نگاهی به قطعنامه های شورای امنیت در خصوص قره باغ

نویسنده: عظیم سهرابی، دانش آموخته دکتری حقوق بین الملل

دیپلماسی ایرانی: هر چند سایر ارکان سازمان ملل متحد از آن جمله مجمع عمومی در زمینه حفظ صلح و امنیت بین المللی وظایفی را بر عهده دارند. اما طبق ماده 24 منشور ملل متحد، مسئولیت اولیه حفظ صلح و امنیت بر عهده شورای امنیت است. در این زمینه شورای امنیت از اختیارات بیشتری در مقایسه با سایر ارکان، مشخصا مجمع عمومی برخوردار است که این موضوع از صلاحیت های انحصاری شورای امنیت در راستای حفظ صلح و امنیت بین المللی نشات می گیرد؛ یعنی صلاحیت اتخاذ تصمیمات الزام آور و نیز اعمال تحریم نسبت به دول عضو. در مفهوم مسئولیت اولیه حفظ و صلح امنیت بین المللی هم تقدم زمانی و همچنین واگذاری وظیفه اصلی در این خصوص به شورای امنیت مستتر است.

شورای امنیت سازمان ملل اولین قطعنامه خودش با شماره 822 را در 30 آوریل 1993 و متعاقب اشغال منطقه کلبجر صادر کرد. در این قطعنامه به اصول مندرج در منشور سازمان ملل متحد همانند احترام به حاکمیت، تمامیت ارضی کلیه دول منطقه، غیر قابل تغییر بودن مرزهای بین المللی و منع بکارگیری زور برای تصرف سرزمین تاکید شد. 

در این قطعنامه شورای امنیت پایان فوری کلیه اقدامات مسلحانه، برقراری آتش بس پایدار، عقب نشینی کلیه نیروها از منطقه کلبجر و سایر مناطق اشغالی متعلق به آذربایجان را درخواست می کند.

از طرفین در خواست می شود، با رعایت اصول و قواعد حقوق بشر دوستانه بین المللی برای تسکین آلام و درد و رنج غیر نظامیان که از اقدامات مسلحانه تاثیر پذیرفته است، موانع بر سر راه کمک های بشر دوستانه در منطقه را بر طرف کنند. 

شورای امنیت دومین قطعنامه با شماره 853 را در مورخه 29 ژوئیه 1993 پس از یورش ارامنه و تصرف منطقه آغدام صادر کرد که در نشست شورای امنیت به منظور بررسی بحران و صدور قطعنامه علاوه بر دو کشور ارمنستان و آذربایجان از کشور ترکیه نیز دعوت به عمل آمد. طبق ماده 31 منشور به دول عضو سازمان ملل متحد اجازه داده می شود که در نشست شورای امنیت برای بررسی اختلاف یا بحران شرکت کنند. مطابق ماده اخیر منشور در صورت تحت تاثیر قرار گرفتن منافع خاص و بنا به نظر شورای امنیت دولت ذینفع حق شرکت در نشست شورای امنیت را دارد. در رویه عملی برای اعمال این ماده شورای امنیت ضوابطی را مقرر کرده است. به جهت اینکه در اغلب موارد صدور قطعنامه توسط شورای امنیت کشورهای پیرامونی منطقه اختلاف یا بحران را تحت تاثیر قرار می دهد. بنابراین در خواست کشورهای همسایه برای شرکت در نشست شورا مورد پذیرش قرار می گیرد. شورای امنیت اختیار قابل ملاحظه ای برای احراز منافع خاص کشور متقاضی شرکت در نشست آن مرجع را دارد. شورای امنیت در تجویز حضور دول ثالث در نشست ها نگاهی تنگ نظرانه نداشته و بعضا به دول سایر مناطق و قاره ها نیز اجازه حضور داده و حضور یک دولت را مانعی برای شرکت دول دیگر تلقی نکرده است.  

شورای امنیت اشغال منطقه آغدام و سایر مناطق تصرف شده اخیر از سرزمین آذربایجان، کلیه اقدامات مسلحانه در منطقه، حمله به غیر نظامیان و بمباران مناطق مسکونی را محکوم می کند. عقب نشینی کامل، بدون قید و شرط نیروها از مناطق اشغالی و پایان دادن به اقدامات مسلحانه را تقاضا می کند.

شورا از دولت ها می خواهد از تهیه هر گونه سلاح و مهمات خودداری کنند چرا که به تشدید مخاصمات و تداوم اشغال اراضی منجر می شود. از دبیرکل و همه آژانس های بین المللی مربوطه می خواهد به فوریت کمک های بشر دوستانه را به غیر نظامیان ارائه و جنگ زدگان را در بازگشت به خانه و کاشانه خود مساعدت  کنند. 

در هنگام بررسی قطعنامه سوم با شماره 874 مورخه 14 اکتبر 1993 آذربایجان و ارمنستان بدون حق رای شرکت داشتند. این قطعنامه پس از اشغال منطقه فضولی صادر شد، در این قطعنامه نیز به کلیه اصول فوق الذکر (غیر قابل تغییر بودن مرزها، عدم استفاده از زور برای تصرف سرزمین، عقب نشینی نیروهای اشغالگر از اراضی آذربایجان، عدم تهیه هر نوع سلاح و مهمات از طرف کشورهای ثالث) تاکید شد. از ارمنستان خواسته شده تا در خصوص عدم گسترش دامنه جنگ و مناطق جنگی تضمین بدهد. در این قطعنامه ضمن ابراز نگرانی شدید از اقدامات منجر به کوچ اجباری تعداد زیادی از غیر نظامیان آذربایجانی، عقب نشینی طبق یک جدول زمانی از مناطق تصرف شده اخیر درخواست شد و موانع بر سر راه ارتباطات و حمل و نقل نیز برداشته شود. زمینه بازگشت محترمانه و ایمن جنگ زدگان به منازل خود نیز فراهم شود.

نهایتا در قطعنامه چهارم با شماره 884 مورخه 12 نوامبر 1993 شورای امنیت ضمن تاکید بر رعایت قطعنامه های قبلی و با ابراز نگرانی شدید اظهار می دارد؛ که تنش بین ارمنستان و آذربایجان و تداوم جنگ در قره باغ و مناطق پیرامون آن در قلمرو جمهوری آذربایجان صلح و امنیت در منطقه را به خطر انداخته است. 

این قطعنامه که پس از از اشغال منطقه زنگیلان و شهر هورادیز آذربایجان صادر شد، با قید این موضوع که نقض اخیر آتش بس، شروع درگیری نظامی را در پی داشته است، از دولت ارمنستان خواسته می شود تا با استفاده از نفوذ خود بر ارامنه قره باغ آذربایجان آنان را به تبعیت از قطعنامه های 822 (1993)، 853 (1993) و 874 (1993) وادار کرده، تا قلمرو و مناطق جنگی گسترش نیابد. 

با نگاه به قطعنامه های شورای امنیت آشکار می شود که از دیدگاه شورای امنیت قره باغ و مناطق پیرامون آن متعلق به آذربایجان است و اقدامات تجاوزکارانه ارامنه صرفا توسط ساکنین ارمنی منطقه قره باغ صورت نگرفته و دولت ارمنستان در شروع و تداوم بحران دخیل بوده است و شورای امنیت نقض صلح و امنیت در منطقه را احراز کرده بود.

علی‌رغم صدور قطعنامه های فوق دولت ارمنستان از اجرای مفاد آن خودداری کرده در حالی که طبق ماده 25 منشور ملل متحد کلیه دول عضو سازمان ملل به تبعیت از قطعنامه های شورای امنیت مکلف هستند. موضوع دیگری که در قطعنامه های صادره شورای امنیت در آن مقطع زمانی جلب توجه می کند کوچ اجباری ساکنین آذربایجانی مناطق اشغال شده است که هنوز هم زمینه بازگشت آنان به خانه و کاشانه خودشان فراهم نیست.