حسن نیت به خرج می دادند، قطار حسن نیت متقابل راه می افتاد و شرایط تغییر می کرد.

شما جایگاه هاشمی رفسنجانی را در شکل گیری دیپلماسی جمهوری اسلامی چگونه ارزیابی می کنید؟ واقع بینی و عملگرایی او چه جهتی به دیپلماسی ایران پس از جنگ داد؟

در دوران جنگ تقریباً همه قدرت های شرق و غرب با متجاوز بودند و علیه ایران که قربانی تجاوز بود. آیت الله هاشمی رفسنجانی بعد از جنگ زمام امور اجرایی کشور را به دست گرفت و روابط با جهان اسلام، روسیه، هند، چین، اروپا و سایر کشورها (منهای آمریکا و اسرائیل) را متحول کرد. این دستاورد بزرگ بدون حمایت مقام معظم رهبری هم ممکن نبود.

انتشار اولیه: چهارشنبه 26 دی 1395 / انتشار مجدد: چهارشنبه 6 بهمین 1395