آیا امیدی به تغییر عربستان هست؟

نویسنده: نیکلاس پلهام

دیپلماسی ایرانی: شبه جزیره عربستان از گذشته تا همین قرن گذشته که به تسخیر وهابی ها درآمد، همواره ترکیبی از فرقه های گوناگون بوده است؛ درست همانند تنوعات موجود در هر نقطه دیگری از خاورمیانه کثرت گرا. در طول قرن­ ها گروه ها و فرقه های گوناگونی در عربستان زندگی می کردند؛ فرقه­ هایی چون عارفان صوفی از شاخه سنی اسلام، اعضای فرقه زیدی که با شاخه شیعه در ارتباط هستند، شیعه های اثنی عشری و همچنین کارگران فصلی مزارع از یهودیان یمن. اما از قرن هجدهم به بعد امواج پی در پی از مبارزان جنبش احیای وهابیت که بیشترشان از قبایل سنی داخلی بودند، تلاش خود را آغاز کردند تا اسلام افراطی را به اجرا درآورند.

در ماه ژانویه، من به همراه سردبیر ارشد مجله «اکونومیست» به عربستان سعودی و به دیدار شاهزاده «محمد بن سلمان»، جانشین جوان ولیعهد این کشور رفتیم. پس از تاجگذاری ملک «سلمان»، پدر سالخورده شاهزاده محمد بن سلمان در ژانویه 2015، وی به مقام جانشین ولیعهدی، سرپرست وزارت دفاع و حاکم عملی عربستان سعودی ارتقا یافت. ما در زمانی شوم با او ملاقات کردیم. او سال جدید را با اعدام 47 نفر از جمله 43 جهادی سنی و 4 مسلمان شیعه آغاز کرده بود که این اعدام­ ها از نظر تعداد، پس از سرکوب های دوران بازپس گیری مسجد جامع مکه در سال 1979 بی سابقه بود. در طول این ملاقات، شاهزاده جوان گزارش اعدام ها را از صفحه نمایش بزرگ تلویزیون محل ملاقات با دقت تماشا می کرد. در همین زمان بود که معترضان ایرانی به این اعدام ها به سفارت عربستان در تهران یورش بردند و شاهزاده محمد بن سلمان نیز در پاسخی فوری، روابط با ایران را به طور کامل قطع کرد.

محمد بن سلمان در امور داخلی همان قدر لجبار است که در سیاست خارجی. ظاهراً از زمان روی کار آمدن وی اوضاع داخلی بحرانی­ تر از قبل شده است، حقوق زنان بیش از پیش پایمال می­ شود و خشونت علیه آنها افزایش یافته، پلیس مذهبی حملات خود را به محافل خصوصی از سر گرفته است و نویسندگانی که در تجمعات ادبی داستان های مردمی را بازگو کرده بودند به جرم توهین زندانی می شوند. در نوامبر 2015 «اشرف فیاض»، یک شاعر فلسطینی که در عربستان بزرگ شده است به خاطر یک شعر به اعدام محکوم شد؛ او نوشته بود «من جهنم را در زمین تجربه کرده ام.» جرم او ابراز شک و تردید در دین بود.

شاهزاده محمد بن سلمان در همین مدت کوتاه قابلیت های محافظه کارانه و سرکوبگرانه خود را به نحو احسن به اثبات رسانده است. اوایل سال جاری و مدتی پس از اعدام ها، او به واحد ویژه پلیس امنیت اخلاقی این قدرت را داد که مردم را دستگیر کرده و وعاظ محبوبی که به خود جرات به چالش کشیدن نظام و سران کشور را داده اند را نیز بازداشت و زندانی کنند. یکی از این افراد «عبدالعزیز الطریف» بود، واعظ تلویزیونی برجسته ای که از حاکمان عربستان سعودی انتقاد کرده بود. خبر دستگیری این واعظ پس از انتشار در توئیتر 22 هزار بار توئیت شد.

در این دیدار و گفتگو، شاهزاده محمد بن سلمان اعلام کرد که با اصلاحات موافق است و بر اجرای اصلاحات تأکید کرد. وی به موضوع کاهش وابستگی عربستان به نفت اشاره و عنوان کرد که تحقق این امر مستلزم ایجاد تنوع در اقتصاد کشور است. وی همچنین در موضوع زنان معتقد بود که باید نقش سازنده تری در اقتصاد کشور ایفا کنند. وی در مورد مهاجران نیز گفت که باید همانند سایرین از حقوق شهروندی برخوردار باشند.

وی معتقد است که آسانگیری در برخی از قواعد و قوانین اجتماعی، مزایای اقتصادی بسیاری را به همراه خواهد داشت. شاهزاه محمد بن سلمان بر این باور است که دولت برای جلوگیری از مهاجرت شهروندان این کشور به دبی یا بیروت (دو پایتختی که زنان در آن حق رانندگی دارند و مردم نیز می توانند آزادانه تر زندگی کنند) باید مراکز توریستی مخصوص به خود را ایجاد کند تا ارز را در خانه حفظ کند. محمد بن سلمان به ما گفت که تصمیم دارد تا به عنوان بخشی از طرح 5 میلیارد دلاری دولت برای توسعه بخش تفریحی کشور، پارک ها و استراحتگاه هایی را در جزایر دست نخورده پادشاهی در دریای سرخ احداث کند. وزیر آموزش و پرورش جدید  نیز از گشایش شعبه های دانشگاه های آمریکایی در کشور عربستان سعودی خبر داده است. در حالی که آخرین سینماهای عمومی عربستان سعودی در سال های 1970 به طور کامل تعطیل شدند، وزیر اطلاعات نقشه مجموعه جدیدی را به ما نشان می دهد که به سالن سینما، تئاتر و خانه اپرا مجهز است. مشاور محمد بن سلمان او را همانند «شیخ محمد بن راشد آل مکتوم»، حاکم دبی می داند که شهر آرام و سوت و کور دبی را به یک کلان شهر افسار گسیخته تبدیل کرد. اما همه این صحبت ها از ساخت و احداث پارک ها و مجتمع های تفریحی در برابر بنیادهای وهابی رنگ می بازد.

هرسال جده، دومین شهر بزرگ عربستان سعودی میزان جشنواره ای برای یادآوری دوران قبل از وهابیت است؛ اما تحت شعاری به ظاهر بی ضرر «ما در گذشته این گونه بودیم». انجمن های خیریه با بودجه تجار محلی، یاد خاطرات گذشته های این کشور و دورانی که کثرت گرایی در آن رواج داشت را زنده می کنند. در این مراسم به طور معمول دختران و زنان هیجان زده در غرفه هایی تفکیک شده و جدا از مردان می ایستند، کمدین ها روی صحنه و در هوای باز برنامه اجرا می کنند و دی جی ها آهنگ های انگلیسی پخش می کنند. یکی از مسئولان برگزاری این مراسم می گوید: "این فستیوال در حقیقت پاسخی است به قبایل صحرانشینی که این شهر را همواره مورد تحقیر و تمسخر قرار می دهند".

برخلاف داعش که تنها در دو سال سرزمین های اسلامی را به طور کامل به یغما برد و آنها را از وجود مسلمانان یا غیرمسلمانان سنت گریز پاک کرد، وهابی ها با وجود یک قرن حکومت بر عربستان سعودی همچنان در سرکوب فرهنگ ها و فرقه های مختلف موجود در این شبه جزیره با شکست روبرو شده اند. برخی معتقدند که در مقایسه با گذشته وهابی ها اکنون انعطاف پذیری بیشتری نسبت به دیگر ادیان از خود نشان می دهند. به عنوان مثال جمعیت مسیحی زیادی در این کشور زندگی می کنند و با این که به لحاظ قانونی حضور افراد غیرمسلمان در شهرهای مذهبی مکه و مدینه ممنوع است، اما شاهد آن هستیم که راننده ها و خدمتکاران غیرمسلمان بسیاری در این دو شهر زندگی و فعالیت می کنند. یکی از تاجران سعودی که خود دو خدمتکار فیلیپینی را در مجموعه اش به کار گرفته در این باره می گوید: "در گذشته طوری وانمود می کردیم که انگار جشن کریسمس وجود ندارد، اما اکنون ما به کارمندان مسیحی خود به مناسبت کریسمس هدیه می دهیم و برای مناسبت های آنها نیز مراسم و میهمانی بربا می کنیم".

به عنوان یک روزنامه نگار، یک روز صبح به دادگاه کیفری ریاض رفتم. به من گفته شده بود که هرکسی که امیدی به دادرسی دارد باید با ریشی ژولیده در آنجا حضور یابد چرا که ریش ژولیده نشان از تقوا دارد. در دادگاه شماره 39 راننده تاکسی جوانی با ظاهری بسیار تمیز و آراسته که پدر 6 فرزند بود برای طلب عفو بخشش به مقامات دادگاه التماس می کرد. قاضی او را به جرم شرب خمر به 80 ضربه شلاق محکوم کرده بود. مرد جوان  با همان حالت التماس آمیز می گفت: "اما پلیس به من گفت اگر من به گناه خود اقرار کنم  مرا خواهید بخشید" و قاضی نیز که به نظر می آمد تمایل به بخشش دارد اما توان این کار را ندارد در پاسخ به او گفت: "هیچ کسی نمی تواند از مجازاتی که خداوند برایش تعیین کرده فرار کند".

در طول اقامتم در ریاض  به دیدن «حسن فرحان المالکی» رفتم و با او در خانه نیمه ویرانه اش در حومه شرقی ریاض دیدار کردم. اگرچه او در گذشته کارمند دولت بود که حقوق خوبی هم از دولت دریافت می کرد، اما او حالا یک معترض فعال است. او به من گفت که در دوران خدمتش در وزارت آموزش و پروش عربستان، نوار کاست هایی از موعظه های «بن باز»، مفتی ارشد سعودی را توزیع می کرده است که شامل سخنانی تند و افراطی بودند. اما سفر او به افغانستان و نقش چشمگیر و قابل توجه عربستان سعودی در حملات 11سپتامبر 2001 باعث شد که دیدگاه فرحان تغییر کند. پس از آغاز فعالیت های سیاسی، المالکی از وزارت آموزش و پرورش اخراج شده و به خاطر فعالیت های خود دو بار به زندان رفته است.

المالکی می­ گوید: "نخبگان و اشراف زاده ها به باشگاه های ساحلی رفته و در قصرهای مجلل مجهز به سینما و کافه زندگی می کنند اما برای فقرا چیزی تغییر نمی کند. روحانیون رژیم تظاهرات و آزادی بیان را منع و خود را از تمام اعمال مفسدانه شان تبرئه می کنند". او درحالی که چای می نوشید ادامه داد: "پیامبر خود به شکلی مسالمت آمیز در میان کفار در مکه زندگی می کردند. چرا جانشینان او اعلام می کنند که این کار ممکن نیست؟"

در ماه ژانویه سال جاری واعظ و روحانی برجسته شیعه «شیخ نمر باقر النمر» که جنبش اعتراضی شیعیان در استان شرقی عربستان را در سال 2011 و به عنوان بخشی از بهار عربی راه اندازی کرده بود، از سوی دولت عربستان سعودی اعدام شد. یکی از اقوام نزدیک این روحانی شیعه در گفتگویی به من گفت: "پس از کشته شدن شیخ نمر ما دیدیم که نیروهای امنیتی ما تا چه حد شبیه به داعش هستند". برادر شیخ نمر نیز مرا در شهر چرخاند و جاهای مختلف شهر را نشانم داد، او زنانی را به من نشان داد که در قبرستان شهر بر سر مزار پسرها یا برادرانشان در حال عزاداری بودند. تقریباً با هر کسی که سر صحبت را باز می کردم کمی بعد مشخص می شد که یکی از اقوام نزدیکش در زندان های رژیم سعودی در حبس به سر می برد. حتی پسر محمد که 17 سال بیشتر نداشت نیز به اتهام شرکت در تظاهرات در زندان به سر می برد و منتظر است تا حکم اعدامش در چند ماه آینده اجرا شود. محمد نیز می گوید که خاندان آنها سابقه ای طولانی در تظاهرات و مخالفت با رژیم آل سعود دارد.

درحالی که شیعیان بیش از 10 درصد جمعیت عربستان سعودی را تشکیل می دهند، اما حاکمان عربستان پس از یک قرن حکومت تا به حال وزیری شیعه انتخاب نکرده اند. در گفتگویی که با برخی از رهبران جامعه شیعی عربستان در شرق این کشور داشتم نیز آنها به من گفتند که مقامات سعودی مدارس شیعی این منطقه را پر کرده اند از معلمان وهابی؛ معلمانی که به دانش آموزان این فکر و ایده را تلقین می کنند که مسلمانان شیعه افراد مرتد و خائنی هستند که درآمد حاصل از نفت را به جیب می زنند.

در نهایت به نظر می رسد که شاهزاده محمد بن سلمان اهداف بزرگی برای عربستان در سر دارد، اما برای رسیدن به این اهداف باید از هسته وهابیت فراتر رفته و با اقوام و فرقه های مختلفی که در این کشور زندگی می کنند ارتباط مؤثری برقرار کند. باید گفت که اظهارات و دیدگاه های شاهزاده محمد بن سلمان در مورد قراردادهای اجتماعی جدید در عربستان نشان می دهد که او نسبت به مزایای یک جامعه فراگیر درک و آگاهی دارد. هنوز هم این شانس وجود دارد که کتاب های آینده در مورد پادشاهی عربستان سعودی مطالب مثبتی را از این پادشاهی در خود بگنجانند، اما شاهزاده محمد بن سلمان به چیزهایی بیشتر از کلمات برای متقاعد کردن جمعیت ناهمگن کشور نیاز دارد تا نشان دهد سعودی ها بر مردم و کشور حکومت می کنند نه تنها بر خودی ها و وهابی ها.

منبع: نیویورک ریویو/ تحریریه 36