«ناگفتنی هایی» که «ناگفته» باقی ماند!

عبدالرحمن فتح‌الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی - متن پیش رو سعی دارد در گام نخست متن مستند "خوره" به تهیه کنندگی و کارگردانی محمدرضا امامقلی را مورد بررسی قرار داد و در نهایت لایه های فرامتن اثر نیز مورد کند و کاوی اجمالی قرار خواهد گرفت.

متن

مستند "خوره" به تهیه کنندگی و کارگردانی محمدرضا امامقلی سعی دارد به زعم خود لایه ها و ریشه های ناآرامی های دی ماه سال ۹۶ را مورد بررسی قرار دهد. از این رو به گفته امامقلی خوره یک اثر اطلاع‌رسان گزارشی-‌ توصیفی است. وی که پیشتر مستند "آقای نخست وزیر" را در کارنامه دارد، این بار به سراغ سوژه ای ملتهب و به روزتر رفته است؛ اگر چه که مستد پیشین او (آقای نخست وزیر) به مراتب بهتر و جدی تر از خوره است. در مستند آقای نخست وزیر که روایتی منطقی، منسجم و صد البته بر مبنای کار مستند است، نگاهی به ۲۸ ماه نخست وزیری دولت ملی دکتر محمد مصدق و روزگار ملت ایران در آن زمان انداخته است و به واکاوی وقایع ملی شدن صنعت نفت می پردازد که با شخصیت دکتر مصدق گره خورده است. در همین راستا امامقلی کارهای دیگری چون «زندگی شبکه‌ای»، «کالای کشتار» و «کربلای 96» را هم در کارنامه خود دارد.
حال در مستند خوره اساسا نوع روایتی که امامقلی در مقام کارگردان برای بیان سوژه خود برگزیده است بیش از آن که مستند و مستدل باشد، روایتی نامنسجم در بستر داده ها و اطلاعات مربوط به وقایع دی ماه سال 96 است. به همین دلیل است که این اثر بُعد امنیتی و سیاسی به خود گرفته است تا محتوایی و روایی؛ مضافا مستد نیمه بلند خوره به دلیل زمان بندی خود انبوهی از اطلاعات را تنها در بُعد خارجی و بدون پرداختن به ابعاد داخلی اعترضات دی ماه سال 96 به مخاطب خود عرضه می کند. این در حالی است که مستند باید از دالان تحولات داخلی به ابعاد بین المللی می رسید. همین خلاء سبب شده است یک حفره در کل اثر شکل بگیرد که ارتباط مستند را به کل با مخاطب قطع می کند. 

پیرو این نکته اتفاقا زمانی هم که در فرازهایی از مستند تحولات داخلی مورد اشاره اثر قرار می گیرد ضعف های کار مضاعف می شود چرا که زبان "خوره" دوپاره می شود و از لحنی کاملا مستدل و تحلیلی در خصوص نقش بازیگران و عوامل منطقه ای و فرامنطقه ای در شکل گیری اعتراضات دی ماه 96 به یک وادی از سانتی مانتالیسم برای تحت الشعاع قرار دادن احساسات مخاطب تغییر جهت می دهد؛ تغییر جهت و تغییر لحنی که یقینا با هوشمندی و به منظور حمله و تخریب دولت به مستند الصاق شده است. چون مسائلی از قبیل تضاد شدید طبقاتی، بیکاری، فقر، فیش های نجومی، رانت و مقولاتی از این دست با نشان دادن چند عکس و موسیقی بی ربط به مخاطب حقنه می شود و در لابه لای این تصاویر نیز نریشن، مکرر از قصور و ناتوانی مسئولین دولتی سخن می گوید. همین دست کارهای پوچ که زبانی مستند هم ندارد به شدت اثر را الکن و ضعیف تر از چیزی که هست جلوه می دهد. افزون بر این نکات ریتم مستند به واسطه تدوین نامناسب، لحنی کاملا گیج و سردرگم را از خود بروز می دهد که تا پایان اثر نیز ادامه دارد. لذا در مجموع مستند خوره را اثری گیج، گنگ و صد البته خطی و سیاسی دانست که در سایه ضعف هایش به هیچ وجه نمی تواند اثری قابل توجه جلوه کند. 

فرامتن

علاوه بر آن که "خوره" در مقام یک مستند نتوانسته است اثری قابل توجه جلوه کند در لایه های فرامتن نیز به شدت سیاسی عمل می کند و به تبع همان نگاه سیاسی خطی سعی دارد که به مخاطب خود آدرس های غلطی را پیرامون حوادث دی ماه 96  ارائه دهد و در بستر ارجاع بیننده به این آدرس های غلط، عملا ریشه های واقعی شکل گیری حوادث دی ماه 96 فراموش شوند. 

اما پیش از  آن که به این بعد از فرامتن مستند خوره بپردازیم در این میان سوالی بسیار مهمی که ذهن را درگیر می کند آن است که واکاوی و بررسی حوادث دی ماه سال 96 در این شرایط چه لزومی دارد؟! برای پاسخ دقیق تر به این سوال باید گفت که هر چه از آن حوادث فاصله بگیریم بیشتر به اهمیت مجموعه وقایع دی ماه سال 96 و اثر گذاری آن بر شکل گیری وضعیت کنونی کشور واقف می شویم به گونه ای که با گذشت بیش از دو سال از آن حوادث و در نقطه ای از زمانی که ما قرار داریم به طور قطع می توان عنوان کرد که حوادث دی ماه سال 96 سبب شد که دونالد ترامپ در یک اشتباه محاسباتی از وضعیت سیاسی، اجتماعی، ‌اقتصادی، امنیتی و معیشتی داخلی، ایران در یک وضعیت و موضع ضعیف ارزیابی کند و در سایه همین ارزیابی تنها به فاصله 4 ماه از وقوع حوادث دی ماه سال 96 و در 18 اردیبهشت ماه سال 97 تصمیم به خروج از برجام و اعمال مجدد تحریم ها علیه ایران گرفت. چرا که رئیس جمهوری ایالات متحده در سایه اعتراضات دی ماه سال 96 این تصور را داشت که با وجود این چالش ها و مشکلات متعدد و به خصوص وجود نارضایتی مردم از مسئولین و نظام یقینا یا پروژه و در حقیقت آرزوی واشنگتن یعنی "تغییر نظام" محقق خواهد شد و یا در کوتاه مدت تهران به واسطه همین ضعف ها و افزایش چالش های معیشتی و به تبع آن پررنگ تر شدن گسل میان جامعه و نظام مجددا پای میز مذاکره حاضر خواهد شد و این بار آمریکا امتیازات به مراتب بیشتری از ایران علاوه بر فعالیت های هسته ای در زمینه توان دفاعی و نفوذ منطقه ای خواهد گرفت. 

حال که اهمیت اعتراضات دی ماه در شکل گیری وضعیت کنونی روشن شد، باید دید که چرا برخی از شخصیت ها و جریان های سیاسی و رسانه ای از واگو کردن تمام حقایق شکل گیری اعتراضات دی ماه سال 96 اکراه دارند که یقینا محمدرضا امامقلی و مستند خوره نیز جزء همین طیف به شمار می رود؟! پیرو این سوالات حسن روحانی در جلسه شهریور ماه سال 97 در مجلس شورای اسلامی هم مشابه این پرسش ها را مطرح کرد و چنین عنوان می کند: "نکته اساسی این است که چه شد کشور، کشوری که در مسیری آرام حرکت می کرد و همین ترامپ هم سر کار آمده بود، آمد به منطقه و همان ایام انتخابات بود که ضربه محکمی به ترامپ و کشورهای کوچک دور و برش زدند؛ چه شد جو تغییر کرد؟ تاریخ این تغییر ۵ دی ماه سال ۹۶ است. هر کس تاریخ دیگری بدهد، آدرس غلط به مردم داده است. ۵ دی ماه سال ۹۶بود که مردم ناگهان دیدند عده ای در خیابان آمدند و شعار می دهند؛ شعارها کم کم به شعارهای هنجارشکنانه تبدیل شد. مردم دچار حیرت شدند. مردم آمدند و پاسخ قاطع دادند، اما در عین حال این حادثه کم نظیری در سال های گذشته بود. چون حادثه دی ماه، آقای ترامپ را به طمع انداخت تا اواخر دی ماه اعلام کند من در برجام نمی مانم، مگر این که اروپا و دیگران در مورد منطقه و مسئله موشک ها همراه شوند. بعد از این تهدید و ناآرامی های داخلی مردم نگران شدند".

پاسخ به این سوالات کاملا روشن است. چون واقعیت آن است که سر سلسله آن اعتراضات با حمایت برخی جریان های سیاسی داخلی عمدتا شکست خورده از انتخابات سال 96 و تنها به فاصله 8 ماه از دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری سعی داشتند با موج سواری بر روی اعتراضات در برخی استان های معلوم الحال فشار خود را به دولت تازه به میدان آمده دوازدهم وارد آورند، اما در ادامه عنان کار از دست آنها نیز خارج شد و اعتراضات، نه به دولت که به کل سیستم و به بیشتر مناطق کشور تسری پیدا کرد. 
البته در این میان گویا خود امامقلی در مقام تهیه کننده و کارگردان اثر صراحتا از آغاز اعتراضات دی ماه 96 از مشهد سخن می گوید و همین می تواند اعترافی ناخوانده از برخی پشت پرده های شکل گیری آن حوادث باشد. اما چرا در این میان این نکات مغفول مانده و بیان نمی شود. پیرو این نکته مستند خوره به جای پرداختن به این بعد از حوادث دی ماه سال 96 به ناگاه سر از تحرکات عربستان سعودی، اسرائیل، ایالات متحده آمریکا و نقش آفرینی دونالد ترامپ، بنیامین نتانیاهو، محمد بن سلمان و سازمان مجاهدین خلق در می آورد و اثر، خود را به آب و آتش می زند که همه تقصیرها را در گام اول به گردن دولت و بعد همین بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای بیندازد. پیرو همین نکته حسن روحانی در سخنرانی 11 بهمن ماه سال جاری نیز این گونه از نقش عوامل داخلی در حوادث دی ماه 96 و تاثیر آن در خروج ترامپ از برجام می گوید: "چطور در دی سال 96 در برابر یک گروه، ملت ما پیروز شد. ملت ما به صحنه آمد. یک عده آمدند و شلوغ کردند، زدند و یک کارهایی کردند، حالا ممکن بود در آنها یک عده ای معترض یا غیرمعترض باشند، کاری به 96 ندارم چون 96 جزو روزهای تلخ تاریخ ماست که هیچ وقت یادم نمی رود و این دی سال 96 بود که ترامپ را پررو کرد که در برابر ایران بایستد و دشمنان ما را تشویق کرد. حال یک عده آمدند با هدف دیگری و نمی فهمیدند که چه کار می کنند، ما در برابر این حوادثی که در روزهای مختلف پیش آمد به چه چیز افتخار کردیم، به کدام قدرت تکیه کردیم؟ مردم ما بودند به خیابان آمدند. آن روز که ما مردم را دعوت کردیم در 96 به خیابان بیایند همه  جواب دادند و در 98 همه را دعوت کردیم که به خیابان بیایند جواب بدهند، آن وقت هم ما گفتیم که فقط در خیابان حزب فلان بیاید و یا حزب فلان نیاید، یا گفتیم همه بیایید، یا گفتیم امروز روز ملی است، همه بیایید از کشور دفاع کنید. آیا آن وقت تقسیم می کردیم که می گفتیم این خیابان فقط این جناح باید بیاید. امروز 22 بهمن را در پیش داریم آیا همه ملت و یا یک جناح خاص را دعوت می کنیم؟ اگر خدای ناکرده یک روز دشمن باشد، جناح خاص را دعوت می کنیم یا همه را دعوت می کنیم. در 8 سال دفاع مقدس یک جناح خاص در میدان جنگ بود یا همه در میدان جنگ بودند؟"

البته در این میان مستند با نشان دادن چند عکس و فیلم از وعده های انتخاباتی سید ابراهیم رئیسی و محمد باقر قالیباف به عنوان نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری دوره دوازدهم سعی دارد این وعده های تبلغاتی را هم در کنار دیگر وعده های بر زمین مانده دولت به نحوی تمسخر کند تا چهره ای فراجناحی از خود نشان دهد. در صورتی که ذات و ماهیت اثر به کل خطی است و این دست کارها در طول مستند یک شوخی برای سیاسی نکردن خوره است. اما در کل مهمترین مسئله ای که در واکاوی لایه های فرامتن مستند خوره باید گفت آن است که حاصل کار محمدرضا امامقلی بیش از آن که بر مبنای شعارش در خصوص ناشنیده ها و نادیده های حوادث دی ماه 96 باشد، یقینا مملو از ناگفته هایی است که هم چنان ناگفته باقی ماند.