برجام گامی به سوی سند چشم انداز 1404

تحلیل مساله

برنامه جامع اقدام مشترک با تمام چالش هایی که داشت من حیث المجموع و با نگاه حداقلی و حداکثری و همچنین لحاظ نمودن رویکرد موافقان و مخالفان اقدام تاریخی در سیاست خارجی ایران محسوب می شود. هم از لحاظ کیفیت و هم از لحاظ کمیت و نوع مساله برجام در تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران کم نظیر است. فارغ از نگرش های موافق و مخالف برجام ارتباط تنگاتنگی با سند چشم انداز 1404 دارد. نوشتار حاضر با بررسی پیوند برجام با سند چشم انداز 1404 درصدد تحلیل سند چشم انداز بر اساس مولفه ای قدرت ملی و نتایج حاصل از برجام است.

تحلیل مساله

چه بخواهیم چه نخواهیم از سال 1384 تاکنون ذهنیت ایرانی با این تفکر عجین شده است که ایران اسلامی یک بازیگر قدرتمند منطقه ای است. البته شکی در این نیست که ایران از مولفه های قدرت ملی و منابع قدرت ساز برخوردار است. در سند چشم انداز به خوبی تصریح شده است که "  دست یافته به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه ی آسیای جنوب غربی ( شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) با تأکید بر جنبش نرم افزاری و تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقاء نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل. " با نگاهی به این موضوع و چالش های ناشی از تحریم های هدفمند غرب برای شهروند ایرانی این سوال قابل تحلیل است که تداوم تحریم ها و صدور قطعنامه های پی در پی که اتفاقا کاغذ پاره هم نبودند و تاثیرات مخربی هم داشت، دستیابی به سند چشم انداز و تثبیت جایگاه اقتصادی ایران حداقل اگر نگویم ناممکن بلکه روند رسیدن به تحقق سند چشم انداز را کند خواهد نمودن. پرواضح است که در حوزه های زیر برجام نه تنها یک موفقیت و برنامه ای قابل دفاع  بلکه عاملی تسریع دهنده برای سند چشم انداز است:

1.  برجام موفقیت اقتصادی ایران اسلامی در سطح منطقه ای را تثبیت می نماید. با اجرایی شدن برجام سیل عظیم سرمایه های اقتصادی روانه کشور می شود و برخلاف ده سال اخیر که حجم سرمایه گذاری در ایران را کاهش داد، در نتیجه برجام این قدرت های بزرگ اروپایی هستند که برای رقابت اقتصادی با ایران وارد بازی خواهند شد. نمونه عینی تلاش مجدانه فرانسوی ها برای نقش فعال در بازارهای اقتصادی ایران است. در نتیجه برجام ایران با دست بازتری به انتخاب گزینه های مورد نظر و برآورد هزینه- فایده می پردازد و اتفاقا اینجاست که قدرت اقتصادی ایران آشکار خواهد شد. برجام حق انتخاب را برای ایران فراهم می نماید. در برجام محدودیت های سرمایه گذاری برداشته خواهد و راه را برای توسعه ایران اسلامی فراهم خواهد نمود.
2. برجام بسترهای توسعه یافتگی را فراهم می سازد. شاخص های توسعه ارتباط تنگاتنگی با موازنه تجاری و تعامل سازنده با جهان بیرونی دارد. برجام در شکل حداقلی ایران ار از انزوا نجات می دهد و در شکل حداکثری ارتباط موثر با قدرت های بزرگ منطقه ای و بین المللی را هموار می نماید. در چارچوب برجام تحریم های اطلاعاتی و تحقیقاتی برداشته خواهد شد و با ارتباط موثر با جهان بیرونی موازنه علمی را برقرار خواهیم نمود. همانطور که می دانیم در نتیجه تحریم ها حتی در مواردی تحریم های تحقیقاتی و علمی جامعه علمی ایران را با چالش هایی مواجه نمود. با اجرایی شدن برجام قدرت هسته ای ایران نه تنها به رسمیت شناخته شد بلکه در حوزه استراتژیک و امنیتی ایران را به یک قدرت جهانی تبدیل نمود. مذاکره شش قدرت جهانی با ایران و اتخاذ مواضع منطقی از سوی ایران بیانگر قدرت جهانی ایران در حوزه استراتژیک بود. این مساله را هم باید روشن نمود که قدرت چند وجهی است و تفوق یک جنبه از قدرت  تاثیر مستقیمی بر دیگر جنبه های آن خواهد داشت. به طور مثال قدرت استراتژیک ایران در بعد امنیتی تاثیر مستقیمی بر قدرت اقتصادی خواهد داشت. همینطور تضعیف یک جنبه از قدرت نقش مهمی در کاهش دیگر جنبه های قدرت خواهد داشت. به طور مثال تداوم تحریم ها و انزوای اقتصادی ایران حتی بر بخش های امنیتی ایران در بلندمدت تاثیر مخربی برجای خواهد گذاشت. از این حیث و از این نظر برجام نقش موازنه ای دارد. از آنجا که یک قدرت منطقه ای بزرگ دارای ارتباط تنگاتنگ با قدرت های جهانی است برجام عاملی در راستای تفوق قدرت منطقه ای ایران است .
3. برجام ارتباط مستقمی با امنیت عمومی و رفاه اجتماعی دارد. گفته می شود در نتیجه تحریم ها و نوسانات نرخ دلار بسیاری از هموطنان متضرر شده اند و در نتیجه این ضرر تنش های اجتماعی بیشتر و حتی بسیاری از آسیب های اجتماعی از جمله طلاق و اعتیاد در نتیجه نوسانان بازار دامن گیر جامعه ایرانی شده است. برجام می تواند با تثبیت نرخ ارز و  توسعه اقتصادی در کاهش تنش های اجتماعی موثر باشد. برجام می تواند به تحقق این امر کمک نماید که جامعه ایران برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی، فرصتهای برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده به دور از فقر، فساد و تبعیض باشد.
4. برجام الگویی برای حل مسائل هسته ای در جهان خواهد بود. برخلاف مدل کره شمالی ایران رویکردی افراطی اتخاذ نکرد و برخلاف مدل لیبی ایران هرگز از مواضع بحق خود و دستیابی به فناوری صلح آمیز هسته ای کوتاه نیامد. این رویکرد بیانگر تحقق روحیه انقلابی در سیاست خارجی و تحقق دیپلماسی انقلابی بود. برجام ارائه مدلی بود که الهام بخش بودن سند چشم انداز را به اثبت رساند. در بند پایانی سند چشم انداز چنین آمده است  الهام بخش، فعال و مؤثر در جهان اسلام با تحکیم الگوی مردم سالاری دینی، توسعه ی کارآمد، جامعه اخلاقی، نواندیشی و پویایی فکری و اجتماعی، تأثیرگذار بر همگرایی اسلامی و منطقه ای براساس تعالیم اسلامی و اندیشه های امام خمینی (ره).
5. برجام منطبق بر الگوی نظامند سیاست خارجی ایران در سال های اخیر یعنی تحقق سیاست خارجی با سه اصل عزب، حکمت و مصلحت بود.
6. برجام نتیجه برنامه ای ملی از نظر داخلی هم هست چرا که حاصل اعتماد مردم، رهبری و دولت، مجلس و تیم های مذاکره قبلی است. انطباق این برنامه  با سند چشم انداز بیانگر همسویی مردم و حکومت است . چرا که در سند چشم انداز بر همسویی مردم و مسئولین حکومتی برای ایجاد جامعه مقتدر و امن تاکید شده است. مهمتر از اصل بازدارندگی که در سند چشم انداز آمده است ناظر بر همسویی ملی در برجام است. سند چشم انداز می گوید ایران جامعه ای ؛ امن، مستقل و مقتدر با سامان دفاعی مبتنی بر بازدارندگی همه جانبه و پیوستگی مردم و حکومت. آیا حمایت رهبری، روسای سه قوه و مردم بیانگر خصیصه بازدارنگی برجام نیست؟ مهمتر از همه آیا برجام در عین استقلال سیاسی استقلال اقتصادی را نیز حفظ خواهد نمود.
7. از آنجا که در سند چشم انداز 1404 ‎ تعامل سازنده و مؤثر با جهان تصریح شده و این مهم مستلزم شرایط صلح است در برجام نیز یک هدف اساسی نهفته است و آن حفظ صلح از طریق مکانیزم های محدودکننده برنامه هسته ای ایران است. نتیجه این دو هدف همسویی برجام و سند چشم انداز است.

برآیند مساله:

با نگاهی عمیق به ضرورت های تحقق سند چشم انداز 1404  و نتایج حاصله از برجام بیانگر اهمیت راهبردی برجام است. برجام در عین استقلال اقتصادی ، استقلال سیاسی ایران را نیز حفظ نموده است و هر زمان که طرف ایرانی بخواهد در برجام کارشکنی کند، متقابلا ایران با سرعت بیشتری می تواند برنامه هسته ای خود را دنبال نماید.  برجام با ظرفیت بالایی که در سیل ورود سرمایه های اقتصادی به ایران دارد ، پل دستیابی به قدرت منطقه ای ایران است. نگاهی به وضعیت حال، و آینده سند چشم انداز 1404 بیانگر این موضوع است که  حق با عراقچی باشد که گفته بود مخالف با برجام خیانت به کشور است. برجام یک برنامه مشترک است و از لحاظ خارجی به همان اندازه که ایران برنده است غرب هم برنده است و به همان اندازه که ایران یا غرب کارشکنی نمایند متقابلا هر دو طرف بازنده خواهند شد. بنابراین پرواضح است که منافع مشترک و نیاز مشترک الزامات طرفین به اجرای برجام است. منصفانه باید گفت در ده سال آینده تحولات عدیده ای در مسر توسعه ایران یا هر کشوری خواهد بود. منتقدان باید بدانند که در مسیر دستیابی به سند چشم انداز باید شریط موجود را در نظر گرفت. بازخوانی گذشته، حال و آینده مذاکرات هسته ای درس های خوبی برای دستیابی به سند چشم انداز 1404 است. هر تفسیر حقوقی که از برجام داشته باشیم خللی در ظرفیت های آن ایجاد نخواهد کرد. ظرفیت هایی که برجام دارد،  تبلور واقعیت هایی است که قاعده برد – برد را به تثبیت می رساند. با این تفاوت که برد ایران در برجام بیش از آمریکا است. چرا که ایران هیچ وقت دنبال سلاح هسته ای نبوده و نخواهد بود و از آنجا که برنامه ایران از ابتدا صلح آمیز بوده لذا به رسمیت شناختن غنی سازی در برجام برابر است با افزایش سطح توسعه و این یعنی تحقق قدرت منطقه ای ایران توسعه یافته در سند چشم انداز 1404 .

* کارشناس ارشد دیپلماسی