مجلس اعلای شیعیان لبنان؛ از ایده تا تحقق

نویسنده: خلیل حمدان، عضو هیات رئیسه جنبش امل لبنان

دیپلماسی ایرانی: امام موسی صدر از همان ابتدا که جانشین سید عبدالحسین شرف الدین در شهر صور در منطقه جبل عامل در جنوب لبنان شد، رنج های شیعیان و محرومیت آنان را درک کرد؛ که نتیجه قرن ها بی توجهی به این فرقه بود. این محرومیت از عصر ممالک تا دوره عثمانی وجود داشت و پس از قیمومت فرانسه و تک روی یک فرقه در حکمرانی و بهره گیری از سرمایه ها و منابع کشور نیز ادامه یافت.

او دریافت که وجود رهبر یا شورای رهبری برای شیعه (همانند دیگر فرقه ها) که نگهبان حقوق فرقه و پیگیر محرومیت زدایی از آن باشد، امری بنیادین و ضروری است. این رهبری باید جانشین فئودالیسم (انحصارطلبی) موروثی شیعه از عصر عثمانی می شد که همه اهتمام خود را برای حفظ کرسی ریاست پارلمان به مدت یک سالِ قابل تمدید، گذاشته بود. ریاست این مجلس با رضایت مسیحیان بود که پارلمان را به شکل ۶-۶ مکرر به انحصار خود درآورده بود.

از این رو، می بینیم که امام موسی صدر در سخنرانی های خود در حسینیه ها، در مراسم فاتحه، در خطبه های نماز جمعه، در جشن های دینی یا در کنفرانس های مطبوعاتی، حقوق شیعیان را با صدای بلند مطالبه می کرد. مهم ترین این دیدارها و مطالبه گری ها عبارت اند از:

۱- در مقر انجمن هدایت و ارشاد علمی در تاریخ ۱۶/۲/۱۹۶۶میلادی

در این دیدار که گروهی از علما و نمایندگان شیعه از جنوب و بقاع در آن شرکت کردند، امام در سخنانی خواستار اجرای عدالت و عمل به قانون بر اساس حقوق شهروندی –و نه فرقه- شد و احقاق حقوق فرقه های محروم را خدمتی ملی و اجتماعی به لبنان دانست.

حاضران در این دیدار توافق کردند که نامه ای دست نویس به رئیس جمهور وقت، شارل حلو بنویسند و در آن بر اهمیت مشارکت دولت در ستم زدایی از گروه های محروم لبنانی تأکید کنند. در این نشست، اجرای طرح های توسعه برای همه مناطق تصویب شد و در بیانیه نشست، با توجه به گزارش ها و آمارهای موجود درباره ستمِ روا رفته بر شیعیان در همه مراکز دولتی، مقرّر شد که این نشست به کنفرانسی دائمی برای مطالبه حقوق قانونی شیعه تبدیل شود.¹

۲- هیات ارفد

مطالباتی که حاضران در نشست پیش گفته مطرح کردند، برگرفته از آمارهایی بود که برخی مؤسسات لبنانی و غیر لبنانی انجام داده بودند و نشان دهنده میزان زیان وارد شده به شماری از فرقه های لبنانی و از جمله شیعه بود. در تاریخ ۲۵/۳/۱۹۵۹ میلادی به درخواست رئیس جمهور وقت فؤاد شهاب، هیاتی به نام ارفد به سرپرستی پدر لوبریه، مدیر مؤسسه پژوهشی توسعه که به اختصار ارفد خوانده می شود، وارد لبنان شد. رئیس جمهور شهاب قصد داشت که این هیات پژوهشی فراگیر درباره اوضاع و نیازهای لبنان و امکان توسعه اقتصادی و اجتماعی در آن صورت دهد. پس از ۹ ماه بررسی میدانی، گزارش این هیات از تفاوت حیرت انگیز در درآمد عمومی میان لبنانیان پرده برداشت؛ همچنان که نشان داد درآمد و سطح معیشت در مناطق روستایی و محله های حاشیه نشین در شهرها و روستاهایی که بیشتر ساکنان آن مسلمان سنی و شیعه هستند، بسیار پایین تر از درآمد و سطح معیشتی ساکنان بیروت و شهرها و محله هایی است که طبقات بورژوا و متوسط مسیحی در آن ها زندگی می کنند. از دیگر آمارهای شگفت آور این پژوهش، این بود که تنها ۴ درصد از لبنانیان، ۳۲ درصد از کل درآمد ملی لبنان را در اختیار خود دارند. در نامه پدر لوبریه آمده است: «دسته ای از لبنانیان در سطح جوامع ثروتمند آمریکایی زندگی می کنند و در عین حال، عده ای دیگر از لبنانیان در مناطق روستایی و حومه شهرها همانند مردمان عهد حضرت ابراهیم زندگی می کنند.²»

۳- امام صدر و مجلس شیعیان

در سال ۱۹۶۶ میلادی امام صدر فعالیت سیاسی خود را گسترش داد. او به مسجد و حسینیه و کلیسا و کنفرانس های علمی و فرهنگی و نشست های فکری در همه مناطق لبنان می رفت و در این مرحله بود که اصطلاحات طرح اصلاح سیاسی او شکل گرفت:

مناطق محروم، اجرای عدالت اساس حقوق شهروندی و نه تقسیم بندی فرقه ای، حقوق محرومان، درخواست تأسیس مجلسی برای ساماندهی امور شیعیان همانند مجالس رسمی اهل سنت و دروزیان و مسیحیان³.

الف. ملاقات با رئیس جمهور شارل حلو

در تاریخ 8/2/1966 میلادی هیاتی از مناطق محروم به ریاست رئیس وقت پارلمان آقای صبری حماده و امام موسی صدر و شیخ حسین خطیب نزد رئیس جمهور رفتند و مطالبات مناطق محروم و ضرورت برخورد عادلانه در زمینه استخدامی و توزیع طرح های توسعه میان همه مناطق را به وی اعلام کردند. این مطالبات در نشست انجمن هدایت و ارشاد مطرح شده بود.⁴

ب. واکنش رؤسای سنتی شیعه

رؤسای فئودال شیعه، جنبش امام موسی صدر را خطری برای موجودیت خود در مقام رهبران سنتی فرقه به حساب آوردند؛ خطری که نمی توان در درون فرقه آن را نادیده گرفت. آنان جنبش امام صدر را تهدیدی برای برنامه سیاسی خود می دیدند و از این رو، کوشیدند که محبوبیت امام صدر را مخدوش کنند. برای نمونه طرفداران کاظم خلیل (نماینده مجلس) در صور بر ضد جایگاه دینی امام صدر تهمت پراکنی کردند، ولی این اقدام ناکام ماند، زیرا واکنش عمومی در حمایت از امام صدر را به دنبال داشت از جمله:

• انتشار بیانیه ای در شهر صور به منظور دعوت به اعتصاب در اعتراض به تلاش برای توهین به امام صدر؛

• برگزاری اعتصاب سراسری در شهر صور و دیگر روستاهای لبنان در حمایت از امام صدر و بر ضد تهمت پراکنی ها؛

• برگزاری مراسمی در صور با سخنرانی استاندار جنوب. وی در سخنان خود متعهد شد که شایعه پراکنان را مورد پیگرد قرار دهد؛

• سرازیر شدن گروه های شیعیان از مناطق مختلف به سوی شهر صور در حمایت از امام صدر⁵.

این موضع گیری های مردمی و رسمی امام صدر را بر آن داشت که آشکارا بر ضرورت ساماندهی امور شیعیان در لبنان از طریق تأسیس مجلسی ملی تصریح کنند؛ مجلسی که همچون مجلس های دیگر فرقه ها پاسدار حقوق فرقه باشد. این موضع امام پس از آن بود که طرح او برای تأسیس یک مجلس ملی برای همه مسلمانان لبنان پذیرفته نشد.

در تاریخ 15/8/1966 میلادی امام موسی صدر کنفرانسی مطبوعاتی برگزار کرد و در آن از موضع مطبوعات لبنان در قبال شایعات بر ضد خود قدردانی و از حمایت مردمی و دولتی از خود ابراز خشنودی کرد. امام این تهدید را به فرصت بدل کرد و طرح خود را برای تأسیس دستگاهی که ضامن پاسداری از امور و اوقاف و مؤسسات شیعه و عهده دار ساماندهی امور شیعیان باشد، مطرح کرد.

امام صدر از همه هموطنان شیعه خواست که از راه ارسال تلگراف به رئیس جمهور و رئیس پارلمان و نخست وزیر نظر خود را اعلام کنند و صدور حکمی همانند حکم قانونی شماره 18 در خصوص ساماندهی اهل سنت و نیز همانند قانون مربوط به ساماندهی دروزیان را مطالبه کنند.⁶

۴- ملاقات های میدانی (مردمی) امام صدر

امام صدر در پاسخ به سفر هیات هایی از مردم بعلبک و بقاع به صور در حمایت از وی، در رأس کاروانی متشکل از صدها خودرو به بعلبک رفت.

در اجتماعی مردمی که به همین مناسبت و با حضور هزاران نفر از مناطق مختلف در بعلبک برگزار شد، سخنرانان بر ضرورت انتخاب «مفتی کل» برای شیعیان تأکید کردند و امام صدر را فرد مناسب برای این منظور دانستند. امام صدر نیز در سخنرانی بر اهمیت همبستگی میان همه افراد فرقه و همکاری با دیگر فرقه ها برای رسیدن به اهداف مورد نظر تأکید کرد.⁷

این تحولات، با اظهارات مطبوعاتی امام صدر در گفت و گو با عده ای از روزنامه نگاران همزمان شد. امام در گفت و گو با مجله الحوادث آشکارا اعلام کرد که نمایندگان شیعه، طرح تأسیس مجلس اعلای شیعیان را به نشست عادی پارلمان تقدیم خواهند کرد. وی گفت که این طرح هیچ تعارضی با مجلس شرعی اهل سنت ندارد بلکه مکمل آن است.⁸

۵- موضع فئودالیسم (انحصارطلبان) سیاسی در قبال مجلس اعلای شیعیان

کامل اسعد یکی از مهم ترین مخالفان تأسیس مجلس اعلای شیعیان بود. او تشکیل این مجلس را موجب کاهش نفوذ خود می دانست و جایگاه مردمی امام صدر نیز بر این نگرانی او می افزود. با این حال، او نتوانست از تشکیل این مجلس در دوره رئیس جمهور شارل حلو جلوگیری کند، زیرا او در آن زمان رئیس پارلمان نبود و صبری حماده که ریاست مجلس را بر عهده داشت، از امام صدر و طرح تأسیس مجلس حمایت می کرد.⁹

روزنامه نگار حسین قطیش در یادداشت های خود دراین باره نوشته است: نمایندگان شیعه درباره تأسیس مجلس دو دسته بودند، چراکه کامل اسعد و جناح او (که شامل هفت نماینده مجلس بود) با تأسیس این مجلس مخالف بودند. آقای اسعد معتقد بود که در صورت تأسیس چنین مجلسی، امام صدر ریاست آن را بر عهده خواهد گرفت. این در حالی بود که اسعد و خاندان او به ویژه مادر او (ام کامل) و عده ای از بزرگان و علمای طرفدار جناح اسعد، با موسی صدر مخالف بودند و هرگونه ایفای نقش او را خوش نداشتند.¹⁰

ولی صبری حماده که آن زمان رئیس پارلمان بود، در برابر این مخالفت آنان می ایستاد. او از کسانی که با همکاری عده ای از نمایندگان برای تأسیس این مجلس تلاش می کردند، حمایت می کرد و آنان را جنبش جوانان فرهیخته شیعه می نامید.»

حسین قطیش می افزاید: «باید اشاره کرد که سفیر مصر، الحمید غالب، فشار بسیاری بر صبری حماده وارد می کرد. فشار او که در آن زمان بیشترین نفوذ را در دولت لبنان داشت با تأسیس چنین مجلسی مخالف بود، ولی صبری حماده با پشتیبانی رئیس جمهور فؤاد شهاب در مقابل این فشارها ایستادگی کرد. فؤاد شهاب پشتیبان مطالبات امام صدر و موافق تأسیس مجلسی ملی برای شیعیان بود، ولی موضع خود را علنی نمی کرد.¹¹»

۶- نشست مؤسسان

حسین قطیش در یادداشت های خود نقل می کند: «در تاریخ 25/1/1967 میلادی قرار شد که جلسه ای در منزل حاج ابراهیم غدار با حضور آقایان احمد قبیسی، احمد اسماعیل، محمد علی الرز، مالک بدرالدین، فخری علامه، احمد درزی، محسن الحاج، نجیب جمال الدین، ابراهیم کوثرانی، ابو رضا الحاج و دیگران برگزار شود. آقای نبیه بری نیز به این جلسه آمد. او موظف شده که هرماه به احمد قبیسی درخواست بازنگری در بخشنامه ای که شیعه را وابسته به حساب آورده بود، نه مستقل، به دادگاه مربوط تقدیم کند.¹²»

آقای نبیه بری می گوید: «طرح تأسیس مجلس اعلای شیعیان، امام صدر را در معرض شدیدترین حمله ها و اتهام های فئودالیسم (انحصارطلبان) سیاسی قرار داد، ولی امام صدر طرح خود را همچنان دنبال کرد و عده ای را برای فراهم کردن مقدمات تأسیس مجلس اعلای شیعیان و زمینه سازی برای حمایت لازم از این طرح تعیین کرد. این عده در منزل حسین الحسینی در خلده یا در منزل نجیب جمال الدین در رأس النبع گرد هم می آمدند.» آقای بری برخی از این افراد را نام برده است: شیخ عبدالأمیر قبلان، شیخ محمد یعقوب، حسین الحسینی، احمد قبیسی، نجیب جمال الدین، مالک بدر الدین، حسین کنعان، حسین یتیم و نبیه بـری. ¹³

۷- گام های عملی برای تولد مجلس اعلای شیعیان

همزمان با سفر امام صدر به آفریقا و بازدید از کشورهای غنا، نیجریه، ساحل عاج، گینه، سنگال و سیرالئون، طرح پیشنهادی قانون تأسیس مجلس اعلای شیعیان در تاریخ 7/3/1967 میلادی آماده شد.¹⁴

حسین قطیش دراین باره می گوید: «در یکی از جلسات کمیته مؤسسان مجلس توافق شد که دو هیات برای دیدار با آقایان صبری حماده و کامل اسعد تشکیل شود. آقای صبری حماده در دیدار با هیات مزبور تصریح کرده بود که او در برابر همه فشارهایی که بر ضد او وارد می شود، خواهد ایستاد و در هر گامی برای تأسیس مجلس اعلای شیعیان به ریاست سید موسی صدر ما را همراهی خواهد کرد.

اما آقای اسعد معتقد بود که باید طرح نمایندگان حزب او برای تأسیس مجلس ملی شیعیان تقدیم پارلمان شود. این طرح با محتوای طرحی که هیات مؤسسان تدوین کرده و مورد حمایت آقای صبری حماده و اکثریت نمایندگان بود، سازگاری نداشت. به منظور رسیدن به طرحی یکپارچه، چندین دیدار مشترک در پارلمان صورت گرفت. در یکی از این دیدارها آقای صبری حماده صدای خود را در برابر کامل اسعد بلند کرد و حتی چنان عصبانی شد که با کف دستانش محکم بر روی میز کوبید، به گونه ای که شیشه ضخیم روی میز شکست. او با اسعد با لحنی تند سخن گفت و اسعد سخنان او را توهین آمیز دانست و جلسه را با عصبانیت ترک کرد.»

قطیش می افزاید: «آقای محمود عمار مأمور تدوین گزارش نهایی طرح شد و آن را به آقای صبری حماده داد و او نیز به نوبه خود آن را به جلسه مشترک دو کمیته مالی و دادگستری ارجاع داد. در آن جلسه طرح مزبور با تغییرات نهایی آن تصویب شد و آقای حماده طرح را در جدول دستور کار نشست عمومی پارلمان در تاریخ 6/5/1967 میلادی قرار داد. امام صدر در اثنای سفر دوره ای خود به آفریقا، تماس گرفت و خواستار افزودن ماده ای به این طرح شد تا بر اساس آن به مجلس شیعیان اجازه تأسیس دانشگاه هم داده شود. آقای حماده نیز این ماده را به طرح افزود. این قانون تصویب شد، ولی رئیس جمهور شارل حلو با قانونی که غلط هایی دارد، مخالفت کرد. بدین ترتیب، قانون تصحیح شد و سرانجام، شکل نهایی و تصحیح شده آن در جلسه ای دیگر در تاریخ 21/11/1967 میلادی تصویب و در روزنامه رسمی شماره 103 در تاریخ 25/12/1967 منتشر شد.»

به گفته قطیش، انتخابات نخستین هیات اجرایی مجلس زیر نظر آقای صبری حماده در روز یکشنبه 18/5/1967 میلادی برگزار شد و در تاریخ 22/5/1969 میلادی نیز امام موسی صدر با 40 رأی از مجموع 40 رأی به ریاست این مجلس انتخاب شد و از آن پس امام لقب گرفت.¹⁵

۸- ادامه مخالفت ها با مجلس شیعیان

با وجود تصویب قانون تأسیس مجلس اعلای شیعیان، کامل اسعد به مخالفت خود با آن ادامه داد. در آغاز تأسیس مجلس، در دوره ریاست جمهوری شارل حلو، اسعد رئیس پارلمان نبود، ولی پس از اینکه ریاست جهوری سلیمان فرنجیه در اوت 1970رئیس جمهور شد، کامل اسعد به ریاست پارلمان رسید. او همچنان اختیارات داده شده به مجلس اعلای شیعیان را تهدیدی برای آینده ریاست خود می دید.¹⁶ از این رو، جناح اسعد جلسات مجلس اعلای شیعیان را تحریم کردند و ضمن مخالفت با موضع گیری های مجلس، با تصمیماتی که نمایندگان طرفدار امام صدر می گرفتند، همراهی نمی کردند.¹⁷

جناح اسعد توسط احمد دکروب، امام صدر را متهم کردند که دیگر از حکمتی که در او سراغ داشتند، برخوردار نیست و او عرصه دین را رها کرده و وارد میدان سیاست شده است؛ میدانی که مردم حق ورود به آن و دفاع از مصالح خود را به ما (جناح اسعد) داده اند.¹⁸

دامنه حمله ها به امام صدر گسترش یافت. از جمله تلاش کردند که از سخنرانی او در حسینیه شهرک غازیه جلوگیری کنند و در شهرک یاطر نیز برای برگزاری سخنرانی او مشکلاتی پدید آوردند.¹⁹ آقای حسین الحسینی نیز در داخل ساختمان پارلمان مورد ضرب و شتم قرار گرفت.²⁰

از جمله حمله های سازماندهی شده بر ضد مجلس شیعیان و امام صدر، صدور بیانیه ای به اسم اتحادیه علمای شیعه بود. در این بیانیه به نحوۀ انتخاب هیات شرعی، نقش هیات شرعی در مجلس، ریاست مادام العمر اعتراض شده بود و از شیعیان و مؤمنان و نمایندگان و وزیران شیعه خواسته شد که این "رسوایی و نمایش خنده دار"! را متوقف کنند.

آنچه در این نوشتار آمد، خلاصه ای از تلاش ها و پیگیری های امام موسی صدر در راه تأسیس مجلس اعلای شیعیان بود. او در این راه متحمل سختی ها و رنج های فراوان شد. آن گونه که گذشت مخالفان از طیف های مختلف تأسیس مجلس را تهدیدی برای منافع خود می دیدند. این افراد موانع فراوانی در مسیر تأسیس مجلس ایجاد کردند، امام موسی صدر را تهدید و تطمیع کردند و حتی قصد جان ایشان را داشتند. با این همه در سال 1967 میلادی قانون مجلس در پارلمان لبنان به تصویب رسید و در سال 1969 میلادی با انتخاب امام موسی صدر به ریاست مجلس، این اولین سازمان رسمی شیعیان لبنان آغاز به کار کرد و فصل جدیدی از تاریخ شیعیان لبنان را ورق خورد.