نوروز در تاجيکستان ؛ جشن ايرانى با خط سيريليک

کناره پیاده رو میزی چیده‌اند و مردان با لباس‌های مرتب رسمی و کراوات و کلاه‌های کوچک و رنگین که بالای سرشان گذاشته‌اند یک سوی آن ایستاده‌اند. میز مستطیل درازی است که یک انتهایش سبزه گذاشته‌اند و تقریباً تمام آن را از انواع نان‌ها پر کرده‌اند. یکی از نان‌ها را که از بقیه بزرگ‌تر است نشان می‌دهم و می‌پرسم: «این چیه؟» با تعجب از این که فارسی صحبت می‌کنم با لهجه شیرین تاجیکی سوالم را با سوالی پاسخ می‌دهد: «شما از کجایی؟» می‌گویم: «از ایران». نه فقط او که روی همه مردانی که پشت میز ایستاده‌اند به لبخند باز می‌شود و یکی یکی دو دست را برای دست دادن و ابراز محبت پیش می‌آورند. همه خوش‌آمد می‌گویند و کلمه «برادر» را تقریباً در تمام جملات محبت‌آمیزشان می‌شنوی. گفتگو که از سر گرفته می‌شود می‌گویند که نان بزرگ «نان سومانک» است؛ سمنو را پخته‌اند و بین دو لایه خمیر نان در تنور گذاشته‌اند. روی نان با خمیر و با حروف سیلریک نوشته شده: «نوروز خجسته‌پی مبارک»!

 

تصویری از یک خاطره نوروزی در شهرک وحدت در 30 کیلومتری دوشنبه پایتخت تاجیکستان چیزی نیست که با گذر ایام فراموش شود. محبت و مهمانوزی بی‌بدیل تاجیک‌ها از یک سو و غرور و زمزمه «نوروز پیروز» در ذهن چیزی است که نسیان این خاطره را غیر ممکن می‌کند. تاجیک‌ها که امروز چنین با شوق نوروز را جشن می‌گیرند در هفتاد و چند سال دوران سلطه کمونیسم از برپایی این جشن منع می‌شدند و گاهی با نام «جشن بهاری» اجازه برپایی آن را داشتند.

 

نوروز در تاجیکستان که از تقویم میلادی به میراث مانده از دوران کمونیسم استفاده می‌کند از بيست و يکم مارس آغاز می‌شود و اکنون شمار روزهای تعطیل و جشن آن از یک به چهار رسیده است. یکی دو روز مانده به نوروز در روستاها که مردم به رسوم مقیدتر هستند و البته در شهرها هم به نظافت خانه می‌پردازند و شهرداری‌ها نیز خیابان‌ها را رفت و روب می‌کنند. زن‌های به نسبت سالخورده را در روزهای مانده به نوروز در خیابان‌های شهرهای بزرگ و کوچک می‌توان دید که با پوشیدن جلیغه‌های شبرنگ نارنجی و با «جارو»(!) مشغول رنگ مالیدن به بلوک‌های سیمانی حاشیه خیابان‌ها هستند. پارچه نوشته‌هایی که نوروز را تبریک می‌گویند همه جا دیده می‌شوند؛ سر در بانک‌ها، کتابخانه ملی که با تندیس‌های فردوسی و رودکی آزین شده، سر در موزه بزرگ کمال‌الدین بهزاد در دوشنبه، و حتی در دو سوی بلوارها و معابر عمومی.

 

قبل از آمدن نوروز کودکان با برگزارى مراسم «گل گردانى» به ديگران پيغام فرا رسیدن بهار را مي رسانند. اين مراسم يک هفته قبل از نوروز، يعنى در اوائل دهه دوم ماه مارس از سوى گروهى از کودکان که در دست گلهاى سيه گوش، بايچيچک يا نوروزى دارند، اجرا مي شود. اين کودکان به هر منزل مسکونى نزديک شده و با خواندن شعرهايى فرارسیدن فصل بهار را به صاحبان آن خانه شادباش مي گويند. صاحبخانه هم در پاسخ به تبريکات کودکان به آنها مقدارى گندم، نخود، نسک و انواع ديگر محصولات غله يا شيرينى اهدا مي کنند و کودکان با جمع آوری عيدى خود اين مواد را به منزل يکى از دوستان مي برند و صاحب منزل براى آنها غذاى نوروزى آماده مي کند. پختن سمنو (یا سومانک در لفظ محلی) از فعالیت‌های ویژه داختران دم‌بخت است.

تاجیک‌ها هم تقریباً مانند ایرانی‌ها سفره هفت سینی می‌چینند که به آن سفره «دسترخان» می‌گویند اما جشن نوروز را بر خلاف ایرانی‌ها به خیابان‌ها می‌کشاندند و همه در آن شرکت می‌کنند. در واقع نوروز در تاجیکستان فقط به خانه‌های نمی‌آید که تمام شهر را متحول می‌کند. روز نوروز معمولاً امام علی رحمان، رییس‌جمهور در یک اجتماع بزرگ سخنرانی می‌کند و مراسمی متشکل از بخش‌های مختلف رقص و تئاتر مقابل او اجرا می‌شود. اما حضور در این مراسم معمولاً بی‌اجازه و هماهنگی قبلی (ولو وقتی در استادیوم برگزار می‌شود) غیر ممکن است و البته محافظان روس او به میهمان‌نوازی تاجیک‌ها نیستند.

 

اما مردم همیشه به این بهانه در اطراف محل برگزاری مراسم رسمی و دولتی جمع می‌شوند و جشنی به مراتب جذاب‌تر و با شکوه‌تر را در خیابان راه می‌اندازند. دسته‌های موسیقی آماتور مقابل خانه‌های فرهنگ به اجرای موسیقی می‌پردازند و هرکس که بخواهد برای پیوستن به جمعیتی که در خیابان پایکوبی می‌کنند می‌تواند وارد جمع شود. در برخی جاها مردم از اشیا قدیمی و هنر سنتی خود موزه‌ای در فضای باز می‌سازند. پ

 

یرزنی که با «چخ‌چوق» دوغ را در تغاری می‌زند تا از آن کره بگیرد، دختر جوانی که کنار خیابان پارچه‌های سنتی تاجیکی را سوزن‌دوزی و ملیله دوزی می‌کند، پیرمردی که پارچه‌های تکه‌دوزی شده قدیمی‌اش را به نمایش گذاشته که رو میزی و «آینه خلته» و از این قبیل هستند، و زنی که لباس عروس سنتی تاجیک به تن کرده و در محوطه می‌گردد. در یک کلام هر چه را که در موزه می‌خواستی ببینی و ندیده‌ای این جا هست.

 

مسابقه بزکشی هم یکی دیگر از برنامه‌های لاینفک جشن نوروز در تاجیکستان است. لاشه بز را میان میدان می‌گذارند و از بلندگویی که روی کانتینری آن سوی میدان نسب شده‌ هر دور مقدار جایزه و نام کسبه‌ای که هزینه جایزه این دور را متقبل شده اعلام می‌کنند. بعضی‌های شرکت می‌کنند و آن‌هایی که جایزه باب دندانشان نباشد اطراف میدان سواره یورتمه می‌روند تا دور بعدی آغاز شود. مسابقه تا جایی که جایزه دهنده‌ای باشد ادامه پیدا می‌کند. در زمین باز میدان بز کشی دو تکه پارچه قرمز بیش از هر چیز جلب توجه می‌کند، یکی پرچم جایی که مقصد نهایی لاشه بز است و دیگری دستار داور مسابقه که با ریش سفید و بلندش در تضاد کامل قرار دارد و او را وسط میدان نمایان می‌کند. مسابقه بزکشی شاید تنها میراث باقی‌ماند‌ه‌ای است که حس جنگ‌های سلحشورانه باستان را در ذهن هر تماشاگری تداعی می‌کند.

 

چیزی که در جشن‌های نوروزی این چنینی تاجیک‌ها مرسوم است این است که جشن‌های مفصل معمولاً در تفرجگاه‌های خارج شهر برگذار می‌شوند و شاید به همین خاطر تاجیک‌ها به آن «گلگشت نوروزی» می‌گویند. برای مثال در دوشنبه شهرک وحدت با پارک بزرگی که دارد میزبان می‌شود و در خجند «کالخوز اربابی» با باغ‌های وسیع اطرافش. چای کبود و نان رایگان از جمله چیزهایی هستند که فقیرترها را هم به شرکت در این جشن تشویق می‌کند و اگر «آش پلو»ی رایگان هم باشد نور علی نور است (آش پلو را با نخود، برنج، و پی گوسفند و آب زیاد می‌پزند). بندبازی، کشتی محلی، و خروس جنگی (در مناطق روستایی جنوب) از دیگر فعالیت‌های مرسوم در این روزها به شمار می‌رود.

 

تاجیک‌ها از سایر جشن‌های مرتبط با ایام نوروز، جشن «آتش پرک» را که نسخه‌ای از چهارشنبه سوری است در شب روز اول سال نو جشن می‌گیرند و با پریدن از روی سه «گلخن» (مشعل) از چوب‌های سرو می‌خوانند: «زردی من از تو سرخی تو از من».

 

به رغم فرصت چهار روزه تعطیلات نوروز در تاجیکستان، سکوهای موقت کنسرت که در گوشه و کنار شهرها بر پا می‌شوند تا روزها پس از این ایام دیده می‌شود و شادی و پایکوبی مردم ادامه دارد. دادِخدا سيم الدين‌اف، رئيس پژوهشگاه زبان و ادبيات فرهنگستان علوم تاجيکستان که چندی پیش با خبرگزاری بی‌بی‌سی مصاحبه کرده بر این نظر است که برای تبدیل نوروز به جشنی واقعاً ملی در تاجیکستان بايد هر چه زودتر برنامه ويژه‌اى تهيه شود. او می‌گوید: «در گذشته يک سنت مشترک تجليل از نوروز ميان مردم آريايى وجود داشت. در تاجيکستان، ايران و افغانستان ويژگيهاى محلى تجليل نوروز وجود داشت و هنوز هم رايج است. اين سنتها را بايد احيا کرد و تمامى اين سنن را در يک سنت مشترک براى تجليل از نوروز آماده کرد، تا مراسمهاى تاريخى تجليل از نوروز به وجود بيايد.»