چرایی پایان حمایت آیت الله سیستانی از مالکی

دکتر داوود فیرحی معتقد است، آیت الله سیستانی تا زمانی با گروه های سیاسی همراه است، که در جهت حفظ اتحاد و انسجام عراق یکپارچه حرکت کنند

هفته نامه صدا نوشت:

مرجعی که نه تنها در میان گروه های کردی و اهل سنت، که در مرزهای بین المللی هم مورد پذیرش و احترام قرار گرفته است. دکتر داوود فیرحی با بیان این مطلب معتقد است، آیت الله سیستانی مرجع شیعیان عراق، نظارت از دور را پذیرفته است و نیک می داند که تصمیمات سیاسی تبعات مذهبی دارد و تصمیمات سیاسی اثرات مذهبی. حضور پررنگ تر آیت الله عظمی سیستانی که این روزها هم آیت الله را از سایت خود برداشته و هم عظمی را از کنار اسمش کنار گذاشته است، باعث شد تا توجهات داخلی، منطقه ای و بین المللی به این شخصیت مذهبی و ملی عراق پررنگ تر شود. استاد اندیشه سیاسی دانشگاه تهران پیرامون نقش آفرینی آیت الله سیستانی در سپهر سیاسی عراق توضیح می دهد

چه دغدغه هایی سبب می شود که یک مرجع مذهبی به نام آیت الله سیستانی در روندهای سیاسی عراق دخالت کند؟

یکی از ویژگی های عمده آیت الله سیستانی، تبار فکری اش است. این تبار فکری به مرحوم نائینی و آخوند بازمی گردد. طبق این دیدگاه، مراجع سعی می کنند ضمن حفظ مناسبات دین و دولت، حضور حداقلی در دولت و امر سیاسی داشته باشند و یکی از ویژگی های عمده آیت الله سیستانی حفظ همین روند و مسیر است.

در سال های اخیر خیلی کمتر دیده شده که آیت الله سیستانی به صورت مشخص و موردی وارد مسئله ای شود. ریشه ورود ایشان به چه مؤلفه هایی بازمی گردد؟

ورود ایشان دلیل دارد. دلیلش این است که خود این دیدگاه، بخش عمده امر سیاسی را بر عهده عرف می گذارد و تنها شرطش عدم مخالفت با شریعت است. نتیجه این مسئله در این تئوری، مداخله حداقلی علما در سیاست است. منتهی چرا الآن آیت الله سیستانی بیشتر و صریح تر وارد این حوزه شده و حتی با صدور پیامی هرگونه تظاهرات خیابانی به نفع مالکی را رد کردند؟ مسئله به دو چیز بازمی گردد. یکی این که اساساً خود آیت الله سیستانی امر سیاسی را امر فرقه ای تلقی نمی کرد و فرضش بر این بوده که از ابتدا حضور روندهای ثابت را در دولت عراق تدارک ببیند. این یک دیدگاه مبنایی است که اشعار می دارد حوزه سیاسی محدود به یک طیف یا گروه نیست. بر همین اساس آیت الله سیستانی عقیده دارد که عراق متعلق به همه عراقی ها است و همه گروه ها باید در امر سیاسی حضور داشته باشند. این مسئله با احترامی که ایشان به همه مذاهب می گذارد و باوری که به حقانیت شیعه دارد، یک امر بنیادی است. مؤلفه دیگر هم، مربوط به زمان حال است. در زمانه فعلی، خطر داعش، یک خطر اساسی است و مسئله را پیچیده تر کرده است. بر این اساس مسئله تنها سیاسی نبوده است و خطر داعش بسیار جدی تر از این ها بوده است. خطر داعش در واقع عمده ترین مسئله ای که در عراق ایجاد می کرد، قرار دادن تشیع و مراکز مذهبی به عنوان هدف عمده انهدام توسط داعش بود. یعنی بنیاد و کیان مذهب به خطر افتاده بود. مسئله دیگر حائز اهمیت در این دوره، این بود که دولت نوری مالکی با عملکردش واگرایی در میان شیعیان، سنی ها و کردها را شدت بخشیده بود و این خود باعث گرایش عمومی بخشی از شوراهای بیداری به داعش شده بود. گروهی بزرگ و مسلح  که در اهل سنت طرفداران ویژه ای هم دارند. این مسئله بحث فرقه ای اساسی و دعوای شیعه و سنی را پدید آورده بود. بر این اساس بحث آقای سیستانی این بار فقط سیاسی نبود، بلکه یک مسئله مذهبی جدی است و طبیعی است که هر عالم دینی در سطح آیت الله سیستانی هم در مورد این مسئله اندیشه ای کند و اقدامی عملی انجام دهد.

در این دعوای سیاسی و مذهبی خود آیت الله سیستانی کجا قرار گرفته اند؟ با توجه به اینکه ایشان رهبر و مرجع یکی از سه طرف دعوا هستند، طبیعتا نمی توانند نقش میانجی و وسط را ایفا کنند.

آنچه برای آیت الله سیستانی حائز اهمیت بود، وحدت مجموعه عراق است. این مسئله با حضور آقای مالکی حاصل نمی شد. به هر دلیلی اقدامات آقای مالکی سبب شده بود تا گروه های مختلف شیعه، اهل سنت و کردها از دولت مرکزی فاصله بگیرند. این حقیقتی است که شکل گرفته بود و آقای سیستانی هم آن را در نظر داشت. ضمن اینکه آیت الله سیستانی آگاه بودند که داعش به هر ترتیبی باید کنترل شود و راه کنترل آن هم اجماع در عراق است. ضمن اینکه ایشان دریافته بود دولت مالکی به هر دلیلی قادر به تأمین این مسئله و تشکیل اتحاد و اجماع داخلی میان گروه های مختلف عراقی نشده است. به همین دلیل آیت الله سیستانی از خیلی وقت پیش از مالکی عبور کرده بود.

رابطه میان آیت الله سیستانی با جریان های سنی و همچنین کردی چگونه تبیین می شود؟ آیت الله سیستانی خود به عنوان رهبر شیعیان شناخته می شود، اما از سوی دیگر به بیان شما سعی می کند که اجماع و اتحاد را در عراق حفظ و تثبیت نماید، جریان های سنی و کردی چگونه می توانند این نقش میانجی آیت الله را بپذیرند، چون نوعی تناقض مفهومی در عملکرد ایشان مشاهده می شود

من ندیدم که چنین تناقضی مطرح شود، چون از نظر ایشان مذهب، مذهب و امر سیاسی هم امر سیاسی است و مرزهای این موارد حفظ می شود و انفکاکی میان این دو مفهوم ایجاد شده است. برای آیت الله سیستانی این حائز اهمیت است که تفاوت در مذاهب باعث اختلال در امر سیاسی می شود و هر نوع اختلال در امر سیاسی باعث اختلال در مذهب می شود. نمونه این موارد هم در عراق مشاهده می شود.  ظهور داعش اختلال در مذهب به وجود آورد و مشکلاتی را در امر سیاسی تولید می کرد و فقدان اجماع در بغداد مشکلی در امر سیاسی به بار آورد که به تدریج تبعات مذهبی هم  با خود به همراه داشت. بنابراین آقای سیستانی دو نقش دارد. یکی به عنوان رهبر شیعه و دیگری در مقام یک شخصیت شیعه که باید به عراق فکر کند. به نظر می آید که این دو با یکدیگر تناقض ندارند. همان طور که ممکن است یکی به عنوان پدر و یکی هم به عنوان برادر دو نقش متفاوت را ایفا کند و هیچ کدام از این ها هم باهم تضادی نداشته باشد. برای شیعه، آقای سیستانی یک رهبر مذهبی است، اما برای مذاهب دیگر ایشان یک برادر مسلمان است. من فکر می کنم ایشان به خوبی توانسته چنین نقشی را ایفا کند، به گونه ای که یکی به دیگری نچربد. یعنی آقای سیستانی را هم عراقی های اهل سنت به عنوان یک بالانسر پذیرفته اند و هم شیعه به عنوان یک حجت شیعه ایشان را قبول کرده است. یعنی پیشران هایی که برای دفاع از آیت الله سیستانی تدارک دید و پیام هایی که باعث بسیج عمومی شد، نشان می دهد که آیت الله سیستانی و ذخیره شخصیتی ایشان مانند ساعت شنی نبود که اگر یک طرف را بگیرد طرف دیگر تخلیه شود. یعنی این طور نبود که اگر به حمایت از اهل سنت و گروه های قومی مانند کردها و دیگران برخیزد، آن ذخیره مرجعیت شیعی اش فروکش کند یا تخلیه شود و ایشان خوب توانسته یک تعادل را ایجاد کند و به نظر می رسد یک گفتمان بزرگ مذهبی و سیاسی شیعه را در این آزمون سربلند خارج کرده است.

جنس روابط با دولت نوری مالکی همیشه مورد توجه بود و اشاره می شد که آقای مالکی آن طور که باید و شاید به نصایح و اندرزهای آیت الله سیستانی وقعی ننهیده و باعث شده فاصله میان مرجعیت شیعه و دولت مالکی بیشتر شده است. آیا چنین چیزی مشاهده شده است؟

در نظر آیت الله سیستانی شخص مطرح نیست، بلکه نظام سیاسی عراق برای ایشان مهم است. اگر به هر دلیلی این نظام آسیب ببیند، ایشان مخالفت می کند. حال کسی که در رأس این جریان قرار دارد مالکی باشد یا هر کس دیگر. چرا که چنین اتفاقی تبعات مذهبی دارد و بحث برده فروشی ها نشان داد که این مشکلات می تواند در آینده بیشتر هم بشود. به این ترتیب به نظر می آید آنچه که برای آقای سیستانی مهم است، نظام سیاسی عراق و حفظ یکپارچگی آن است. حال چه مالکی آن را حفظ کند و چه عبادی و یا هر کس دیگری. یعنی ایشان تا زمانی با گروه ها است، که بتوانند اجماع را برآورده کنند. آقای سیستانی این موضع را در مقابل گروه های مسلح مانند صدری ها هم اتخاذ کرده بود. یعنی این طور نبود که ایشان علاقه و وابستگی خاص به شخص یا جریانی داشته باشد و از آن ها حمایت کند. به این ترتیب به نظر می آید تا زمانی که دولت مالکی به این اجماع توجه داشت، آقای سیستانی هم از او حمایت می کرد، اما به تدریج ایشان به این نتیجه رسید که باید دولت دیگری تشکیل شود و این از مدت ها قبل و از فحوای بیانات ایشان و اطرافیانشان قابل درک بود. ممکن است شخص مالکی خوب باشد، ولی یک حاکم خوب و نخست وزیر خوب وقتی مورد مخالفت قرار گرفت، دلیلی وجود ندارد که یک مرجع حتماً بر ماندن و یا رفتن آن حاکم پافشاری کند. این یک موضع اصولی است که آیت الله سیستانی داد و از دیدگاه سیاسی ایشان نشأت می گیرد. ضمن اینکه نگاه ایشان به سیستم حکومت عراق هم به عنوان یک مرجع است. این نگاهی جانب دارانه و متعصبانه نسبت به گروه های شیعه نیست، بلکه ایشان در صدد حفظ این سیستم است. در نتیجه آیت الله سیستانی پذیرفته که الگوی دولت انجمنی در عراق در حال شکل گیری است و گروه هایی که ریاست جمهوری و پست ها را تقسیم می کنند را پذیرفته است. درعین حال پذیرفته که این پست ها هم نباید متعصبانه تقسیم شود و باید نگاه اجماعی به پست های سیاسی حکم فرما گردد. چرا که همیشه تصمیمات سیاسی پیامدهای مذهبی دارد و تصمیمات مذهبی هم پیامدهای سیاسی دارد. به همین دلیل، هم سیاستمداران و هم رهبران مذهبی در مقابل وضع موجود، چه خوب باشد و چه بد، مسئول هستند.

با توجه به تأثیرگذاری جدی که ایشان در تحولات اخیر سیاسی داشته اند، آینده رفتار سیاسی ایشان سؤال جدی را به ذهن متبادر می سازد. آیا این تأثیرگذاری سبب نمی شود تا آیت الله به حضور جدی تر علاقه مند شوند و از این پس شاهد افزایش حضور ایشان در تصمیم گیری ها و تصمیم سازی های سیاسی عراق باشیم؟

به نظر می رسد که آقای سیستانی نظارت از دور را پذیرفته و مطابق مبنای ایشان هم هست. ضمن اینکه این نظارت از دور منافع زیادی هم برای مذهب و هم برای دولت به ارمغان می آورد. یکی اینکه ذخیره مذهب را تخلیه نمی کند، چون مداخله مستقیم همیشه خطراتی دارد. دوم اینکه باعث شده حتی بخش های مهمی از اهل سنت، شوراهای بیداری اهل سنت و جماعت صحوه و ... همه کم و بیش نقش مرجعیت را در اندیشه های شیعی به عنوان یک مرجع بپذیرند و مجبورند که به این مسئله به عنوان یک واقعیت تاریخی کنار بیایند. به نظر می آید در بخش های غیر شیعه هم محبوبیت آیت الله سیستانی بیشتر شده و نه تنها در عراق، که در سیستم بین المللی هم به نظر می آید که شخصیت های بین المللی پذیرفتند که بدون آقای سیستانی نمی توانند مسائل عراق را حل کنند و این نوعی انتشار اندیشه و شخصیت فرامرزی ایشان است.