جهان اسلام نیازمند دیپلماسی ایرانی

نویسنده: محمد مهدی مظاهری، استاد دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: مدت هاست که وضعیت روابط کشورهای اسلامی در منطقه پر تنش خاورمیانه دچار افت و اخیز است. بروز بحران های داخلی در دو کشور سوریه و عراق و جهت گیری مختلف سایر کشورهای اسلامی و یارکشی های متضاد و پراکنده و همچنین حمله عربستان به کشور مسلمان یمن، کارشکنی های مختلف کشورهای اسلامی حوزه خلیج فارس به خصوص عربستان در حل بحران هسته ای جمهوری اسلامی ایران و در نهایت اعدام یک روحانی شیعه به دلیل حق طلبی و حمایت مسالمت آمیز از حقوق اقلیت شیعه در عربستان که به اعتراضات گسترده در جمهوری اسلامی ایران و متأسفانه تعرض به سفارت خانه عربستان انجامید و در پایان نیز به قطع روابط سیاسی عربستان و چند کشور دیگر با ایران منجر شد، بخشی از درگیری هایی است که روابط کشورهای اسلامی را دچار تنش و تیره و تار ساخته است.

سازمان کنفرانس اسلامی که بیش از چهل سال پیش با این ایده که کلید رشد و پیشرفت کشورهای اسلامی و ایستادگی آنها در مقابل دشمن مشترک یعنی اسرائیل، تنها و تنها وحدت و انسجام داخلی است، شکل گرفت، حال به سازمانی ناکارآمد تبدیل شده است که جز جلسات نمایشی و بی حاصل کارکرد دیگری ندارد. کشورهای اسلامی نیز در شرایطی قرار گرفته اند که پراکندگی و اختلاف بین آنها به اوج خود رسیده و در عوض روابط برخی از آنها با اسرائیل روز به روز گرمتر و تنگ تر می شود. به نظر می رسد چنین آشفته بازاری نتیجه چند بحران و معضل در جهان اسلام است که اگر زودتر راه حلی برای آن اندیشیده نشود، آثار جبران ناپذیری به دنبال خواهد داشت.

اولین بحران «فقدان رهبری قدرتمند و کاریزماتیک» مورد پذیرش همه کشورهای اسلامی است. عربستان در حالی ادعای رهبری جهان اسلام را دارد که در حد و اندازه های چنین جایگاهی نیست. در متون اسلامی، هوشمندی، صعه صدر، قدرت سازماندهی و ایجاد هماهنگی، ابتکار و نوآوری و پیشبرد کارها بر اساس مشورت و همراهی همه اعضا، از مهمترین ویژگی های یک رهبر اسلامی بیان شده است، با این حال عربستان با عملکرد و سیاست های خود نشان داده است که از هیچ یک از این ویژگی ها برای مدیریت معقول جهان اسلام برخوردار نیست. شاهد این مدعا نیز آنجاست که وقتی این کشور می کوشد به بهانه تعرض به سفارتش در تهران، به یارکشی و جبهه گیری علیه جمهوری اسلامی ایران بپردازد، از بین 57 کشور مسلمان عضو سازمان همکاری های اسلامی، تنها چهار کشور کوچک با آن همراهی می کنند. سیاست های منطقه ای و فرا منطقه ای عربستان حاکی از آن است که آنچه برای این کشور مهم است، قدرت طلبی و عقب نماندن از رقابت های منطقه ای به هر روش ممکن است و این مسأله ای است که عدم لیاقت این کشور برای رهبری جهان اسلام را نشان می دهد.

افزایش «قوم گرایی» بحران دیگریست که اتحاد جهان اسلام را خدشه دار ساخته است. خلاف تلاش های جمهوری اسلامی ایران برای وحدت شیعه و سنی و پررنگ کردن نکات اشتراک دینی و نه قومی و فرقه ای، سایر کشورهای اسلامی همچون رسم عرب های جاهلیت، بر آتش اختلافات قومی دامن می زنند و با بزرگنمایی اختلافات شیعه و سنی و نفرت پراکنی در این حوزه، مانع اتحاد و همبستگی امت اسلامی می شوند. بی شک نقش عربستان با تقویت ایدئولوژی قوم گرایانه وهابیسم و سلفی گری، در این حوزه بسیار جدی و پررنگ است.

«دولت های غیرمردمی و ضعیف» حاکم بر کشورهای اسلامی معضل دیگری است که وحدت اسلامی را دچار تزلزل ساخته است. متأسفانه رهبران اغلب کشورهای اسلامی ریشه ای در بین افکار عمومی جامعه خود نداشته و طبیعتاً التزامی نیز به عملی ساختن خواسته ها و منافع مردم خود ندارند. بدین ترتیب این کشورها بازیگرانی متزلزل هستند که بدون هر گونه ثبات رأی و مصلحت اندیشی برای مردم خود و جهان اسلام، تنها به امتیازات و کمک های مقطعی دل می بندند که از سوی این کشور یا آن کشور به آنها داده می شود و بر همین اساس نیز به موضع گیری می پردازند. در چنین شرایطی است که سیاست های آنها در سطح منطقه ای و جهان اسلام بسیار ناپایدار و پیرو جو است.

به نظر می رسد تا زمانی که جهان اسلام گرفتار چنین مشکلاتی است، به سختی می توان از سیاست های واحد و یکپارچه و انسجام اسلامی سخن گفت. راه حل واقع گرایانه شاید این باشد که مدل موفق توافق هسته ای ایران با کشورهای 1+5، در مورد کشورهای اسلامی نیز پیاده شود. بدین ترتیب که این کشورها ضمن پذیرش اختلاف نظرها و منافع متفاوت، برای رسیدن به اهداف والاتر که همانا توسعه و پیشرفت جهان اسلام و مقابله با دشمن مشترک است، دوباره گردهم جمع شده و ضمن تعهد به عدم تهدید و مزاحمت برای یکدیگر، بر سر نکات مشترک با هم به توافق برسند. بی شک دستگاه دیپلماسی ایران با داشتن تجربه های موفق، می تواند در این عرصه نیز پیش قدم شده و ابتکار عمل را به دست بگیرد.