ایران و اروپا: چالش های گذشته و فرصت های پیش رو

نویسنده: مجید تفرشی

اعتماد: به نظر می رسد ترمیم وجهه جهانی ایران و بهبود روابط ایران با دنیا چندان مورد رضایت جناح افراطی حاکم در برخی کشورهای عربی خاورمیانه و جنوب خلیج فارس نیست
دولت یازدهم ناخواسته وارث سیاست خارجی 35 سال اخیر ایران و به خصوص سیاست خارجی هشت ساله دولت های نهم و دهم است. سیاست خارجی منطقه یی و بین المللی هیچ دولتی، از جمله دولت آقای حسن روحانی نمی تواند از زیر بار آثار و تبعات عملکرد پیشینیان خود شانه خالی کند. واقعیت این است که در چهار سال نخست دولت آقای محمود احمدی نژاد، دولت وی سیاست و رویکرد تنش آفرینی و رویارویی طلبی با کشورهای منطقه و جامعه بین المللی را در پیش گرفت، اساسا وقعی به تعامل و مذاکره با کشورها و سازمان های تاثیرگذار در سیاست و مناسبات خارجی ایران نگذاشت. از این رو بود که در آن دوره، تعاملات و گفت وگوهای منظم و تاثیرگذار ایران با اتحادیه اروپا به کلی تعطیل شد و مناسبات با بیشتر کشورهای غربی یا تاثیرگذار در تصمیمات جامعه جهانی به حداقل ممکن کاهش یافت. در دکترین دوره نخست دولت آقای احمدی نژاد، از یک سو، مذاکره و تعامل سازنده با قدرت های بزرگ و کشورهای صاحب نفوذ اساسا اهمیتی نداشت و از سوی دیگر، نادیده گرفتن آن نیز به عنوان یک ابزار در جهت پیشبرد فوتبال سیاسی داخلی و مخدودش نشان دادن عملکرد سیاست خارجی دولت های قبلی ایران مورد سوءاستفاده قرار می گرفت. در دوره دوم ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد، به دلایل مختلفی که از حوصله این یادداشت خارج است، دولت دهم تلاش های زیادی را به خرج داد تا در سیاست خارجی خود تجدید نظر کرده و با ارائه سیاست تنش زدایی و به حداقل رساندن مخاصمات، مناسبات خود با جامعه بین المللی را بهبود بخشد. ولی نه جامعه بین المللی رغبت چندانی به ترمیم واقعی روابط با او داشت و نه مقبولیت و محبوبیت او در داخل کشور به آن درجه یی بود که این تغییر در سیاست خارجی بتواند مورد اعتماد و حمایت واقع شود.
    در این شرایط، آقای روحانی از ابتدای اعلام نامزدی خود برای شرکت در انتخابات ریاست جمهوری، در طول مبارزات انتخاباتی و پس از پیروزی در انتخابات، آموزه های خود در عرصه سیاست خارجی را بر مبنای تنش زدایی واقعی قرار داده و در این مسیر اروپا یکی از محورهای اصلی و اولویت های این تغییر جدی در سیاست خارجی ایران است. ولی باید توجه داشت که در این مسیر، نه فقط عزم و تلاش دولت روحانی، بلکه اراده و عملکرد رهبری اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن و همچنین ساز و کارهای داخلی ایران و دیگر نیروهای تاثیرگذار بر سیاست خارجی نیز مهم و تعیین کننده است. از سوی دیگر گریز از سایه سنگین سوءظن و سوءرفتار طرفین در سال های اخیر و تغییر فضای دیپلماتیک کار ساده و کوتاه مدتی نیست. به باور من، در طول یک سال گذشته، وزارت خارجه ایران برای بهبود مناسبات کشورمان با اتحادیه اروپا گام های اولیه محکمی برداشته است. گام هایی لازم و البته نه لزوما کافی. از سوی دیگر نیز طرف اروپایی در مجموع در رویکرد خود در قبال ایران تجدیدنظرهای جدی لازم، و نه البته کافی، به عمل آورده است. به نظر من، حضور افراد دانا، با تجربه و میهن دوستی چون آقایان محمدجواد ظریف، مرتضی سرمدی، عباس عراقچی و مجید تخت روانچی در راس هرم تصمیم گیری های کلان دستگاه دیپلماتیک ایران، خود نشانگر درایت و سلامت نسبی دیپلماسی کنونی نوین ایران است. ولی باید توجه داشت که در مسیر سخت و طولانی عادی سازی روابط ایران و اتحادیه اروپا در هر دو سو، افراد و جریان هایی مانع این ترمیم مناسبات هستند. افرادی با اغراض و انگیزه های ایدئولوژیک، سیاسی و اقتصادی در هر دو سوی جهان هستند که نهایتا علاقه یی به بهتر شدن جایگاه ایران در جامعه بین المللی ندارند و خواهان یک ایران ضعیف، منزوی و نادیده گرفته شده در مناسبات جهانی هستند. این عده به سادگی اجازه نخواهند داد تا قطار سیاست خارجی ایران در مسیر بهبود روابط با جامعه جهانی پیش برود. اگر دقت کرده باشیم، برخلاف ایران، امریکا، چین و روسیه، سه کشور اروپایی حاضر در مذاکرات هسته یی با ایران (آلمان، بریتانیا و فرانسه) معمولااصرار دارند تا مذاکرات را به جای 1+5، 3+3 بنامند. این اختلاف در نام گذاری از ابتدای گفت وگوها وجود داشته و همچنان نیز ادامه دارد. در واقع اروپاییان با اصرار بر نام مورد نظر خود، تلاش دارند تا بر نقش محوری و تعیین کننده خود در این مذاکرات تاکید کنند و نشان دهند که در این مسیر صرفا دنباله رو منویات واشنگتن نیستند. واقعیت این است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران در مقاطع مختلف از اختلاف نظرات سیاسی ومواضع دیپلماتیک موجود بین سیاست های اروپا و امریکا به سود خود بهره برده بود. ولی در دولت های نهم و دهم، سوءسیاست و ناکارآمدی سیاست خارجی ایران از یک سو و تلاش دشمنان و رقبای منطقه یی و جهانی ایران موجب یک کاسه و هم سو شدن سیاست های اروپا و امریکا در برابر ایران شد و ایران در سال های اخیر، از این حیث دچار مشکلات اساسی شده است. هم ایران و هم اتحادیه اروپا در این مذاکرات نگاهی کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت دارند که هم منجر به حل و فصل پرونده هسته یی شود و هم به تغییر اساسی در مناسبات ایران و اروپا در ابعاد گسترده تری بینجامد. در یک دوره نسبتا طولانی غرب و از جمله اروپا تلاش کرده تا با ضعیف انگاشتن، نادیده گرفتن و بی توجهی به موقعیت و قابلیت منطقه یی ایران در آسیای مرکزی، خاور میانه و خلیج فارس و تاثیرگذاری تهران در جامعه جهانی، راه های بدیل را برای حل مشکلات خود بجوید. درست است که کلاو به خصوص در حدود یک دهه اخیر، برخی درباره نقش جایگاه راهبردی و تعیین کننده ایران در ابعاد مختلف اقتصادی، راهبردی، سیاسی و نظامی منطقه یی و جهانی، اغراق کرده و دچار توهمات غیرواقع بینانه یی در این باب هستند، ولی این دیدگاه در واقع واکنشی بوده به تصورات کسانی که به دور از واقع بینی و صداقت در قضاوت غیرمغرضانه یی که ایران را تعمدا از نقشه تاثیرگذاری و تصمیم گیر ی های منطقه یی حذف کرده و نادیده گرفته اند. اکنون با بالاگرفتن مشکلات مختلفی چون مساله گروه های تکفیری و افراطی همچون داعش، بحران انرژی جهانی، فاجعه غزه و مسائل مختلف اوکراین و دیگر مناطق اروپای شرقی، غربیان و به خصوص اتحادیه اروپا دریافته اند که ایران اساسا قابل اغماض و نادیده گرفته شدن یا ضعیف پنداشته شدن نیست و به جای اصرار بر سیاست انزوا و تضعیف ایران و تهدید و چالش دانستن تهران، می تواند به فرصتی غیرقابل انکار برای کمک به حل بحران های منطقه یی و ایجاد ثبات به شمار رود. از سوی دیگر، ایران نیز به درستی دریافته که بی اعتنا به جامعه بین المللی قادر به پیشبرد اهداف و برنامه های خود نبوده و ادامه سیاست قبلی جز انزوا و تضعیف و نادیده گرفته شدن حقوق و جایگاه ایران نتیجه دیگری به بار نیاورده است. لذا این فرآیند جدید، محصول تغییرات اساسی در نوع نگاه و زاویه دید ایران و اروپا نسبت به یکدیگر است. در میان موضوعات فوق، رشد و گسترش دامنه و عمق فعالیت جریانات افراطی- تکفیری و سلفی-وهابی همچون گروه موسوم به دولت اسلامی/ داعش و خطر بالقوه آن از دو جهت اهمیت دارد: اول، خطر عینی گرایش و جذب جوانان افراطی و تندرو اهل سنت متولد یا مقیم کشورهای غربی برای پیوستن به داعش و دیگر گروه های دهشت افکن ضدبشری در عراق و سوریه و دیگر مناطق بحران زده خاورمیانه. دوم، گسترش دامنه فعالیت های این قبیل گروه ها به داخل قلمرو اروپا و امریکا. در این مسیر، برخلاف پادشاهی سعودی که خالق و صادر کننده این قبیل گروه های افراطی است، ایران هم از نظر آموزه های متعادل دینی، هم از نظر تجربیات نظامی و سیاسی ضدتروریسم و هم از نظر تعامل سیاسی و امنیتی با موضوعاتی از این دست، می تواند شریک مطمئن و قابل اتکایی برای این خطر جدی، در حال گسترش و غیرقابل انکار برای جامعه بین المللی و به خصوص اتحادیه اروپا و امریکا باشد. موجودیت داعش به غرب نشان داده و می دهد که در عالم واقع و نه خیال پردازی های جنگ طلبانه تحت تاثیر دکترین راهبردی اسراییلی، اعراب و نئوکان های اروپایی و امریکایی، خطرات جدی بالقوه در خاورمیانه کجا هستند و نقاط قابل اتکا و شرکا و متحدان تاکتیکی و راهبردی واقعی در کجا قرار دارند. پادشاهی سعودی در سال های اخیر نشان داده که در قبال افراطی گری و تروریسم سیاست مشخصی را در پیش گرفته است: مقابله با تروریسم و افراطی گری در داخل سعودی و حمایت و توسعه و صادر کردن آن به کشورهای مورد نظر خود در جهان. ریشه های داعش چه از نظر آموزه های نظری و چه از نظر سیاست عملی و چه از نظر حمایت مالی و لجستیک را باید در بیان عناصر افراطی سلفی/ وهابی سعودی و اقمار فکری و سیاسی آن جست وجو کرد. غربیان مدت ها این واقعیات را انکار کرده و نادیده گرفته بودند، ولی با عینی شدن خطر داعش جایی برای این تداوم غفلت وجود ندارد و کارشناسان غربی بیش از پیش به این واقعیت و خطر بالقوه و بالفعل برخاسته از آموزه های سلفی- وهابی سعودی پی برده اند. این به معنای توجه به ایران به عنوان کشوری دارای امکانات مقابله نظری و عملی با داعش و دارای اهداف و دغدغه های مشترک با غرب در این مقوله است.
    جالب اینجاست که برخلاف سال های نخستین پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران که حکام عرب منطقه، به خصوص حاکمان سعودی نگران افراطی گری ایران، ناآرامی منطقه، غرب ستیزی ایران و صادر کردن انقلاب اسلامی به کشورشان بودند، اکنون به شدت نگران ثبات سیاسی و امنیتی ایران و بهبود روابط ایران و غرب هستند و به نظر می رسد ترمیم وجهه جهانی ایران و بهبود روابط ایران با دنیا چندان مورد رضایت جناح افراطی حاکم در برخی کشورهای عربی خاورمیانه و جنوب خلیج فارس نیست. به گفته اوتوفن بیسمارک، صدراعظم سده نوزدهم آلمان، سیاست (یا دیپلماسی) هنر ممکنات است. از سوی دیگر به گفته لرد پالمرستون، صدراعظم سده نوزدهم بریتانیا، برای کشور دوستان و دشمنان ابدی وجود ندارد، چیزی که ابدی است منافع ملی کشور است. دولت یازدهم در ایران نیز در چارچوب ممکنات و منافع ملی، مصمم به بهبود روابط با غرب و به خصوص اروپا و امریکاست. چنان که گفته شد این تصمیم دارای دشمنان ایدئولوژیک، سیاسی و اقتصادی فراوانی در هر دو سوی جهان است. ولی سوای دشمنان موجود در این مسیر، رویکرد طرفین برای رسیدن به دوران جدیدی از روابط ناگسستنی، خلل ناپذیر و راهبردی نیازمند رسیدن به رویکردها و باورهای جدیدی از نوع، ابعاد و سطح مناسبات با یکدیگر هستند. این مهم در درازمدت دست یافتنی است ولی به دشواری، به کندی و با موانع فراوان پیش رو. توقع یک روند سریع آسان بی دردسر را باید از سر بیرون کرد. دولت ایران در این مسیر مطلقا قادر به پیشرفت بدون جلب حمایت از اندیشمندان، لابی ها و فعالان حامی و دلسوز ایرانی و غیرایرانی خود در اروپا و امریکا نیست و باید به طور جدی و بدون تعارف و ملاحظه در برنامه دیپلماسی عمومی/ دیپلماسی مردم محور خود در این راه تجدیدنظر اساسی و بنیادین به عمل آورد. این خود، موضوعی بسیار مهم و تاثیرگذار در روند کنونی بهبود روابط ایران و غرب است که شرح و بحث کامل نیازمند وقت و فضای متفاوت و بیشتری است.
    
تاریخ نگار و تحلیلگر مسائل ایران و اروپا*