ترکیه و بازی کودتای ساختگی

نازنین محمدی، کارشناس حقوق بین الملل

دیپلماسی ایرانی: بامداد روز شنبه، منابع خبری از کودتای نظامی در ترکیه خبر دادند. کودتایی که تنها چند ساعت طول کشید اما در نهایت با محکوم شدن کودتا و حمایت مردم از دولت قانونی و حضور مردم در خیابان ها و همینطور عقب نشینی و تسلیم عوامل کودتا و یگان ارتش پرونده آن بسته شد. اما همچنان گمانه زنی ها درباره آن ادامه دارد. با افزایش شمار کشته ها و زخمی ها و فشار روانی حاکم بر مردم دولت ترکیه از شکست کامل و قطعیه کودتا سخن می گوید و اطمینان داده است که کنترل اوضاع کشور را به میزان 90 درصد در اختیار گرفته است. در همان لحظات اولیه کودتا که در نوع خود غافلگیر کننده بود، کشورهای دیگر، کودتا را محکوم و از دولت قانونی ترکیه حمایت کردند و تعدادی هم حالت بی طرفانه گرفتند که با توجه به تغییر اوضاع و شرایط بتوانند نسبت به اظهار نظر خود دفاع کنند: از جمله عربستان و امریکا.

اولین خبرها حاکی از مستقر شدن یگانی از ارتش در خیابان ها، همچنین مسدود کردن پل ها مهم ارتباطی با اروپا (بسفر) و مسیر حرکت اتوموبیل ها و اعلام حکومت نظامی در آنکارا و استانبول بود. این در حالی بود که نیروهای ارتش که عامل اصلی کودتا بودند، توانستند بلافاصله کنترل تلویزیون دولتی و فرودگاه آتاتورک را برای ساعاتی تحت کنترل خود درآورند؛ اما با دخالت مردم و حضور آنها در خیابان ها به خواست اردوغان و در حمایت از دولت مجددا این ساختمان ها از دست عوامل کودتا خارج شد. تحلیل خبرگزاری ها و رسانه ها هم در نوع خود فابل تامل است. طراحان کودتا تعدادی از فرماندهان ارتش را به گروگان گرفته و به مکان نامعلومی انتقال داده بودند. همین امر موجب شد، دولت ترکیه فرماندهی موقت را جایگزین کند. رییس جدید  ستاد مشترک ارتش ترکیه در یک کنفرانس خبری اعلام کرد تعدادی از نیروهای امنیتی  و ارتش، سربازان  و نیروهای  هوایی زمینی در پس کودتا بودند.

با حمایت مردم و همینطور فشار دولت ترکیه، اردوغان پیروز این کودتا شد و کودتا نتوانست او را از قدرت حذف کند؛ کودتا و براندازی دولت و سرنگونی آن حرکتی از نوع جرایم ملی است و طی یک پروسه ای این برنامه ریزی صورت گرفته و اقدامی ناگهانی نبوده ولی اینکه عوامل کودتا تنها چند ساعت مقاومت کردن و بعد از آن بلافاصله تسلیم شدن سوال برانگیز است. چه سناریویی پشت این ماجرا بوده و چرا فرماندهان ارتش دست به چنین اقدامی زده اند؟ و دولت چگونه توانستند با حمایت مردم، بلافاصله کودتا را خنثی کنند؟ تجربه نشان داده اکثر کودتاها و انقلاب ها با شکست مواجه و بعد از گذشت چند روز به شدت سرکوب شده اند، مانند بحرین. ولی اینکه در ترکیه مردم توانستند وضعیت را به گونه ای دیگر رقم بزنند، نشان دهنده پیروزی مردم در کودتاست نه دولت ترکیه. اینکه اردوغان از طریق اسکایپ از مردم خواست در حمایت از دولت و در محکوم کردن کودتا به خیابان بیایند، نشان می دهد اردوغان به پشتیبانیه مردم دلگرم بوده و قصد داشته با این کار نشان بدهد، دولتش قانونی و مورد حمایت مردم است. درحالی که کودتاچیان، حکومت نظامی و منع تردد اعلام کرده بودند، اما مردم به خیابان امدند. با این حال سوال این است که چرا کودتا شکل گرفت؟ علل و اسباب این کودتا چه بود؟ اگر مردم از دولت حمایت کردند، چرا کودتاچیان خواستار تغییر قانون اساسی و خواستار  حمایت از حقوق تک تک افراد شده بودند؟ به نظر می رسد این سناریوی از پیش تععین شده و بیشتر یک کمدی تراژدی شباهت دارد تا کودتا. عوامل کودتا خود از یگان ارتش که از ارکان مهم کشور محسوب می شوند و مورد اعتماد دولت بودند، هستند. چطور دستگاه اطلاعاتی دولت ترکیه نتوانست کودتا را پیش بینی کند و به باوجود ناگهانی و غیر قابل پیش بینی بودن آن توانستند کودتا را خنثی کنند و عامل اصلی پیروزی را مردم بدانند. به نظر می رسد، کودتای پیش آمده، بیشتر شبیه یک بازی سازی از طرف اردوغان برای نمایش میزان محبوبیت در نزد مردم ترکیه و پیروزی مجدد در انتخابات آینده باشد یا اینکه در منطقه به عنوان رییس جمهور مورد احترام، تلقی شود. در عین حال می تواند حرکتی برای نشان دادن قدرت کشورش در براندازی هر کودتا و عملیات تروریستی و ضربه شصیتی برای جلوگیری از هرگونه اقدام ناگهانی در آینده باشد. با وجود بیانیه ارتش بر حکومت نظامی آیا این نگرانی برای او _ اردغان _ به وجود نمیامد که خون بهای مردم را چگونه پرداخت کند؟ اوو احتمالا در این فکر بوده که کشته شدن چند نفر و پیروزی می تواند پایه های دولتش را مستحکم کند و خون بهایی برای ماندن در مقام ریاست جمهوری باشد. با این حال اردوغان شاید در شکل گیری کودتا بی تاثیر نبوده و خواسته با این کار بهانه های برای خروج نیروهایش از عراق و مرز سوریه داشته باشد و شاید بعد از انفجار تروریستی در فرودگاه و عذر خواهی رسمی مقامات ترکبه از روسیه در اقدام حمله به هواپیمای روسی دست به چنین اقدامی بزند. شاید هم بر این باور بوده که به نوعی خود را از وقایع خاورمیانه عقب بکشد که مبادا در آینده از سوی گروهک داعش مورد حملات تروریستی قرار بگیرد. البته اینکه ارتش ترکیه و فرماندهان هم در اقدامی ناگهانی قصد خیانت و براندازی دولت را داشته و با در دست داشتن تجهیزات نظامی کامل از مواضع خود عقب نشینی کنند، جای تامل است. از سوی دیگر می توان کودتای ساختگی را در راستای توافق روزهای گذشته آمریکا و روسیه برای پایان گام به گام جنگ در سوریه، برداشت کرد که ترکیه یکی از طرف های عمده آن است. حضور نظامیان ترکیه در سوریه و عراق و مداخلات آن در این دو کشور یکی از موارد اختلاف آنکارا و واشنگتن از حامیان کردهای سوری، بوده است. همچنین عادی سازی روابط با رژیم اسرائیل با صرف نظر کردن آنکارا از پیش شرط های خود موجب تخریب وجهه اردوغان و یارانش نزد افکار عمومی اسلامگرایان این کشور شده است.  این کودتا در صورت ساختگی بودن بهانه خوبی برای ادامه تصفیه نظامیان مخالف اردوغان از ارتش ترکیه خواهد بود.

اردوغان بلافاصله کودتا را به فتح الله گولن ارتباط داد و با صراحت اعلام کرد رهبری این کودتا  شخص گولن و طرفداران او هستند. اما  گولن کیست؟ محمد فتح الله گولن واعظ، نویسنده و تدریس کننده علوم اخلاقی و الهیات اهل ترکیه است که در تبعیدی خودخواسته در پنسیلوانیای آمریکا زندگی می کند. گولن در طول عمر خود مشغول تدریس نسخه ای پیشرفته از اسلام با عنوان «اسلام آناتولیایی» که مبتنی بر آموزه های یک عالم اسلامی به نام سعید نورسی بوده، است.

 او معتقد به گفتگوی بین ادیان الهی و پیروان کتاب های آسمانی است و خود او برای چنین گفتمان هایی با واتیکان و برخی مراکز مذهبی یهودی بارها پیشقدم شده است. در عین حال نسبت به شیعیان نگاهی به شدت منفی دارند و موضع گیری های سختگیرانه ای دربارهٔ ایران از خود نشان می دهد. در فضای فکری ترکیه، گولن به عنوان شخصی محافظه کار و میانه رو و در عین حال مذهبی محسوب می شود. او از ایده حجاب برای زنان حمایت می کند و شاگردان و پیروان خانم او اغلب روسری به سر دارند. جنبش «گولن» پس از بروز کودتا، نسبت به آن واکنش نشان داده و اعلام برائت کرد. جنبش گولن در بیانیه ای اعلام کرد: " ما هرگونه مداخله نظامی در امور داخلی ترکیه را رد می کنیم. حامیان این گروه همواره پایبندی خودشان را به حفظ صلح و دموکراسی اعلام کرده اند." حقیقت هر چه هست، مشکلات داخلی و منطقه ای ترکیه در سال های گذشته ناشی از سیاست های  اشتباه رهبران حزب عدالت این کشور در قبال تحولات داخلی ترکیه و منطقه است. سیاست هایی که رفته رفته دامن خود ترکیه را گرفته و اگرچه در ظاهر به قدرت گرفتن بیشتر اردوغان منجر شده، اما قطعا روندی پر شتاب در تضعیف این کشور در عرصه مناسبات بین المللی داشته است. برخی تحلیل گران عقیده دارند که زمینه های این کودتا توسط اردوغان فراهم شده است تا مخالفین خود را از بین ببرد و به پاکسازی ارتش بپردازد.