روسیه و عربستان: شرکای دور و روابط نزدیک

نویسنده: سید احمد حسینی، کار شناس ارشد امور سیاسی و بین المللی

دیپلماسی ایرانی: چهارمین نشست مذاکرات استراتژیک روسیه و شورای همکاری خلیج فارس بر سر موضوعاتی همچون: مبارزه با تروریسم، تقویت روابط دوجانبه و تلاش برای حل بحران های منطقه ای، روز پنجشنبه ششم خرداد در مسکو برگزار شد.

در این نشست، وزرای امور خارجه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، روسیه و نیز عبداللطیف بن راشد الزیانی، دبیرکل شورا حضور داشتند که ریاست گفتگو ها بر عهده وزرای خارجه روسیه و عربستان بود.

سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه و عادل الجبیر همتای عربستانی وی، در پایان این نشست، ضمن تشریح نتایج گفتگو ها، اعلام کردند توانسته اند به دیدگاه مشترکی در گفتگوهای استراتژیک خود در مبارزه با تروریسم دست یابند.

وزیر امور خارجه روسیه افزود، مذاکره طی سال های اخیر، پویایی خود را در زمینه مسائل منطقه ای و جهانی ثابت کرده و مسکو، تماس های متعددی با دولت های عضو شورای همکاری خلیج فارس داشته است.

از سوی دیگر، عادل الجبیر، در این نشست از تمایل ریاض برای گسترش دوجانبه با روسیه در تمامی زمینه ها، خبر داد. وی با بیان اینکه عربستان با روسیه در زمینه مبارزه با تروریسم توافق دارد، گفت: خواستار مذاکره با روسیه در مورد مسائل مورد اختلاف از جمله سوریه و یمن هستیم و نیز به موضعگیری مسکو در حل مساله فلسطین، احترام و ارزش قائلیم.

نظر به اهمیت موضوع، در این نوشته تلاش می شود دلائل و زمینه های نزدیکی روابط روسیه با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس مورد بررسی قرار گیرد.

قبل از ورود به بحث، ذکر این نکته لازم است که برگزاری این نوع از گفتگو ها بین روسیه و کشورهای یاد شده، علی رغم اختلافات زیادی که بین این دو مجموعه بخصوص سابقه سوء کشورهای یاد شده در دوره پس از فروپاشی شوروی و ضعف روسیه در قالب حمایت از گروههای افراطی و جدائی طلب در خاک فدراسیون روسیه و جنگ های چچن وجود دارد، یک موفقیت است و نشان از آن دارد که طرفین توانسته اند به شرایط و الزامات گفتگوهای راهبردی بین خود وقوف یافته و با عبور از افتراقات، توانمندیهای خود را روی موضوعات اشتراکی متمرکز نمایند. با این توضیح به بررسی انگیزه های هر یک از طرفین برای همکاری می پردازیم:

الف- انگیزه های روسیه:

فدراسیون روسیه، کشوری است که به دنبال بازیابی و احیاء قدرت است و در شرایطی که روابطش با آمریکا و اروپا، متشنج است، تلاش می کند اهداف زیر را از روابط با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس بدست آورد:

ثروت انباشته:

روس ها هر چند در سالهای گذشته به لطف قیمت های بالای نفت و گاز و رسیدن به رتبه نخست صادرکننده نفت جهان، توانستند به درآمدهای سرشاری برسند اما همانند غربی ها به ثروت انباشته در کشورهای حوزه خلیج فارس به مثابه یک فرصت نگاه می کنند چرا که می تواند در بخش هائی از اقتصاد روسیه که نیاز به سرمایه گذاری خارجی دارد، نقش آفرینی نماید.

این فرصت می تواند از طریق همکاری ها در بخش نظامی، انرژی هسته ای و زمینه هائی که روس ها در آن ها، دارای مزیت هستنند، صورت گیرد. علاوه بر این، چنانچه عربستان در آینده با آمریکا دچار تنش های جدی سیاسی گردد می تواند گزینه ای برای انتقال بخشی از سرمایه هایش باشد.

جایگاه عربستان در جهان اسلام:

از نظر مسکو، تعامل با عربستان، از نظر پاسخ به مطالبات داخلی مسلمانان روسیه حائز اهمیت است. مسکو تلاش می کند با گسترش رایزنی ها با این مجموعه، بستر آرام و کنترل شده ای را برای همکاری ایجاد و از این طریق، نه تنها برای جمعیت مسلمانان خود، بلکه برای کل کشور ظرفیت سازی نماید.

از نگاه روس ها، عربستان دارای قدرت اثرگذاری در چارچوب جهان اسلام و کشورهای عربی است و در سایه همکاری به دور از تنش می تواند با سایر کشور ها نیز روابط آرامی را تجربه کند. به غیر از دو مجموعه یاد شده، قدرت لابی سازی عربستان در قبال مجموعه غرب نیز می تواند در خدمت کمک به سیاست خارجی روسیه در شرایطی که این کشور با تنش های گسترده ای با آن ها مواجه است، قرار گیرد.

کنترل افراط گرائی و جدایی طلبی:

صرف نظر از جایگاه معنوی و ایدئولوژیک عربستان سعودی، روس ها متوجه بخش مخرب و اخلالگر اندیشه وهابی و جریان تکفیر و افراط که منبعث از مراکز فکری و مدارس دینی این کشور می باشد، نیز هستند و تلاش دارند بصورت هدفمند این بخش را تحت کنترل درآورده و از جهت گیری این جریان علیه روسیه ممانعت بعمل آورند.

ارزیابی روس ها این است که با ایجاد پیوندهای اقتصادی و تجاری، گرایشات سیاسی نیز به هم نزدیک می شوند و در این راستا، نهادهای فکری و دینی عربستان از آزادی عملی محدودتری در مسیر جهت گیریهای ضد روسی برخوردار خواهند بود. طبعا نزدیکی به این خواسته، به معنای آرامش بیشتر در مناطق مسلمان نشین آسیای مرکزی، قفقاز و داخل مرزهای روسیه خواهد بود و خود یک پیشرفت است ضمن اینکه می تواند تاثیرات منفی دخالت روسیه در بحران سوریه و سایر مناطق خاورمیانه را کاهش و هزینه های سیاسی و امنیتی اقدامات روسیه را پائین آورد.

نزدیکی مواضع کشورهای عربی و رژیم صهیونیستی:

یکی از مختصات سیاست خارجی روسیه آن است که با همه طرفهای منازعه در منطقه خاورمیانه ارتباط دارد و آن را مزیتی برای خود نسبت به شرکای غربی می داند. از طرف دیگر، حفظ ارتباط با اسرائیل بعنوان یکی از اصول و چارچوب های مهم نگاه خاورمیانه ای مسکو می باشد.

تحولات و رخدادهای اخیر موجب نزدیکی و همگرائی کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی گردیده و این امر یک فرصت برای پیشبرد سیاست خارجی روسیه در منطقه می باشد. مسکو از این طریق هم می تواند خود را از دستاوردهای گسترش همزمان روابط با این دو مجموعه منتفع ساخته و هم از قدرت لابی گری آن ها در مسیر کمک به سیاست خارجی خود بهره مند گردد. همچنین این فرصت امکان آن را فراهم می سازد که سیاست کلی روسیه در قبال منازعه اعراب و اسراییل، قدرت مانور بیشتری پیدا کند.

محدودسازی بازیگران منطقه ای:

یکی از اهداف بازیگران فرامنطقه ای مانند ایالات متحده آمریکا و فدراسیون روسیه، محدود کردن دائره قدرت کشورهاست که توانسته اند بدلیل خلا قدرتی که در خاورمیانه صورت گرفته، دائره نفوذ و اثرگذاری خود را افزایش دهند. شاید اشاره سرگئی لاوروف مبنی بر اینکه کشور ها می توانند دائره نفوذ خود را گسترش دهند اما با رعایت اصول و قوانین بین المللی، ناظر بر همین موضوع باشد.

بدون تردید، کشوری مانند روسیه، برای خود منافعی در منطقه خاورمیانه تعریف نموده که تحقق آن ها در سایه مشخص بودن محدوده قدرت کشورهاست و اگر منطقه نفوذ کشوری گسترش یابد، تامین منافع دیگران با مشکل مواجه خواهد شد. در این راستا، یارگیری ها و مانورهای کشوری مانند روسیه باعث می گردد که بتدریج و بدون حساسیت، موازنه بین کشور ها برقرار شده و تحولات بر اساس برنامه ریزی های صورت گرفته پیش رود.

حفظ ساختار ها و حاکمیت های موجود:

هم روسیه و هم کشورهای عربی منطقه خواستار حفظ نظم موجود در خاورمیانه بوده و به شدت از برهم خوردن ساختار ها و مرزبندی های کنونی ناراضی هستند. چنین نگاهی تاثیرات خود را در مواضع روسیه در قبال تحولات کشورهای: مصر، یمن، بحرین، عراق و سوریه برجای گذاشته است. این امر در واقع همان وجه مشترک و همگرائی روسیه با کشورهائی مانند عربستان سعودی و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس است که علی رغم اختلاف نظر ها باعث پیدایش زمینه های همگرائی آن ها حول موضوعی مانند مبارزه با تروریسم می گردد.

در این خصوص، از نگاه روسیه، موضوع سوریه تفاوت ماهوی و سیاسی گسترده ای با تحولات کشورهای دیگر منطقه خاورمیانه دارد و بحث ژئوپلتیک و جایگاه این کشور است که با منافع بسیاری از کشورهای منطقه و قدرت های فرامنطقه ای گره خورده است و مسیر این تحولات را شکل می دهد. حال باید دید که سمت و سوی تحولات چگونه می تواند طرفین این مساله از جمله روسیه و کشورهای عربی را به یکدیگر نزدیک سازد.

ب- انگیزه های کشورهای عربی:

در مقابل روسیه، کشورهای عربی نیز انگیزه و مطالبات خاص خود را دارند که آن ها را بسوی تعامل بیشتر با مسکو سوق می دهد. در یک ارزیابی کلی، موارد زیر را می توان مورد اشاره قرار دارد:

تنوع سازی شرکاء:

رویکرد کلی عربستان سعودی پس از حادثه ۱۱ سپتامبر، تنوع سازی در سیاست خارجی است. ریاض از همان زمان، شروع به برقراری ارتباطات با روسیه گرفته و علی رغم دشوارهای بسیار، در مسیر نزدیک ساختن نهاد ها و ساختارهای دو کشور، گام بر می دارد.

در این راستا، ریاض در چند مورد مبادرت به در پیش گرفتن سیاست چک سفید امضاء در برابر روسیه نمود تا مواضع آن کشور در موضوعاتی مانند روابط با ایران و حمایت از سوریه را تحت تاثیر قرار دهد اما شرایط، الزامات و ضرورت های سیاست خارجی روسیه مانع از آن گردید که مسکو در برابر این درخواست ها سر فرود آورد یا شاید روس ها خود را بالا تر از آن می دیدند که از جایگاه یک قدرت بالا تر پائین آمده و دچار وسوسه های مالی ریاض گردند.

با این حال، تجربه مذاکرات هسته ای ایران با قدرتهای جهانی، مورد دیگری بود که تنهائی و بی پناهی ریاض را در عرصه بازیهای بزرگ نشان داد و اصرارهای شدید سعودی گوش شنوائی حتی در واشنگتن پیدا نکرد. وقتی برجام به سرانجام رسید، ریاض مجدد نیاز به تنوع سازی سیاست خارجی خود را بیشتر احساس نمود. مجموعه این کاستی ها و دگرگونی شرایط، حاکمان سعودی را به این جمع بندی رسانده است که روی روسیه حساب بیشتری باز کنند و باب تعاملات و همکاری ها را با آن تا جائی که کشش و اقتضاء دارد، گسترده کنند.

ارزیابی از وضعیت روسیه:

کشورهای عربی، مقطع کنونی را دوره خاصی از سیاست خارجی روسیه می دانند چرا که تنش های جاری و تحریم های همه جانبه غرب علیه این کشور، مسکو را در فشار و تنگنا قرار داده و نیاز این کشور برای ابزارسازی و گرم کردن تعاملات با کشورهای اسلامی و شرقی را ضروری ساخته است. در چنین شرایط، ارزیابی پایتخت های عربی این است که می توان امتیازات بیشتری از روسیه گرفت و به توافقاتی دست یافت که در شرایط عادی، امکان رسیدن به آن ها دشوار می باشد.

پیشرفت در این مقطع، این امکان را برای عربستان در پی دارد که روی توان روسیه در نهادهای بین المللی از جمله شورای امنیت بیشتر حساب کنند و در پرونده هائی مانند بحرین و یمن، دست این کشور را باز گذارند تا برای دستیابی به اهداف راهبردی خود با موانع کمتری مواجه شود.

نگرانی های کشورهای ثروتمند عربی:

صفحه روابط عربستان با ایالات متحده و کشورهای اروپائی، همانند گذشته صاف و دلگرم کننده نیست. اکنون نغمه های زیادی در غرب در مورد عملکرد و قدرت بحران زائی کشورهای ثروتمند عربی از جمله عربستان شنیده می شود و دنیا نظاره گر آن است که ترکیب ایدئولوژی افراطی تکفیری و وهابی با حجم انبوه دلارهای بی حساب و کتاب نفتی، چگونه دامن غرب را گرفته و می تواند امنیت ملی آن ها را دچار آسیب سازد.

هنوز معلوم نیست دولت ایالات متحده تا چه حد می تواند در برابر فشارهای نهادهای قانونی و حقوق بشری آن کشور در برابر نقش عربستان در حادثه ۱۱ سپتامبر و نیز جنایات سعودی ها در عراق، سوریه، بحرین و بخصوص یمن مقاومت نماید.

چشم انداز سعودی ها در این پرونده ها، نگران کننده است. بی دلیل نیست که دیپلماسی ریاض در این بخش در هر دو بخش آمریکائی و روسی فعال است. از یک طرف آمریکا را تهدید می نماید که در صورت فشار بیشتر، حجم گسترده ای از دارائی های خود را از اقتصاد آمریکا خارج خواهد کرد و از سوی دیگر شاید روسیه بتواند در رهائی عربستان از این وضعیت نقشی بازی کند.

محدودسازی نفوذ منطقه ای ایران:

جای تردید نیست که یکی از زمینه های مهم گفتگوهای عربستان سعودی با روسیه، موضوع ایران است. ریاض هر چند می داند که ماهیت همکاری ها و تعاملات سیاسی بین تهران و مسکو، ژئوپلتیک و برخوردار از منطق بازی قدرت و اشتراک نظر روسیه و ایران است و شرایط و ضرورت های بسیاری دو کشور را به سوی همکاری با یکدیگر می کشاند که قابل داد و ستد و معامله نیست اما با این وجود، تلاش دارد با تمرکز بر نیاز ها و نقاط ضعف روسیه، روی میزان و گستردگی این همکاری ها اثر گذاشته و تا حد امکان در کمیت و کیفیت آن ها تاثیر بگذارد.

تلاش سعودی ها بر آن است که روی نقش منطقه ای ایران در صحنه خاورمیانه و مرزهای جنوبی روسیه، تولید نگرانی نموده و فصل مشترکی برای تحت چارچوب درآوردن جایگاه و نفوذ منطقه ای ایران با روس ها پیدا کند.

البته در این زمینه، هر چند روس ها تجربه و شناخت کاملی از تحولات دارند و براحتی تحت تاثیر القائات سعودی ها قرار نمی گیرند اما این امر مانع از آن نمی شود که دستگاه دیپلماسی کشورمان با دقت و حساسیت این تحولات را پیگیری و راه حل ها و سناریوهای لازم برای خنثی کردن اقدامات ضد ایرانی در جبهه شمالی را تدارک ببیند.

انتشار اولیه: چهارشنبه 19 خرداد 1395 / انتشار مجدد: دوشنبه 31 خرداد 1395