هزینه­‌های انسانی بازپس‌­گیری موصل

دیپلماسی ایرانی: نیروهای عراقی و کُردی به احتمال بسیار زیاد در نبرد بر سر بازپس­ گیری موصل از دست گروه تروریستی داعش پیروز خواهند شد، اما بدون شک این پیروزی هزینه­ های سیاسی و انسانی بسیار بالایی برای آنها در بر خواهد داشت. از آنجا که تعداد زیادی از شهروندان عراقی همچنان در شهر موصل باقی مانده­ اند، عملیات­ نظامی برای بیرون راندن داعش از این شهر می ­تواند منجر به افزایش میزان تلفات غیرنظامیان شود (عراق پس از سوریه و یمن بالاترین میزان تلفات انسانی در جهان را داراست).

از سوی دیگر حضور غیرنظامیان در این شهر روند پیشرفت ائتلاف نظامی برای بازپس ­گیری شهر موصل را به شدت کُند خواهد کرد و این در حالی است که ائتلاف امیدوار است تا میزان خسارات جانبی این نبرد را به حداقل برساند.

با این حال بسیاری از ساکنان و شهروندان شهر 750 هزار نفری موصل در این شهر گرفتار خواهند شد و داعش نیز از حضور آنان به عنوان سپری برای جلوگیری از حملات و بمباران­ های هوایی استفاده خواهد کرد. صدها هزار نفر از این شهروندان موصل نیز برای یافتن پناهگاهی امن به مکان­ های دیگر خواهند رفت اما منطقه ای که همین حالا نیز به واسطه وجود درگیر­ی های متعدد مملو از آوارگان و افراد بی­ خانمان است، پیدا کردن یک پناهگاه امن و مطمئن بسیار دشوار خواهد بود.

موصل بزرگترین شهری است که تاکنون شاهد عملیات نظامی برای بیرون راندن نیروهای داعش از آن بوده است، از این رو سازمان ملل متحد جریان بالقوه و احتمالی آوارگان از این شهر را بسیار بزرگ دانسته و آن را "پیچیده ­ترین عملیات امدادرسانی و انسان ­دوستانه" توصیف کرده است. سازمان ­های امدادرسان هشدار داده­ اند که عملیات­ تهاجمی به منظور بازپس گیری این شهر از دست داعش، به وخیم­ تر شدن بحران انسانی در شمال عراق منجر خواهد شد. از زمان آغاز عملیات نظامی برای بازپس گیری موصل در 17 اکتبر، صدها خانواده این شهر را ترک کرده­ و به جمع چهارمیلیون شهروندی پیوسته ­اند که از ژانویه سال 2014 میلادی تاکنون به واسطه گروه تروریستی داعش از شهر و خانه خود آواره شده­ اند.

بر اساس برآوردهای انجام شده انتظار می ­رود تا 28 اکتبر در حدود 200 هزار شهروند عراقی شهر موصل و مناطق حومه آن را ترک کنند که با پایان این نبرد میزان آوارگان موصل به رقمی در حدود یک میلیون نفر خواهد رسید.

پیش از شروع حملات نظامی حدود 3.3 میلیون شهروند عراقی در داخل این کشور همچنان آواره و سرگردان بودند و 238500 نفر نیز به کشورهای همسایه در منطقه گریختند. از تعداد کل آوارگان عراقی و همچنین 2.1 تا 5.1 میلیون شهروندی که بواسطه عملیات­های نظامی موصل از این شهر آواره خواهند شد، در حدود 700 هزار نفر نیازمند کمک و امدادرسانی­ های روزانه خواهند بود.

کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهجویان با پیش ­بینی پیامدهای انسانی شدید حاصل از عملیات آزادسازی موصل، در حال سازماندهی و مدیریت کمک ­های بین ­المللی به این منطقه است. با این وجود؛ شهروندانی که در حال ترک موصل هستند می ­توانند روند فعالیت اردوگاه­ ها و کمپ ­های ویژه آوارگان عراقی را به طور کامل مختل کنند؛ چرا که برخی از این کمپ­ ها در حال حاضر از نظر تأمین منابع ضروری با مشکلات مضاعف و عدیده­ ای روبرو هستند. بنابراین، به منظور رسیدگی به نیازهای اولیه آوارگان عراقی، باید شریان ­های ارتباطی ضروری باز و قابل ­عبور باشند تا کامیون­ ها بتوانند آب آشامیدنی سالم و همچنین آب مخصوص استحمام را به این مناطق برسانند.

ارسال کمک ­های غذایی مستلزم کمک برخی سازمان ­های بیرونی همچون سازمان برنامه جهانی غذا (WFP) است، اما این سازمان بین­ المللی نیز در حال حاضر برای تأمین نیازهای ضروری یک و نیم میلیون آواره ­ای که تحت نظر این سازمان قرار دارند، با مشکلات بسیاری روبرو است.

از طرف دیگر دستگیری برخی از نیروهای داعشی که تلاش می ­کردند تا خود را در میان آوارگان عراقی پنهان کنند، موجب شده تا نگرانی و ملاحظات امنیتی در این زمینه افزایش یابد و روند رسیدگی به غیرنظامیان و ساماندهی آنها در این کمپ ­ها را پیچیده­ تر کند. در پی عملیات­ آزادسازی موصل، مقامات نیز اقدامات نظارتی خود را تشدید کرده ­اند که این امر خود موجب کُندتر شدن فرایندهای کمک­ رسانی و امداد می­ شود.

اما مشکل بزرگتری که در این میان وجود دارد این است که تقریباً در تمامی مناطق عراق، پناهگاه ­ها و کمپ ­های آوارگان مملو از پناهجویان است. بسیاری از مردمی که از موصل می ­گریزند مجبورند به کمپ ­ها و اردوگاه­ های موجود هجوم ببرند که همین امر موجب تشدید شرایط امنیتی و وخامت اوضاع بهداشتی در این شهرک ­ها خواهد شد. بنابراین سوالی که در اینجا مطرح می ­شود این است که این جمعیت آواره و پناهجو باید به کجا بروند؟

نگاهی به دیگر مناطق داخلی در عراق

از زمان آغاز اشغال موصل توسط نیروهای داعش تا شروع عملیات فعلی بازپس گیری این شهر، اکثر شهروندان به سوی مناطق کُردنشین عراق گریخته­ اند. دولت منطقه ای کردستان عراق (KRG) مدعی شده تاکنون میزبان حدود 5.1 میلیون آواره و پناهجو بوده است اما براساس آمارهای ارائه شده از سوی سازمان ملل متحد تعداد این آورگان احتمالاً در حدود 960 هزار نفر است. این آمارها بدین معناست که در حال حاضر دولت منطقه ای کردستان عراق به یک سوم از جمعیت آواره عراقی پناه داده و این آوارگان را در 21 کمپ سازمان ملل که در سراسر این مناطق برپاست، ساماندهی کرده است (یک کمپ دیگر نیز اکنون در منطقه سلیمانیه در دست احداث است). دولت منطقه ای کردستان که در حال حاضر به دلیل بحران­ های سیاسی و اقتصادی با مشکلات عدیده­ ای روبرو است، از احتمال هجوم مردم آواره موصل به این مناطق ابراز نگرانی کرده و اعلام کرده است که دیگر قادر به تأمین سرپناه برای آوارگان عراقی نیست. اما با وجود تمامی این شرایط، کمپ ­های مستقر در منطقه کردستان عراق همچنان بسیاری از شهروندان آواره شهر موصل را به سوی خود جذب خواهند کرد. به عنوان مثال، اردوگاه «دباگا» تنها در دو روز نخست عملیات نظامی موصل میزبان 1500 تن از شهروندان آواره موصل بوده است و در حال حاضر نیز خود را برای پذیرش چندین هزار آواره دیگر آماده می­ کند.

از اولین سال گشایش این اردوگاه تعداد آوارگان مستقر در این مرکز از 3300 تن به 30 هزار نفر افزایش یافته است و به دلیل تعداد بیش از حد آوارگان بسیاری از آنان در زمین فوتبال نزدیک به این مرکز اسکان داده شده­ اند.

حالا که عملیات بازپس گیری موصل آغاز شده است، احتمالاً اردوگاه ­ها و کمپ ­های اطراف این شهر موج اولیه مهاجران و آوارگان را به سوی خود جذب خواهند کرد. به همین دلیل، سازمان ملل متحد برنامه­ای ترتیب داده تا بخش عمده­ای از پناهگاه­ های جدید خود را در استان نینوا احداث کند. در حال حاضر نیز در این استان شش اردوگاه وجود دارد و دو اردوگاه نیز در دست احداث است.

در استان­ های کرکوک و صلاح­ الدین که در جنوب و جنوب شرق موصل قرار گرفته­ اند نیز دو اردوگاه دیگر در حال ساخت است. از سوی دیگر تعداد بسیار زیادی از اردوگاه­ ها نیز در مناطق دوردست و نزدیک به بغداد متمرکز شده­ اند، اما تمامی 18 اردوگاه­ مستقر در این مناطق میزبان آورگان شهرهای «حویجه»، «فلوجه» و «رمادی» بوده ­اند و دیگر ظرفیتی برای پذیرش آوارگان بیشتر ندارند.

نگاهی به فراتر از مرزهای عراق و کشورهای همسایه

در ماه ­های نخست اشغال استان نینوا توسط نیروهای داعش، حدود 65 هزار پناهنده عراقی به سوی مرزهای ترکیه روانه شدند. از آن زمان به بعد، ترکیه تدابیر سختگیرانه­ ای را در مرزهای خود با عراق به کار گرفت و نگرانی در مورد امنیت مرزهایش را بهانه­ و دستاویزی قرار داد تا حضور نظامی خود در کشور عراق را توجیه کند. اگرچه کشور ترکیه به عنوان مقصد عمده پناهندگان عراقی به شمار نمی ­رود (این کشور در اقدامی دروازه «خابور» را مسدود و بسیاری از مهاجران را در این منطقه گرفتار کرد) اما با این وجود نیروها و گشت­ های مرزبانی ترکیه خود را برای افزایش ترافیک پناهجویان در مرزها آماده کرده ­اند.

کشور اردن نیز که در مراحل اولیه اشغال سوریه و عراق توسط نیروهای داعش، مرزهای خود را به روی پناهجویان و آوارگان این دو کشور بازکرده و پذیرای آنان بود، در حال حاضر عمده مرزهای مشترک خود با این دو کشور را بسته است. ده­ ها هزار نفر از پناهندگان نیز همچنان در کمپ­های صحرایی مستقر در مرزها و دروازه­ های ورودی اردن آواره و سرگردان هستند. به همین دلیل، سازمان ­های بشردوستانه بین ­المللی و دیگر سازمان­ های درگیر در این امر تلاش می ­کنند تا پیش از خروج آوارگان عراقی از مرزهای این کشور و پناهنده شدن به کشورهای دیگر، با ایجاد مراکز و پناهگاه­ هایی در داخل عراق، آوارگان را به این مراکز جذب کرده و از آنها نگهداری و مراقبت کنند.

حتی سازمان ­های بین­ المللی مستقر در سوریه نیز خود را برای پذیرش بیش از 90 هزار آواره عراقی از شهر موصل آماده می ­کنند. پیش­بینی می ­شود بسیاری از این آوارگان عراقی با عبور از گذرگاه غیررسمی میان سوریه و عراق واقع در بزرگراه شماره 47 شهر «تلعفر» و «سنجار» خود را به کمپ «الهول» در شمال مرز سوریه-عراق برسانند. سازمان­ های فعال در زمینه اسکان پناهجویان پیش­بینی و اعلام کرده­ اند که به زودی خیل عظیمی از آوارگان و پناهجویان عراقی به سوی کمپ «الهول» در سوریه روانه خواهند شد، اگرچه در حال حاضر ظرفیت این کمپ به طور کامل تکمیل شده است.

یک هفته پیش از شروع عملیات آزادسازی موصل، دست کم 5 هزار پناهجو به این کمپ وارد شده و هزار پناهجوی دیگر نیز در مرز میان عراق و سوریه منتظر اجازه عبور از مرز بودند. دو اردوگاه کوچکتر «راج» و «نوروز» که در فاصله کمی از کمپ «الهول» قرار گرفته ­اند نیز میزبان حدوداً 2200 پناهجوی آواره عراقی هستند. اگرچه در سوریه جنگ داخلی و همچنین ائتلاف ­های بین­ المللی علیه گروه تروریستی داعش موجب افزایش آمار تلفات غیرنظامیان شده و حتی آمار تلفات شهروندان و غیرنظامیان سوری بسیار بیشتر از میزان تلفات در عراق است، اما این که آوارگان عراقی به دنبال یافتن سرپناهی در سوریه هستند خود به خوبی گویای وخاومت شرایط و وضعیت در کشور عراق است.

منبع: اندیشکده استراتفور / مترجم: زهره شهریاری

انتشار اولیه: سه شنبه 4 آبان 1395 / انتشار مجدد: سه شنبه 18 آبان 1395