بزرگراه عراق تا سوریه، فرصتی برای ایران

نویسنده: کارولین رز

دیپلماسی ایرانی: طی یک ماه گذشته، چشم انداز سیاسی سرزمین شام در حال تغییر بوده است. ایالات متحده در سیاست رسمی خود در منطقه بازنگری کرده و تصمیم گرفته از شمار نیروهای ویژه عملیاتی خود در شمال سوریه بکاهد و از این رو، یک خلاء قدرت در منطقه ایجاد کرده است. پس از حمله ترکیه به شمال سوریه و یک آتش بس کوتاه مدت، مسکو و آنکارا به توافقی دست یافتند که امکان بیرون راندن جنگجویان کرد را حدود 30 کیلومتر از مرز مشترک با ترکیه عقب بکشند و منطقه حائل مورد نظر ترکیه را تا 28 کیلومتری مرز ایجاد کنند. در حالی که این تصمیم گیری ها شرایط در شمال سوریه را بی ثبات کرده، دولت بشار اسد برای تحکیم عناصر کنترل اقتصادی-سیاسی بر نیمه جنوبی کشور تلاش می کرده است. دولت اسد که شریکی مناسب در بغداد پیدا کرده، در صدد بازگشایی آزادراه بوکمال قائم، «مسیر حیاتی» حدودا 300 کیلومتری برآمده که نشان دهنده احیا شدن روابط سوریه-عراق و استراتژی اقتصادی نوظهور پس از جنگ است.

عادل عبدالمهدی، نخست وزیر عراق، به رغم هشدارهای دولت های همسایه و ایالات متحده تصمیم گرفت در بازگشایی گذرگاه بوکمال قائم با دولت اسد همکاری کند. اگرچه همکاری بغداد با دمشق همچنان بحث برانگیز است، اما عبدالمهدی به دنبال ارتقاء اقتصاد استان انبار پس از سال ها درگیری و خشونت های سیاسی است. با این حال، تاثیرات بازگشایی گذرگاه بوکمال قائم ورای رفاه اقتصادی خواهد بود و می تواند به احیای اقتصادی-سیاسی دولت اسد کمک کند. به علاوه، این گذرگاه تاثیر تحریم های بین المللی را کاهش می دهد و به افزایش نفوذ ایران در عراق و سوریه می انجامد.

مقامات دولت و ارتش عراق و سوریه 30 سپتامبر به طور نمادین روبان قرمز را بریدند و گذرگاه بوکمال قائم را در جریان مراسی پر از دلهره و نگرانی، بازگشایی کردند. پوسترهای تصویر اسد و عبدالمهدی و پرچم های دو کشور در سراسر آزادراه و ایست های بازرسی آن نصب شد. این مسیر که اکنون به روی مسافران و بازرگانان گشوده شده، در سال 2012 اندکی پس از آغاز درگیری های سیاسی در سوریه تعطیل شد. پس از سلطه داعش بر استان های دیرالزور و انبار و اشغال منطقه توسط تروریست ها تا سال 2017، عملیات بوکمال قائم به کلی متوقف شده بود و تنها بعد از آنکه ارتش دو کشور عناصر داعش را از منطقه بیرون راندند، از سر گرفته شد.

ارزش روابط تجاری سوریه و عراق برای دمشق پیش از جنگ به 3 میلیارد دلار می رسید. بسته شدن گذرگاه بوکمال قائم آسیب شدیدی به اقتصاد سوریه وارد کرد. آسیب دیدن کارخانه ها و از بین رفتن منابع در جریان جنگ هم صادرات سوریه را به کلی نابود و اقتصاد این کشور را به تولید محصولات کشاورزی و تولیدات فسفات محدود کرد. اگرچه اقتصاد سوریه پیش از جنگ بر مبنای نفت تعریف نشده بود، اما در سال های 2005 تا 2010 صادرات نفتی 20 درصد از درآمد دولت را تشکیل می داد. از بین رفتن منابع درآمد و تامین نامناسب نفت همراه با ظرفیت رو به افول تولید برق در سوریه، به بحران شدید انرژی در این کشور انجامید. شرکای تجاری پیشین سوریه در جریان 8 سال جنگ داخلی در این کشور سامانه های تولید مختص خود و روابط تجاری جدیدی در منطقه ایجاد کردند و به رغم تخصیص خط اعتباری روسیه و ایران به تامین نفت و سرمایه گذاری در زیرساخت ها، دولت سوریه نتوانست اقتصاد آسیب دیده در خشونت های جنگ و تحریم های بین المللی را بهبود بخشد. همانطور که توبایس اشنایدر، تحلیلگر، اشاره کرده، کاهش شدید ذخایر مالی، دستمزد نیروهای دولت، هزینه بالای واردات و افزایش کنترل قیمت شرایط را برای فروپاشی پوند سوریه فراهم آوردند. بازارهای غیرقانونی و غیررسمی دوران جنگ در زمینه مواد مخدر، اسلحه، نفت خام و قاچاق انسان، نبود فرماندهی سیاسی-اقتصادی را تشدید کردند و به ایجاد اقتصادهای جنگی نیمه مستقل در استان های مختلف تحت کنترل شورشیان انجامیدند.

در چنین شرایطی، بازگشایی گذرگاه بوکمال قائم یک سری فرصت های مالی برای اقتصاد آسیب دیده سوریه فراهم می آورد. این مسیر امکان انتقال محموله های نفت خام و نفت تصفیه شده در محدوده های تحت کنترل دولت اسد را فراهم می آورد. احتمال تخصیص خطوط جدید اعتباری از سوی ایران به صورت واردات کالا و انتقال تجهیزات در سراسر مسیر بوکمال قائم هم وجود دارد و این اتفاق توسط یگان های بسیج مردمی (حشد الشعبی) که هم اکنون بخش های قابل توجهی از این راه را تحت کنترل دارند، تسهیل می شود. بازگشایی این مسیر هزینه واردات به سوریه را به میزان قابل توجهی کاهش می دهد و امکان مدیریت کسری تجاری 7 میلیارد دلاری، توازن مجدد در اقتصاد وابسته به بازارهای رزمی و کشاورزی و بهره برداری از مسیرهای جدید تجاری برای دور زدن هزینه سنگین تحریم های بین المللی را برای دولت اسد فراهم می آورد. بازگشایی مسیر بوکمال قائم برای اقتصاد سوریه که با تورم، بدهی و صادرات اندک فلج شده، یک فرصت خوشایند تجاری و راهی برای تضمین جایگاه اسد در دوران بعد از جنگ است.

با این حال، شاید بتوان گفت که بیشترین سود را از افزایش همکاری ها بین عراق و سوریه برای بازگشایی گذرگاه بوکمال قائم، ایران، یکی از بزرگ ترین حامیان مالی دو کشور می برد. مسیر زمینی از تهران به مدیترانه تحقق هدف دیرینه دولت ایران است و امکان ایجاد یک خط ارتباطی زمینی به عنوان بخشی از استراتژی هلال شیعی را برای نیروهای قدس سپاه پاسداران و گروه های شبه نظامی متحد آن فراهم می آورد و در عین حال، جایگاه اسد را در سوریه پس از جنگ تثبیت می کند. این مسیر به معنای مشارکت سیاسی و تجاری بیشتر ایران در سرزمین شام خواهد بود.

احیای مسیر بوکمال قائم همچنین سوالاتی را درباره اقدام بعدی دولت اسد ایجاد می کند؛ اینکه دولت اسد درباره دو مسیر بازگشایی نشده در شمال، یعنی گذرگاه یعروبیه که تحت کنترل یگان های مدافع خل کردهای سوری است، و تنف در نزدیکی پایگاه آمریکا در استان حمص که توسط گروه های مسلح سوری تحت حمایت آمریکا اداره می شود، چه خواهد کرد. اقدام اخیر ایالات متحده به عقب نشینی از سوریه و شرایط ناخوشایند یگان های مدافع خلق می تواند به دولت اسد در پیشبرد اهداف اقتصادی و مرتبط سازی بوکمال قائم، تنف و یعروبیه و اجرای استراتژی تجاری دیرینه، یاری رساند.

منبع: شورای آتلانتیک / مترجم: طلا تسلیمی