تنش های فزاینده در سایه تمامیت خواهی اردوغان

آرمان سلیمی: نتایج همه پرسی روز یکشنبه در ترکیه در فضای رسانه ها، کارشناسان و افکار عمومی ایران و بسیاری از کشورهای منطقه واکنش ها و بازتاب های زیادی را به همراه داشت. در این میان، ایرانیان در شبکه های مجازی و خبرگزاری ها با حساسیتی فوق العاده همه پرسی 16 آوریل 2017 ترکیه را دنبال کردند و بعد از مشخص شدن نتایج همه پرسی کهه پیروزی رای بله (آری) را در پی داشت، مباحثه پیرامون نتایج این واقعه مهم بالا گرفته است. در همین زمینه سخنگوی وزارت خارجه کشورمان در نشست هفتگی خود با خبرنگاران اظهار داشت: «بحث رفراندوم در ترکیه موضوع داخلی کشور همسایه است. هر آنچه اتفاق افتاده و خواهد افتاد به دولت و ملت ترکیه مربوط خواهد بود و هرآنچه مردم ترکیه، رای دهند برای ما محترم است. بهرام قاسمی در ارتباط با تاثیر نتیجه همه پرسی بر منطقه نیز خاطر نشان کرد: باید منتظر ماند و صبر کرد ولی امیدوارم به صلح، ثبات، امنیت و ایجاد اجماع در ترکیه کمکک کند. چون هنوز آثار و نتایج این رفراندوم ادامه دارد، باید صبر کرد و درباره نتایج آن عجله نشود.

بیان این اظهارات و پرسش های ذهنی ایرانیان در شبکه های اجتماعی نشان گر آن است که آینده روابط ایران و ترکیه پس از همه پرسی اخیر، بسیار دارای اهمیت است. با این وجود شاهد هستیم که خبرگزاری ها و مراکز پژوهشی کشورمان توجه بسیار کمی را به این موضوع مهم که روابط ایران و ترکیه بعد از همه پرسی به چه سمتی پیش خواهد رفت، معطوف کرده اند. از همین رو، آینده روابط ایران و ترکیه را بعد از همه پرسی ترکیه، با کارشناسان مورد بحث و بررسی قرار داده است.

تنش های ایران و ترکیه بعد از همه پرسی افزایش پیدا خواهد کرد

اردشیر پشنگ کارشناس مسائل خاورمیانه در ارتباط با مناسبات ایران و ترکیه بعد از رای مثبت شهروندان این کشور به همه پرسی تغییر قانون اساسی اظهار داشت: «پیش از آن که به مناسبات تهران و آنکارا بعد از همه پرسی روز یکشنبه توجه داشته باشیم، ضروری است روند مناسبات دو کشور از دوران به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در 2002 مورد بررسی قرار بگیرد. بعد از به قدرت رسیدن حزب آک پارتی نگاهی جدید بر سیاست خارجی ترکیه حاکم شد که متفاوت از تمامی دولت های قبلی بود. اساس سیاست این حزب بر این مبنا بود که ترکیه در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نفوذ و قدرت خود را در خاورمیانه افزایش دهد. این موضوع بیش از هر زمان دیگری بعد از وقایع موسوم به بهار عربی در سال 2011 نمود بیشتری پیدا کرد. گرایش ترکیه برای دخالت در بحران کشورهای مصر، لیبی و در ادامه سوریه در  عمل، موجب شد که تضاد استراتژیک بزرگی در نگاه ترکیه و ایران نسبت به مسائل خاورمیانه پدیدار شود. هر چند دو کشور در زمینه های اقتصادی و سیاسی دارای روابط روبه رشد و حسنه ای بودند اما بعد از 2011 نوع نگاه حزب عدالت و توسعه به بحران های خاورمیانه، موجب شد که تهران و آنکارا به دو رقیب جدی تبدیل شوند. اوج نمود این مساله را هم می توان در چالش دو طرف در بحران های سوریه و عراق دانست. به عبارتی ترکیه در محور مخالف با ایران قرار گرفت و این تقابل تا امروز نیز باقی مانده است.»

این کارشناس مسائل خاورمیانه در ادامه گفته های خود تصریح کرد: «در مجموع با توجه به نوع نگاه ترکیه به خاورمیانه و نوع ارتباط و نزدیکی سیستماتیک حزب عدالت و توسعه و اردوغان با جریان اخوان المسلمین و تامل در این موضوع که ایران به عنوان قدرتی شیعی در منطقه حضور دارد؛ تقابل مذهبی و سیاسی آشکاری میان دو کشور ایجاد کرده است. با نظر به این ملاحظات، در شرایط بعد از همه پرسی 16 آوریل که اردوغان با انحصار قدرت بیشتر در پی تبدیل ترکیه به قدرت هژمون در منطقه است، سبب خواهد شد که رقابت های استراتژیک ایران و ترکیه در منطقه با شدت بیشتر ادامه داشته باشد و این موضوع، از یک سو در تنش بیشتر ایران در عراق و سوریه و همکاری آنکارا بیشتر با کشورهای عربی برای بر هم زدن موازنه به ضرر تهران نمود پیدا خواهد کرد و از سوی دیگر، تلاش برای افزایش نفوذ اخوان المسلمین و الگوی حکومت عدالت و توسعه در منطقه، رقابتی الگویی میان دو کشور افزایش پیدا خواهد کرد.»

پیش بینی ناپذیری اردوغان زمینه بحران و بی ثباتی بیشتر

پشنگ در بخشی دیگر از گفته های خود با تاکید بر پیش بینی ناپذیری اردوغان و ریسک پذیری بالای او در عرصه سیاست خارجه گفت: «این مساله موجب خواهد شد که بی ثباتی بیشتری بر منطقه حاکم شود و این موضوع به هیچ عنوان در راستای منافع ایران نیست؛ زیرا بعد از همه پرسی نظمی که اردوغان برای خارومیانه موردنظر دارد، به نوعی خواهان تجدیدنظر در وضع موجود است و این بر خلاف راهبرد فعلی ایران است که حفظ وضع موجود را در منطقه دنبال می کند. در مجموع، بر این تصور هستم که پیروزی اردوغان در رفراندوم وضعیتی بی ثبات و پیچیده را بر خاورمیانه حاکم می کند که برآیند آن رقابت و تنش بیشتر میان ایران و ترکیه است.»

حذف رقبای داخلی اردوغان، زمینه افزایش تنش های منطقه ای میان تهران و آنکارا

همچنین، این کارشناس مسائل بین المللی در ارتباط با تغییر جایگاه و وضعیت حکومت مداری در شرایط قبل و بعد از کودتا خاطرنشان کرد: « در وضعیت بعد از پیروزی همه پرسی 16 آوریل 2017 چند تغییر مهم اتفاق افتاده است. از یک سو قدرت ارتش به عنوان مهم ترین حافظ نظام ترکیه کمالیستی به شدت تضعیف شده و این روند از سال 2002 از سوی اردوغان در دستور کار قرار گرفته است. نقطه اوج این موضوع را می توان در کودتای نافرجام و شکست خورده ارتش ترکیه در 15 جولای 2016 مشاهده کرد که عملا اردوغان مدیریت اوضاع را در دست گرفت. هر چند امکان کودتای مجدد ارتش هم چنان وجود دارد اما در شرایط بعد از همه پرسی و با توجه به تسویه حساب های اردوغان در چند ماه گذشته می توان گفت که در عرصه سیاست خارجی عملا نقش ارتش از روند معادلات کم رنگ شده و فضا برای تصمیمات شخصی رئیس جمهور ترکیه مهیا شده است. از سوی دیگر، موضوع دیگر قابل توجه در همه پرسی اخیر در ارتباط با تغییر نظام سیاسی از پارلمانی به ریاستی است که عملا زمینه را برای تبدیل شدن اردوغان به قدرت بلامنازع را مهیا می کند. واقعیت آن است دیگر رجب طیب اردوغان تهدیدی جدی را از سوی احزاب رقیب حزب متبوع خود، احساس نمی کند و به واسطه افزایش اختیارات رئیس جمهور، دیگر نظام موازنه قوا به نفع پارلمان ترکیه نیست. در این شرایط با گرفته شدن قدرت از دست ارتش و کاهش توان رایزنی و تاثیرگذاری احزاب اپوزیسیون، فضا برای مانور بیشتر اردوغان افزایش پیدا کرده و اردوغان در نبود موانع داخلی، در عرصه سیاست خارجی  ماجراجویی بیشتر ترکیه را در منطقه در پی خواهد داشت و برآیند این مساله افزایش تنش میان ایران و ترکیه خواهد بود.»

اردشیر پشنگ کنار گذاشته شدن رقبای حزبی و سیاست مدران خردمند و میانه روی همانند احمد داوود اغلو و عبدالله گل را در شرایط بعد از همه پرسی، بسیار با اهمیت خواند و اظهار داشت: «بی گمان کنار گذاشتن  اشخاص میانه رو که مشی دیپلماتیک و خرد جمعی آن ها بسیار بیشتر از مشی فرد محوری آن ها بود، بر یکجانبه گرایی اردوغان در عرصه سیاست داخلی و خارجی خواهد افزود. واقعیت آن است از سال 2001 تا کنون، از  هسته 11 نفره اولیه حزب عدالت و توسعه تنها اردوغان باقی مانده است. این موضوع، نشان می دهد که تمامیت خواهی اردوغان تنها محصور در داخل ترکیه نخواهد بود و در عرصه سیاست خارجی نمود پیدا خواهد کرد و پیش بینی ناپذیری هر چه بیشتر اردوغان را در پی خواهد داشت.» 

اردوغان بعد از همه پرسی رویکرد تهاجمی تری نسبت به ایران خواهد داشت

سیامک کاکایی کارشناس مسائل ترکیه نیز در ارتباط تاثیرات نتایج همه پرسی 16 آوریل 2017 بر راهبرد ترکیه در سیاست خارجی و مناسبات آنکارا با تهران اظهار داشت: «همه پرسی قانون اساسی ترکیه، ضمن اینکه بر قدرت شخصی اردوغان افزوده است، بر تمرکز قدرت در نهاد ریاست جمهوری خواهد افزود. این مساله نیز بر سیاست های داخلی و خارجی آنکارا تاثیر خواهد گذاشت. به ویژه در حوزه سیاست خارجی با توجه به این که اردوغان رویکردی تهاجمی را نسبت به تحولات و معادلات منطقه ای داشته است، بعد از همه پرسی نیز می توان پیش بینی کرد که راهبرد اردوغان بر تلاش برای ادامه و افزایش نفوذ خود در منطقه باشد. در این زمینه، سیاست های ترکیه در سوریه و عراق می تواند به زمینه های رقابت تهران و آنکارا تبدیل شود.»

در ادامه گفته های خود این کارشناس مسائل ترکیه خاطرنشان کرد: «در سطحی کلان باید دو وجه را در ارتباط با مناسبات ایران و ترکیه قائل شد. یک وجه این است که به رغم همکاری های گسترده میان دو کشور، رقابت های جدی نیز در منطقه خارومیانه با یکدیگر دارند. به ویژه در یک سال اخیر شاهد بوده ایم که ترکیه تلاش کرده تا نفوذ ایران در منطقه کاهش دهد. بنابراین آنچه به طور مشخص در شرایط جدید باید مورد تاکید قرار داد، احتمال افزایش تنش ها میان دو طرف است. اما وجه دیگر مساله این است که ترکیه و ایران دو کشوری هستند که پیشینه روابط طولانی را با یکدیگر دارند. اگر از این منظر به موضوع بنگریم، به نظر نمی رسد که بعد از همه پرسی تغییرات آن چنان بزرگی در مناسبات میان ترکیه و ایران اتفاق بیافتد. واقعیت آن است که روابط میان دو کشور از مکانیسم نسبتا ثابتی برخوردار است و این دو بازیگر با توجه به نیاز به تعامل یکدیگر را فهم خواهند کرد. با این وجود، این مساله قابل پیش بینی است که اردوغان بعد از همه پرسی گستره رویکرد تهاجمی خود را افزایش دهد.»

نئوعثمانی گرایی اردوغان در بُعد ایدئولوژیکی زمینه ساز رقابت بیشتر

کاکایی در بخشی دیگر از اظهارات خود با تاکید بر این موضوع که اردوغان از نظر شخصیتی کینه ای شخصی را نسبت به ایران و حتی اروپایی ها ندارد، خاظر نشان کرد: «یک جنبه از رفتار سیاسی اردوغان، عمل گرای بوده و جنبه دیگر آن، پیگیری تقویت وجهه ترکیه در منطقه است. این امر به نوعی در قالب نئوعثمانی گرایی در تفکر اردوغان قابل تفسیر و خوانش است. شایان ذکر است که عثمانی گرایی به منظور بُعد جغرافیایی نیست، بلکه ابعاد فرهنگی و ایدئولوژیک مساله مطرح است که می تواند زمینه تقابل میان ایران و ترکیه را بیشتر کند اما همه نتایج مبتنی بر خواست و نظر ترکیه نیست، بلکه شرایط منطقه ای و اقتضائات بین المللی موضوعاتی هستند که میانند بر رفتار اردوغان تاثیرگذار باشند.»