تغییر روابط ایران و آمریکا قابل تصور نیست

دیپلماسی ایرانی: دردسرهایی که هم اکنون داعش در عراق ایجاد کرده، سناریوی غریبی را مطرح کرده است: ایران و ایالات متحده از دولت شیعه عراق علیه تندروهای سنی حمایت می کنند. این موضوع این تصور را پدید آورده است که مصالحه تاریخی بین ایران و آمریکا اتفاق می افتد و امکان همکاری دراز استراتژیک دو کشور در خاورمیانه وجود دارد. همکاری هایی علیه گروه های تندروی سنی مانند داعش و القاعده. این تصور شاید روابط رقابتی ما با ایران را به روابطی مبتنی بر همکاری بازتعریف کند و به این ترتیب زمینه برای تغییر شکل روابط دوجانبه فراهم به نظر برسد.

این یک نتیجه بسیار خوب برای ایالات متحده خواهد بود. در این شرایط احتمال هسته ای نشدن ایران بیشتر خواهد بود. موضوعی که دغدغه اصلی ایالات متحده به شمار می رود. به این ترتیب آمریکا قادر خواهد بود منابعی که صرف ایران می شود را آزاد کرده و آنها را به سوی دیگر مناطقی که اهداف آمریکا در آن نهفته است – از جمله پاسیفیک- هدایت کند. اما باوجود تهدید مشترکی به نام داعش، این نگرش واقع بینانه نیست. اهداف ایران و آمریکا با هم همخوانی ندارد و باید گفت که نمی تواند تغییر شکل روابط یا از سرگیری روابط بین ایران و آمریکا را متصور بود.

یک نظریه قدیمی در مورد از سرگیری روابط ایران و آمریکا این است که تندروها مانع اصلی در بهبود روابط به شمار می روند. آنها به الگوی از سرگیری روابط آمریکا و چین در دهه 70 میلادی به عنوان نمونه ای برای برقراری آشتی بین دو دشمن اشاره می کنند. نیکسون در دوران جنگ سرد توانست روابط آمریکا با چین کمونیست را بهبود ببخشد زیرا هر دو کشور با تهدید مشترکی به نام جماهیر شوروی مواجه بودند.

اما این موضوع در خاورمیانه مطرح نیست. جایی که اهداف ناسازگار ایران و ایالات متحده را به رقابت واداشته است. ظهور داعش این واقعیت را تغییر نمی دهد که آمریکا و ایران بزرگترین رقبای یکدیگر برای سلطه بر خاورمیانه به شمار می روند. بر خلاف تصور سنتی، بزرگترین مانع در مقابل هر گونه آشتی بین دو کشور توازن قدرت در خاورمیانه است نه تندروهای سیاسی.

پافشاری بیش از حد بر الگوی نیسکون در رابطه با چین، چیزی را در مورد روابط ایران و آمریکا تغییر نمی دهد. الگوی مناسب تر برای رابطه ایران و آمریکا کنسرت اروپا است که پس از شکست ناپلئون ایجاد شد. قدرت های بزرگ محافظه کار اروپا پس از اینکه با قدرت انقلابی فرانسه مواجه شدند  به یک اجماع برای مقابله با ملی گرایی انقلاب دست یافتند. اروپای خسن قرن نونزدهم مشابه افراطی گری اسلامی است.

آیا آمریکا و ایران قادر خواهند بود که به یک اجماع برای کنار گذاشتن اختلافات و اتخاذ رویکردی جامع علیه تندروهای سنی دست یابند؟ به نظر نمی رسد. ملاحظات توازن قدرت اجازه چنین کاری را نمی دهد. کنسرت اروپا، قدرت های بزرگ اروپایی را در کنار هم قرار داد زیرا آنها تهدید ملی گرایی انقلابی علیه امنیت خود را بیش از تهدیدی می دانستند که متوجه یکدیگر می کردند. اما زمانی که قدرت های بزرگ دریافتند که چنین تصوری نمی تواند درست باشد، کنسرت نیز به سرعت دچار فروپاشی شد. فارغ از موج سازی های رسانه ای، داعش جای ایران را در تهدید هایی که متوجه منافعه استراتژیک آمریکا در خاورمیانه است، نمی گیرد. این در مورد ایران نیز صادق است. به همین دلیل آنهایی که به همکاری استراتژیک ایران و آمریکا امید بسته اند، باید نظریه خود را مورد بازبینی قرار دهند.

منتقدان این تحلیل می گویند هرچند که همکاری کامل دو کشور غیر واقع بینانه به نظر می رسد اما همکاری با ایران علیه داعش زمینه های دیگری برای اعتماد سازی بین ایران و آمریکا و تغییر شکل روابط دوجانبه در دراز مدت فراهم می کند. اما بدون همکاری استراتژیک، احتمال اینکه آمریکا تحریم ها علیه ایران را لغو کرده و اهرم های خود برای محدود کردن قدرت مانور ایران در خاورمیانه را کنار بگذارد،  اندک است. حتی با تصور اینکه ایالات متحده گام های نخست در آشتی با ایران را بردارد نیز باید گفت که راه تغییر شکل روابط دوجانبه غیر مطمئن و نیازمند زمان است. به بیان دیگر روشن نیست که تهدید داعش قدرت این را داشته باشد که از روند طولانی تغییر شکل روابط ایران و آمریکا حمایت کند.

افزون بر این، تغییر شکل پایدار در مقابل دشمنانی بدسگال تر از داعش نیز شکست خورده است. یکی از مثال های آن در تاریخ  روابط آمریکا و جماهیر شوروی است. باوجود روابط سرد پس از جنگ جهانی دوم، دو کشور در کنار یکدیگر علیه تهدید مشترک آلمان نازی، جنگیدند. میلیاردها دلار کمک ایالات متحده به شوروی تزریق شد. اما سرانجام آمریکایی ها و شوروی به عنوان دو دوست ظهور کردند و دشمنانی تلخ باقی ماندند. در تئوری،شاید این روابط قابلیت تغییر شکل پیدا کردن را داشت اما حذف آلمان نازی و ژاپن به زوال روابط آمریکا و شوروی انجامید. ملاحظات توازن قدرت بار دیگر در کانون توجه قرار گرفت: تغییر شکل روابط زمانی کار می کند که توازن قدرت آن را ترغیب کند.

درک بی فایدگی سیاستی که بر مبنای تغییر شکل روابط پیش می رود به واکنش موثر آمریکا به بحران جاری کمک می کند. تهدید برابر با توانمندی ضرب در توجه. اگر تغییر رفتار ایران غیر ممکن باشد، راهکاری که باقی می ماند محدود کردن توانمندی هاست. سیاست طبیعی ناشی از این تحلیل حفاظت از بازار انرژی در زمانی است که ایران در حال دست و پنجه نرم کردن با داعش و تندروهای سنی است. ایالات متحده باید برای مهار داعش و حفاظت از بازار انرژی تلاش کند.

ایران به عنوان یک کشور پارسی و شیعه بیش از آمریکا دشمن تندروهای سنی و گروه هایی مانند داعش است و به همین دلیل احتمال اینکه هدف داعش باشد، بیشتر است. ایران بر خلاف آمریکا شانس خروج از عراق را ندارد. بنابراین سقوط عراق گزینه ای برای تهران نیست. داعش این پتانسیل را دارد که منابع انسانی و مالی ایران را کاهش دهد و به این ترتیب حذف داعش برای آمریکا ارزان تر خواهد شد. حتی اگر داعش و ایران گلوله ای به سوی هم شلیک کنند هم این گلوله ها ایالات متحده را هدف نخواهد گرفت. به این ترتیب آمریکا می تواند قدرت ایران را با هزینه حداقلی محدود کند.

شاید دشمنان دائمی برای کشورها معنایی نداشته باشد، اما منافع دائمی معنی دارد. شاید زمانی فرا برسد که ایران و آمریکا به یک اجماع برسند اما آن روز زمانی می رسد که توازن قدرت تغییر کرده و شرایط برای آشتی آماده باشد. آن روز امروز نیست و تهدید داعش نیز روابط ایران و آمریکا را به طور بنیادین تغییر نمی دهد. اما در هر خطری، فرصتی نهفته است. موفقیت داعش نباید یک فاجعه قلمداد شود. در صورتی که آمریکا از کارت های خود به درستی استفاده کند، آنگاه این کارت ها می توانند در مورد ایران برای آمریکا سودمند باشند و  ایالات متحده می تواند بخشی از مشکلات را به سوی ایران هدایت کند.

منبع: نشنال اینترست/ تحریریه دیپلماسی ایرانی / 10

انتشار اولیه: چهارشنبه 17 تیر 1393 / باز انتشار : دوشنبه 23 تیر 1393