ملاعمر به صلح فکر می کند

دیپلماسی ایرانی : پاکستان به پای ثابت بحث های انتخاباتی در افغانستان بدل شده است. مامن گزیدن نیروهای طالبان در خاک پاکستان و سیاسی بازی های اسلام آباد در 13 سال گذشته در خصوص این پرونده، موجی از خشم را در میان مردم افغانستان از این همسایه کهن به راه انداخته است. انتقاد از پاکستان به بخشی از شعارهای تبلیغاتی تمام کاندیداهای ریاست جمهوری افغانستان در این دور از انتخابات بدل شده است. احمد رشید، خبرنگار و نویسنده 64 ساله پاکستانی که توسط مجله سیاست خارجی (فارین پالیسی) ازجمله 100 متفکر برتر جهان شناخته شده و کتاب هایش همواره در زمره پرفروش ها قرار گرفته در  گفتگو  با هفته نامه تجارت فردا ز حضور پاکستان در انتخابات ریاست جمهوری افغانستان و طرح صلح با طالبان در سایه دولت جدید سخن می گوید.  

پاکستان در این دور از انتخابات افغانستان از کدام کاندید حمایت می کند؟

به نظر من اسلام آباد برای نخستین بار در تاریخ – که البته بسیار هم عجیب است – از هیچ کاندیدی در افغانستان حمایت نمی کند. من فکر نمی کنم که هیچ کدام از سه کاندید مطرحی که به نظر می رسد در راس احراز آرا ایستاده اند مورد حمایت پاکستان و یا مطلوب این کشور باشند. خصومت ورزی جدی با پاکستان در میان هر سه کاندید به چشم می خورد. معمولا تنها تاجیک های غیرپشتون بودند که مخالفت جدی و آمیخته به خشم خود با پاکستان را در افغانستان علنی بر زبان می آوردند اما این بار حتی کاندیداهای پشتون هم از دخالت های پاکستان در بسیاری از مسایل مربوط به افغانستان انتقاد می کنند. به طور مشخص در میان افکار عمومی پشتون ها هم خشم و نارضایتی بسیار زیادی نسبت به سیاست های اسلام آباد دیده می شود. از این روز به نظر من این از ذکاوت و هوشیاری ارتش و سرویس های اطلاعاتی در پاکستان بود که در این انتخابات حضور بسیار کم رنگی داشتند: نه مساله ای را طرح کرده و نه از هیچ کاندید مشخصی حمایت کردند. در شرایطی که اسلام آباد در مسیر انجام هرکدام از این گزینه ها قرار می گرفت، خشم پشتون ها از این کشور به چالشی جدی تر بدل می شد.

در جریان 13 سال حکومت حامد کرزی بر افغانستان، پاکستان و افغانستان تنش های بسیار زیادی را در روابط دوجانبه تجربه کردند. آیا دلیل این تنش ها در سیاست های اتخاذی و نحوه عملکرد کرزی بود یا عامل دیگری را می توان موثر خواند؟

به نظر من هم پاکستان و هم افغانستان، هر دو در بروز و شکل گیری این تنش ها مقصر بودند. البته در جایگاه نخست این تقسیم تقصیر، پاکستانی ها ایستاده اند چرا که طالبان این کشور را به عنوان محل امنی برای زندگی خود قرار داده است، از پاکستان عملیات های مدنظر خود را هدایت کرده و تمام امکانات لجستیکی خود را هم در این کشور مستقر کرده اند. کرزی نیز هر از چندگاهی زبان به انتقاد از اسلام اباد گشوده که چرا این کشور نه طالبان را به نشستن سر میز مذاکره تشویق می کند و نه ریشه این گروه در پاکستان را می خشکاند. از سوی دیگر آنچه که پاکستانی ها را هم نگران کرده است دمدمی مزاج بودن موضع گیری های حامد کرزی بود: یک روز مواضع تند و تیزی در قبال اسلام اباد داشته و روز دیگر از در آرامش وارد شده است. افغانستان در این سال ها هیچ گاه یک سیاست واحد در قبال پاکستان را دنبال نکرده است. کرزی یک بار با توسل به خشونت کلامی انتقادهای خود را مطرح کرده و بار دیگر با آرامش و طمانینه خواهان نشستن پای میز مذاکره با طالبان شده است. از این رو به نظر من هر دو این کشورها رابطه بسیار ناامن و پرتنشی را تجربه کرده اند.

ریشه های این اختلاف تاریخی میان دو کشور چیست؟

به نظر من این تنش ها در تاریخی بسیار کهن ریشه دارد. تاریخی که به دهه 1970 میلادی بازمی گردد. زمانی که سرویس های اطلاعاتی پاکستان تحت حاکمیت ذولفقار علی بوتو، برخی اسلام گراهای افغان را متقاعد کردند که برای آموزش دیدن به پاکستان سفر کنند. استفاده پاکستان از نیروهای افغان برای رسیدن به اهداف مدنظر خود 55 سال به طول انجامید. البته که این حمایت ها و در سایه خود گرفتن ها در جریان اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق و تلاش های مشترک اسلام اباد و و واشنگتن برای مجهز کردن مجاهدین در برابر نیروهای شوروی سابق، شدت بیشتری هم به خود گرفت. پاکستانی ها در آن دوره هم در میان مجاهدینی که بیشتر انها تندرو و افراطی بودند، محبوبیت هایی برای خود دست و پا کردند. این حمایت های پاکستان و البته دخالت هایش در دهه نود میلادی هم با حمایت از طالبان در جنگ داخلی در افغانستان شدت گرفت. دران زمان پاکستان از طالبان حمایت می کرد و ایران، هند و سایر کشورهای حوزه آسیای میانه متفق القول حامی نیروهای ائتلافی شمال بودند؛ بنابراین می بینید که ریشه های این خصومت به تاریخی بسیار قدیمی بازمی گردد.

به نظر شما امریکا در 13 سال گذشته چه اشتباهات استراتژیکی در افغانستان مرتکب شده است؟

متاسفانه امریکایی ها اشتباهات بسیار فاحش و بزرگی مرتکب شدند. به نظر من نخستین اشتباه زمانی رقم خورد که امریکایی ها در میانه جنگ در افغانستان به عراق حمله کردند. این حرکت به معنای نیمه کاره رها کردن جنگ در افغانستان بود. در نخستین مراحل پس از حمله به افغانستان که هنوز جنگی شکل نگرفته بود و طالبان باز از لاک خود سر بیرون نیاورده بودند، نه از بودجه و نه از نیروهای نظامی کافی برای سامان دادن به اوضاع افغانستان به دلیل آغاز جنگ در عراق خبری نبود. پس از این مرحله به نظر من افغانستان همواره نبردی موجود و البته در فرع برای امریکا بود. افغانستان هیچ گاه اولویت نخست امریکا در مبارزه های برون مرزی اش نبود. این عراق بود که جایگاه نخست را در میان سیاست های امریکا به خود اختصاص داد و افغانستان همواره در مرحله بعدی جاخوش کرده بود. با اینهمه لازم به ذکر است که امریکایی ها خرج بسیاری در افغانستان کردند و در جریان 14 سال گذشته 1 تریلیون دلار امریکایی ها در افغانستان هزینه شد و البته که این هزینه ها هم دستاورهای مبهم و نه چندان چشمگیری را به دنبال داشت. هیچ کس نمی داند که اگر برنامه های اجتماعی مانند آموزش و ارتقای سلامت عمومی که امریکایی ها جرقه آن را در افغانستان زده بودند، ادامه پیدا کرده بود آیا طالبان می توانستند با تجدید قوا مجددا بازگردند؟ پرسش های قابل توجهی از این دست همچنان بی پاسخ مانده است.

بزرگ ترین انتقاد افغان ها نسبت به امریکا این است که این کشور در حالی بر سر مردم در افغانستان بمب ریخت که مامن اصلی طالبان و تندروی های اسلامی در پاکستان همچنان به فعالیت خود در مصونیت ادامه می دهد. به نظر شما سهل انگاری های امریکا در قابل پاکستان در این سالها به چه مسایلی محدود می شود؟ چه کاری بود که امریکا می توانست اما انجام نداد؟

به نظر من این انتقاد افغان ها تا حدودی درست هم است. امریکایی ها هیچ گاه پاکستان را به اندازه کافی برای حل مشکلات طالبان در افغانستان تحت فشار قرار ندادند. پاکستانی ها یا باید آن ها را به سمت مذاکره با کابل هل می دادند و یا ریشه آن ها را در خاک خود می خشکاندند. امریکایی ها برای بازه زمانی بسیار طولانی مدت مخالف هرگونه گفتگویی با طالبان بودند. حتی زمانی هم که زمزمه هایی در خصوص موافقت با این گفتگوها در سالهای 2008 و 2009 به گوش رسید، در جبهه امریکایی ها شاهد اختلاف نظر و انشقاق در این خصوص بودیم. امریکایی ها هیچ گاه یک موضع گیری واحد نداشتند. به هرحال من فکر می کنم تنش بسیار جدی در رابطه سه جانبه میان اسلام آباد- کابل و واشنگتن وجود دارد. امریکایی ها هم تلاش می کنند که اشتباهات خود در افغانستان را به گردن پاکستان بیندازند. من فکر نمی کنم که بار تمام این اشتباه ها را اسلام اباد باید بر دوش بکشد. امریکایی ها اشتباهات بسیار چشمگیری داشتند که پاکستان در شکل گیری آن ها هیچ نقشی نداشته است. با اینهمه همواره این طبع در امریکایی ها وجود داشته است که نه خود بلکه دیگران را مقصر تمام اشتباهات بدانند.

حضور نیروهای بیگانه در افغانستان یکی از اصلی ترین دلایل خشونت گرایی طالبان افغانستان اعلام شده است. طالبان خروج نیروهای بیگانه از حاک افغانستان را نخستین شرط برای پایان دادن به فعالیت های خود می دانند. فکر می کنید که با عقب نشینی نیروهای امریکایی، طالبان در افغانستان تغییر استراتژی بدهد؟

ما در جریان سالهای 2010 و 2011، شاهد شکل گیری روند گفتگو میان طالبان و امریکایی ها بودیم که متاسفانه به شکست انجامید. من امیدوارم که با عقب نشینی نیروهای امریکایی، طالبان گفتگوهای صلح با دولت مرکزی در افغانستان را با جدیت بیشتری دنبال کنند. به نظر من احتمال وقوع چنین جریانی بسیار زیاد است. امیدوارم که در این مسیر هم پاکستان هر آنچه در توان دارد، در طبق اخلاص بگذارد.

ایده آل سیاسی طالبان در افغانستان چیست؟ آیا این گروه به دنبال سیطره کامل بر افغانستان است و یا مطلوب آن به دست آوردن کنترل بر بخش هایی از این کشور است؟

من فکر می کنم که یک لابی صلح در میان طالبان وجود دارد. من آن ها را به میانه رو و تندرو تقسیم نمی کنم اما گمان می کنم که یک لابی صلح در میان آن ها وجود دارد و بخش عمده ای از این لابی در شورای اصلی طالبان به چشم می خورد که در پیوند بسیار نزدیک و تحت الامر ملاعمر هستند. ملاعمر به خوبی این حقیقت را درک کرده است که دیگر سیطره کامل بر افغانستان مکن نیست و طالبان هم دیگر از توانایی پیشین برای حکومت بر افغانستان برخوردار نیست. این لابی صلح به این نتیجه رسیده است که مذاکره با دولت بهترین راهکار موجود برای بقای این گروه در افغانستان است. در این معامله سیاسی، طالبان می توانند نقشی در دولت بازی کنند و یا در استان هایی که قدرت نظامی و تا اندازه ای مقبولیت مردمی هم دارند به قدرت نمایی سیاسی بپردازند. من امیدوارم و همزمان خوش بینم که در سایه روی کار امدن دولت جدید در افغانستان ما شاهد تشدید تلاش ها برای شکل گیری این مصالحه باشیم. احتمالا طالبان دیگر مشکلاتی را که در زمان ریاست جمهوری حامد کرزی از آن به عنوان مانع یاد می کردند، نخواهند داشت چرا که کرزی دیگر رئیس جمهور نیست؛ بنابراین باید منتظر نتیجه انتخابات و تاثیر حضور چهره جدید در ارگ ریاست جمهوری بر این روند مصالحه ماند.

چه بسته پیشنهادی از سوی رئیس جمهور آتی افغانستان می تواند طالبان را به نشستن سر میز مذاکره ترغیب کند؟

من فکر می کنم که نخستین تلاش ها باید بر پایه یافتن راهکاری در راستای پایان دادن به جنگ داخلی در افغانستان، متمرکز باشد. گفتگوی میان دو طرف باید پیرامون این محور باشد که چگونه می توانند به جنگ داخلی پایان دهند؟ چگونه می توانند افغان هایی را که در پاکستان زندگی می کنند و خواهان بازگشت به کشور خود هستند، برگردانند؟ این افغان ها هم شامل پناهندگان می شوند و همه بدنه رهبری طالبان. به نظر من مسایل حقوق بشری، امور مربوط به پناهندگان و موارد مشابه بسیار دیگری هست که می توان سوژه این گفتگوها و عاملی برای ترغیب آن باشد.

فکر می کنید که رئیس جمهور پاکستان، نواز شریف در مسیر کمک به استقرار سیاسی در افغانستان قرار خواهد گرفت؟

به نظر من، نوار شریف از دست طالبان به ستوه آمده است. سیاستی هم که وی در قبال این مساله دنبال می کند، بسیار گنگ است. هیچ کس نمی داند که آقای رئیس جمهور در این خصوص دقیقا چه کاری می کند؟ بحث های بسیار جدی میان دولت، ارتش و اطلاعات در پاکستان در این خصوص در جریان است. به نظر من ذهن وی به شدت مشغول این مساله است. من امیدوارم که دولت، ارتش و اطلاعات پاکستان فشار بر طالبان افغانستان برای مصالحه با رئیس جمهور جدید در کابل را آغاز کنند. من امیدوارم که متقاعد کردن طالبان افغانستان به نشستن پای میز مذاکره با کابل از اولویت های دولت نواز شریف در اینده باشد.

چه نقشی برای ارتش و سرویس های اطلاعاتی پاکستان در این خصوص قایل هستید؟

کاملا مشخص است که ارتش و اطلاعات پاکستان در پشت پرده اداره سیاست های این کشور در افغانستان قرار دارند؛ بنابراین ضرورت دارد که دولت، ارتش و سرویس های اطلاعاتی همگی یکصدا در خصوص ضرورت صلح در افغانستان اقدام کنند. در گذشته وضع بر این منوال بود که دولت یک سیاست را در پیش می گرفت و سرویس های اطلاعاتی سیاستی کاملا در تضاد بایان را اتخاذ می کردند. همین دوگانگی در سیاست ها بود که به هرج و مرج و بی ثباتی منتهی شد. من امیدوار هستم که هر سه این ارگان ها در سایه یک سیاست واحد به این نتیجه برسند که باید طالبان افغانستان به سرزمین خود رفته و با دولت مرکزی وارد مصالحه شوند.

فواید و ضررهایی خروج نیروهای امریکایی از افغانستان برای پاکستان چیست؟

برای پاسخ به این سوال باید منتظر بمانیم و ببینیم که آیا امریکایی ها 100 هزار نیروی نظامی که وعده داده بودند را در افغانستان نگاه خواهند داشت و آیا پیمان نامه امنیتی میان کابل و واشنگتن امضا خواهد شد یا خیر؟ بی پرده بگویم که من فکر می کنم پاکستانی ها ترجیح می دهند نیروهای امریکایی در افغانستان باقی مانده و بخش هایی از ارتش این کشور را در کنترل خود داشته باشند. در شرایطی که اسلام آباد به دنبال هدف قرار دادن طالبان پاکستان در وزیرستان شمالی باشد، به حمایت ارتش افغانستان که رهبریان را امریکایی ها بر عهده داشته باشند نیاز دارد و این در حالی است که شاید طبق برنامه اعلام شده از سوی واشنگتن، امریکایی ها در ارتش افغانستان نباشند. حقیقت این است که این حمله باید 6 ماه پیش و یا زمانی که امریکایی ها در ارتش افغانستان حضور فعال داشتند، صورت می گرفت. اکنون اختیار عمل در دست ارتشی است که نه توان کافی برای حمایت از ارتش پاکستان را در چنته دارد و نه شاید چندان مایل به کمک به پاکستان در وزیرستان شمالی باشد.

چه نقشی برای عربستان سعودی در افغانستان قایل هستید؟

من فکر نمی کنم که عربستانی ها علاقه چندانی به درگیر کردن خود در افغانستان داشته باشند. آن ها هم از دست رهبرانی در افغانستان که بارها از صلح سخن گفته اند اما این سخنان را عملی نکرده اند، خسته شده اند؛ بنابراین من فکر نمی کنم که آل سعود خود را درگیر این پرونده کند. آن ها پرونده افغانستان را به پاکستان و یا کشورهای دیگر واگذار کرده اند. عربستان دیگر علاقه ای به میانجی گری در این خصوص ندارد.

حتی میانجی گری میان طالبان و دولت مرکزی در افغانستان؟

بله. به یاد داشته باشید که کرزی در 5 یا 6 سال گذشته دایما از عربستانی ها خواسته بود که نقش میانجی را بازی کنند اما ریاض مخالفت کرده بود. گفتگوهای غیررسمی هم میان طالبان و دولت افغانستان در خاک عربستان صورت گرفته بود اما دولت ریاض هیچ گونه نقش عملی در این مذاکرات ایفا نکرده بود. شاید در سایه دولت جدید، ریاض هم تغییر موضع دهد اما در حال حاضر چنین به نظر نمی رسد.

انتشار اولیه: شنبه 6 اردیبهشت / بازانتشار: یکشنبه 7 اردیبهشت